Andrzej Marjański Nie można obecnie wy świetlić tego obrazu. PODSTAWY ZARZĄDZANIA Refleksyjnie PLANOWANIE i ORGANIZOWANIE Andrzej Marjański Zakład Przedsiębiorczości i Firm Rodzinnych Andrzej Marjański (60) 3 Główne funkcje zarządzania PLANOWANIE ORGANIZOWANIE PODEJMOWANIE DECYZJI. CELE NASZEJ ORGANIZACJI PRZYWÓDZTWO „Wiedza daje pokorę wielkiemu, dziwi przeciętnego, nadyma małego." Lew Tołstoj 1828 – 1910 KONTROLOWANIE Planowanie Zdolność do planowania uznawana jest za najważniejszą umiejętność człowieka Obejmuje ustalanie celów oraz formułowanie planów. Pozwala zatem odpowiedzieć na dwa podstawowe pytania: co należy robić? jak to robić? 1 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 5 Planowanie Planowanie jest działalnością uniwersalną, uprawianą przez wszystkie organizacje. Żadna z organizacji nie planuje w identyczny sposób Działalność - Działać mogą tylko ludzie – ponieważ tylko człowiek posiada zdolność wyobrażania sobie z góry celu własnego działania Andrzej Marjański (60) 6 Planowanie Planowanie umożliwia: przewidywanie przyszłych trendów określanie najlepszej strategii i taktyki umożliwiających osiągnięcie celów organizacji. określa cele (co ma być zrobione) określa środki (jak ma być zrobione). * Funkcjonowanie - Działania instynktowne, wykonywane pod przymusem lub bez udziału świadomości Andrzej Marjański (60) 7 Planowanie Odpowiada na trzy fundamentalne dla przedsiębiorstwa pytania. Andrzej Marjański (60) 8 Cele organizacji Działanie dokonywane jest ze względu na określony, uświadomiony sobie cel przez podejmującego działanie 1. Jak przedstawia się obecna sytuacja? Jaki jest stan gospodarki? Jakie są możliwości zaspokojenia zapotrzebowania ludzi? Jak wielka jest konkurencja? 2. Dokąd zmierzamy? 3. Jak zamierzamy osiągnąć cel? – Główna część planowania * 2 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 9 Cele organizacji Cel – jest to coś co zamierzamy osiągnąć w przyszłości, na tyle cenne (pożądane) dla działającego, że dla jego spowodowania lub utrzymania jest on gotów podjąć działanie. Andrzej Marjański (60) 10 Funkcje celów w organizacji Stanowią wskazówkę i nadają jednolity kierunek działaniom ludzi pracujących w organizacji. Pozwalają zrozumieć dokąd organizacja zmierza i dlaczego jest ważne osiągnięcie stanu docelowego. Praktyka ustalania celów wpływa na planowanie. Dobre wytyczanie celów sprzyja dobremu planowaniu, a ono ułatwia ustalanie celów w przyszłości. Cele mogą być źródłem motywacji dla pracowników organizacji. Sformułowane konkretnie, o umiarkowanym stopniu trudności, mogą motywować ludzi do cięższej pracy, zwłaszcza jeżeli osiągnięcie celu może zostać nagrodzone. Cele dają skuteczny mechanizm oceny i kontroli. Przyszłe wyniki będzie można oceniać na podstawie stopnia realizacji wytyczonych dziś celów * Andrzej Marjański (60) 11 Klasyfikacja celów Klasyfikacja celów może być dokonywane ze względu na różne kryteria np.: udatność działania spontaniczność wyboru hierarchię Andrzej Marjański (60) 12 Klasyfikacja celów Udatność działania Główne – dla których osiągnięcia działanie jest podejmowane Uboczne – których realizacja zwiększa wynik użyteczny działania, dla nich samych działanie nie zostałoby podjęte. zakres stopień zgodności stopniowalność czas realizacji Klasyfikacje te są użyteczne, ponieważ zwracają uwagę na zależności między celami i potencjalne problemy w realizacji * 3 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 13 Klasyfikacja celów Spontaniczność wyboru Własne – spontaniczne Zadane – przeważające. Znaczenie ma identyfikowanie się działającego z celem sformułowanym przez kogoś innego. Andrzej Marjański (60) 15 Klasyfikacja celów Zakres Indywidualne – poszczególnych członków danej organizacji Partykularne – podzielane przez członków danej grupy społecznej zarówno formalnej jak i nieformalnej. Instytucjonalne – wspólne dla członków organizacji. Andrzej Marjański (60) 14 Klasyfikacja celów Hierarchia Końcowe – efekt końcowy działania Pośrednie – są tylko środkami, których osiągnięcie, stanowi warunek osiągnięcia celu końcowego. Andrzej Marjański (60) 16 Klasyfikacja celów Zgodność Współrzędne – co najmniej niesprzeczne Konkurencyjne – ich realizacja wymaga zużywania tych samych ograniczonych zasobów. Alternatywne – realizacja jednego celu wyklucza realizację pozostałych 4 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 17 Klasyfikacja celów Stopniowalność Stopniowalne – możliwe do osiągnięcia w rożnym stopniu Niestopniowalne – osiąga się je całkowicie, albo w ogóle się nie osiąga. * Andrzej Marjański (60) 18 Klasyfikacja celów Czasookres Długookresowe – strategiczne (kilka lat) Średniookresowe – taktyczne (co najmniej 1 rok) Krótkookresowe – operacyjne (do 1 roku) Zachodzi konieczność zapewnienia zgodności między celami realizowanymi w różnych okresach * Andrzej Marjański (60) 19 Wizja organizacji „Kto nie wie do jakiego portu chce przybyć, dla tego żaden wiatr nie będzie dobry” . (Seneka) Jest opisem wizerunku przedsiębiorstwa w odległej przyszłości, przy założeniu wystąpienia korzystnych uwarunkowań. Jest to koncepcja pewnego modelu organizacji w przyszłości. Andrzej Marjański (60) 20 Proces planowania Planowanie odbywa się w kontekście określonego otoczenia Zrozumienie i poznanie otoczenia jest pierwszym krokiem w planowaniu i ma podstawowe znaczenie Zrozumienie otoczenia jest niezbędne do ustalenia ogólnego posłannictwa organizacji czyli MISJI Misja organizacji wyznacza cel organizacji, założenia, wartości i kierunki Z misji wypływają równoległe strumienie celów i planów * 5 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 21 Andrzej Marjański (60) Proces planowania 22 Misja organizacji Otoczenie Misja organizacji Cele Przesłanki Wartości Kierunki Cele strategiczne Planowanie celów musi rozpoczynać się od określenia celu najbardziej ogólnego – syntetyzującego całość działań organizacji. Ten cel określa się mianem misji. Plany strategiczne Misja nie jest: Cele taktyczne Plany taktyczne celem głównym, których może być kilka celem końcowym, których jest zawsze bardzo wiele Cele operacyjne Plany operacyjne Źródło: R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, s. 200 Andrzej Marjański (60) 23 Misja organizacji Planowanie celów musi rozpoczynać się od określenia celu najbardziej ogólnego – syntetyzującego całość działań organizacji. Ten cel określa się mianem misji. Misja – określa podstawowy cel organizacji - jest precyzyjnym wyrażeniem –w języku zrozumiałym dla pracowników i otoczenia organizacji – dalekosiężnych zamierzeń i aspiracji organizacji. Czyli stanowi ogólny cel organizacji, syntetyzujący całość działań organizacji. Andrzej Marjański (60) 24 Wymiar strategiczny misji organizacji Misja nabiera strategicznego znaczenia gdy spełnia trzy wymogi: 1. wyznacza kierunek i dotyczy przyszłości 2. wyraża marzenia i wyzwania, które stają się udziałem pracowników 3. proces jej realizacji jest wiarygodny. (K. Obłój) Misja może być tylko jedna. Misja stanowi sformułowanie wizji firmy na użytek strategii 6 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 25 Misja a warunki otoczenia Andrzej Marjański (60) 26 Metody planowania, warunki pewności, niepewności, ryzyka P. Drucker wskazuje na konieczność brania pod uwagę trzech kompleksów spraw: Planowanie celów ukierunkowane jest na przyszłość, która jest trudna do przewidzenia. okazji, jakie stwarza otoczenie, a więc ujawniające się potrzeby, które organizacja ma zaspokajać Trudność wzrasta wraz z im bardziej zmienne jest otoczenie organizacji kompetencji, czyli zasobów i stopnia, w jakim organizacja może te potrzeby zaspokajać, biorąc pod uwagę stan jej zasobów ludzkich, technicznych i finansowych Zmienność otoczenia nie stanowi problemu jeżeli zmiany mają charakter regularnych procesów zaangażowanie wynikające ze stopnia zgodności z potrzebami i wzorami kulturowych członków organizacji, a istotą jej działalności Gdy otoczenie zmienia się żywiołowo sytuacja planisty ulega znacznemu pogorszeniu Im dłuższy jest horyzont planowania, ty, zmienność i słaba przewidywalność otoczenia mają większe znaczenie Metody planowania zależą od sytuacji planowania Andrzej Marjański (60) 27 Typy sytuacji, w których planujemy Pewność – funkcyjna zależność pomiędzy zmiennymi niezależnymi i zależnymi branymi pod uwagę w procesie planowania. Przyszłość jest w pełni przewidywalna. Andrzej Marjański (60) 28 Typy sytuacji, w których planujemy Ryzyko – dla poszczególnych lub wszystkich danych istnieją tylko obiektywne rozkłady prawdopodobieństwa. Rozkłady prawdopodobieństwa można określić na podstawie przeszłości. Wariant alternatywny w zanadrzu. 7 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 29 Typy sytuacji, w których planujemy Niepewność – brak jest jakichkolwiek informacji o prawdopodobieństwie wystąpienia przyszłych zjawisk. Planowanie wielowariantowe – różne sekwencje celów pośrednich, spośród których można dokonywać wyborów w miarę rozwoju sytuacji. Planowanie otwarte – cele długofalowe i bieżące zadania operacyjne dla ich realizacji, które nie przesądzają o celach średnioterminowych, a więc sekwencji działań i celów. * Andrzej Marjański (60) 31 Projektowanie struktury celów Cel nierozerwalnie związany jest z wyznaczonym działaniem Klasyfikacja celów ze względu na stosunek części do całości jest zarazem hierarchicznym układem działań. Struktury celów nie wolno utożsamiać ze strukturą organizacyjną Zadaniem projektantów sytemu organizacyjnego po sformułowaniu misji organizacji jest wyodrębnienie z niej celów cząstkowych, których realizacja zapewnia jej spełnienie * Andrzej Marjański (60) 30 Projektowanie struktury celów Dekompozycja misji Aby zaprojektować system organizacyjny niezbędne jest dokonanie klasyfikacji celów z punktu widzenia stosunku części do całości. Powstaje w ten sposób całościowa struktura organizacji. * Andrzej Marjański (60) 32 Technika drzewa celów Technika drzewa celów – stosowana do dekompozycji misji projektowanej organizacji i prezentacji struktury celów.Opiera się na zasadach logiki dedukcyjnej i posługuje się zapisem wziętym z teorii grafów – drzewem. Drzewo celów – jest graficznym przedstawieniem struktury hierarchicznej celów, uzupełnionym opisem elementów tej struktury. * 8 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 33 Andrzej Marjański (60) 34 Drzewo celów Drzewo celów - Źródło grafu (cel ogólny),węzeł Elementy grafu w technice drzewa celów: Cel cząstkowy, węzeł Łuk grafu węzły grafu – przedstawiają misję, cele cząstkowe, zadania i czynności źródło grafu – węzeł oznaczający misję końce grafu – cele dalej niepodzielne Zadanie główne , węzeł Zadanie cząstkowe, węzeł Gałęzie drzewa celów Elementy drzewa celów Czynność, węzeł, koniec grafu łuki grafu – linie łączące węzły na różnych stopniach podziału Elementy drzewa celów na jednym poziomie związane z jednym elementem wyższego poziomu tworzą grupę elementów. Elementy drzewa z różnych poziomów tworzą gałąź celów Andrzej Marjański (60) 35 Andrzej Marjański (60) Trzy typy otoczenia Proces formułowania celu Problemy decyzyjne związane z przyjęciem celów organizacji znajdują odzwierciedlenie w wyborze i sformułowaniu strategii organizacji ROLA STRATEGII W ZARZĄDZANIU Strategia organizacji – długofalowy program działań w zakresie stosunków z otoczeniem, w wyniku których realizowane są cele i aspiracje. Podstawową sprawą w formułowaniu strategii jest umiejętność realistycznej oceny i przewidywania zjawisk zachodzących w otoczeniu. * 36 Stałe prawie nie ma nagłych lub nieoczekiwanych zmian. zmiany wyrobów lub usług następują rzadko a ich modyfikacje można zaplanować z wyprzedzeniem. stały zbiór klientów i konkurentów. popyt stały z niewielkimi wahaniami. niestety, trudno znaleźć takie otoczenie. * 9 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 37 Andrzej Marjański (60) 38 Trzy typy otoczenia Trzy typy otoczenia Burzliwe Zmienne zmiany mogą występować w każdej lub we wszystkich dziedzinach. na szczęście, mają charakter ewolucyjny a nie rewolucyjny * ciągle zmieniający się układ konkurentów wypuszczających na rynek nowe nieoczekiwane wyroby, innowacje techniczne, nie dające się przewidzieć działania władz państwowych, dotyczące tworzenia ram i warunków dla działania różnych organizacji, gwałtowne zmiany z potrzebach i zachowaniach grup obywateli. * Andrzej Marjański (60) 39 Rodzaje strategii w procesie planowania Rynkowa – stosowana w warunkach silnej konkurencji. Organizacja ma stosunek do otoczenia polegający na gotowości jej reagowania na zmiany w nim zachodzące. Produkcyjna – typowa dla systemu produkcji masowej w organizacji mającej pozycję monopolistyczną . Technokratyczna – typowy dla organizacji nie nastawionych na zysk (non-profit). Andrzej Marjański (60) 40 Zasady planowania (H. Koontz i C. O’Donnell) Zasada konkretności – jasne i precyzyjne formułowanie celów Zasada terminowości – wyznaczanie terminu wykonania każdego zadania Zasada elastyczności – możliwość korygowania planów pod wpływem zmiany warunków ich realizacji Zasada optymalnego horyzontu czasowego – konieczność zawarcia kompromisu pomiędzy nieokreślonością a zbytnią krótkowzrocznością * Biurokratyczna – spotykana najczęściej w administracji 10 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 41 Andrzej Marjański (60) 42 Organizowanie – jako funkcja zarządzania Organizowanie Druga funkcja zarządzania Organizowanie – (łac. organizare – porządkować coś) czynność polegająca na urządzaniu czegoś, wprowadzaniu określonego ładu, uznanego przez nas za pożądany. J. Machaczka, Podstawy Zarządzania, AE w Krakowie, Kraków 2001, s. 42 Organizowanie - decydowanie o najlepszym grupowaniu działań i zasobów organizacji. R.W. Griffin, Podstawy Zarządzania Organizacjami, PWN, Warszawa 2004, s. 343 Organizowanie - proces wyznaczania zadań, przydzielania zasobów oraz koordynowania czynności poszczególnych osób i grup zmierzający do wykonania planów. Dzięki organizowaniu kierownicy przekształcają plany w działania poprzez definiowanie zadań, przydzielanie ich pracownikom i wspomaganie za pomocą technologii i innych zasobów. J.R. Schemerhorn J.r., Zarządzanie , PWE, Warszawa 2008, s. 30 Andrzej Marjański (60) 43 Zadania procesu organizowania Zagwarantowanie równowagi pomiędzy potrzebami stabilizacji i koniecznością wprowadzania zmian w przedsiębiorstwie Stworzenie struktury, która: zapewnia trwałość i spolegliwość działania jej członków prowadzącego do realizacji celów organizacji umożliwia dokonywanie zmian ułatwiających dostosowanie się do zmian lub ich powodowanie lub wywoływanie oporu przeciw zmianom * Andrzej Marjański (60) 44 Organizowanie a inne funkcje zarządzania Organizowanie – aby stworzyć struktury • Podziel pracę • Zapewnij zasoby • Koordynuj czynności Planowanie – aby wyznaczyć kierunek Kontrolowanie- aby zapewnić osiąganie wyników Przewodzenie – aby inspirować działania J.R. Schemerhorn J.r., Zarządzanie, PWE, Warszawa 2008, s. 176 11 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 45 Andrzej Marjański (60) 46 Organizowanie w procesie zarządzania Organizowanie jako proces wieloetapowy Po opracowaniu planów, kierownik musi spowodować, aby nastąpiła ich realizacja. Szczegółowe ustalenie całej pracy, którą należy wykonać dla osiągnięcia celów organizacji Podział całej pracy na czynności, logicznie możliwe do dogodnego zrealizowania przez jednego człowieka lub grupę ludzi Łączenie w logiczny i sprawny sposób pracy członków organizacji Ustalenie mechanizmu koordynacji pracy członków organizacji tak, aby stanowiła jednolitą harmonijną całość Sprawdzanie skuteczności organizacji i wprowadzanie poprawek w celu utrzymania lub zwiększenia jej skuteczności Po określeniu misji i podstawowych wartości oraz celów i strategii rozpoczyna się proces organizowanie Ustala się w nim: kto co powinien robić kto kogo nadzoruje jak wyglądają wzajemne relacje pomiędzy poszczególnymi ludźmi i częściami organizacji Wyzwanie w organizowaniu polega na znalezieniu najlepszego rozwiązania, odpowiadającego wymaganiom danej sytuacji * J. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWE, Warszawa 1994, s. 199 Andrzej Marjański (60) 47 Proces organizacyjny Szczegółowe określenie pracy Podział pracy Łączenie pracy Andrzej Marjański (60) 48 Szczegółowe określenie całej pracy Każdą organizację tworzy się określonym zamiarze Przedsiębiorstwo aby sprzedawało dobra i usługi Szpital aby leczył chorych Drużyna piłkarska aby ... Aby osiągnąć cele organizacji, trzeba wyznaczyć jej zadania jako całości * Koordynacja pracy Sprawdzanie i reorganizacja J. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWE, Warszawa 1994, s. 199 12 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 49 Podział pracy na czynności Organizacje tworzy się dlatego ponieważ pojedynczy człowiek nie jest w stanie sam wykonać przeznaczonej pracy Praca musi zostać odpowiednio podzielona pomiędzy członków organizacji Podział pracy musi uwzględniać : kwalifikacje do wykonania zadań właściwe obciążenie pracą * Andrzej Marjański (60) 51 Koordynacja pracy członków organizacji Polega na ustaleniu mechanizmu koordynacji pracy członków organizacji w jednolitą harmonijną całość W miarę pogłębiania się specjalizacji czynności wykonywanych przez osoby jak i działy występuje możliwość zapomnienia o celach głównych organizacji Możliwe jest także wystąpienie konfliktów pomiędzy członkami organizacji Mechanizmy koordynacji umożliwiają zachowanie przez członków organizacji świadomości jej celów Mechanizmy koordynacji wpływają na ograniczenie niesprawności działania organizacji oraz zmniejszenie pola konfliktów * Andrzej Marjański (60) 50 Łączenie pracy członków organizacji Organizacje często rozrastają się i zatrudniają coraz więcej osób, które wykonują różne czynności. Konieczne staje się grupowanie osób, których zadania są powiązane ze sobą Np. w przedsiębiorstwach produkcyjnych są to działy: sprzedaży, zasobów ludzkich, produkcji,marketingu, .... W dziale zatrudniani są pracownicy o różnym poziomie umiejętności i specjalizacji Współdziałanie opiera się na ustalonych zasadach postępowania Tego rodzaju agregacja nosi najczęściej nazwę departamentalizacji * Andrzej Marjański (60) 52 Sprawdzanie i reorganizacja organizacji W celu utrzymania lub zwiększenia skuteczności organizacji dokonuje się sprawdzenia jej skuteczności i wprowadza poprawki w jej funkcjonowaniu Organizowanie jest procesem ciągłym, co powoduje konieczność sprawdzania okresowego wszystkich czterech etapów organizowania Zwiększanie się organizacji i zmiany zachodzące w jej funkcjonowaniu powodują konieczność ponownej oceny jej struktury Działanie to ma zapewnić organizacji skuteczne i sprawne funkcjonowanie adekwatnie do aktualnych potrzeb. * 13 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 53 Specjalizacja pracy Powierzanie poszczególnym osobom wykonywania odrębnych fragmentów danego zadania zamiast całości Wykonywanie zadań w podziale na odrębne etapy, które są realizowane przez inną osobę Efekt specjalizacji – poszczególne osoby specjalizują się w w wykonywaniu części danego zadania, a nie całości Umożliwia sprawne wykorzystanie różnorodnych umiejętności pracowników Możliwość wykorzystania pracowników o różnym poziomie kwalifikacji zawodowych * Nie można obecnie wy świetlić tego obrazu. Andrzej Marjański (60) 55 Produkcja szpilek wg A. Smitha Jeden człowiek przeciąga drut, drugi go prostuje, trzeci tnie, czwarty nadaje mu ostrze, Piąty szlifuje prze nałożeniem główki. 10 ludzi dziennie produkowało w ten sposób 48.000 szpilek Andrzej Marjański (60) 54 Specjalizacja pracy - ujęcie historyczne A. Smith, w Bogactwie Narodów (1776, Polska 1954) ukazał potrzebę wprowadzania specjalizacji pracy W krajach uprzemysłowionych specjalizacja była stosowana od stuleci Zwolennicy specjalizacji uważali początkowo, że zwiększanie wydajności można prowadzić w nieskończoność (na przełomie XIX i XX wieku było to szczególnie zasadne) Lata 60. XX w. – zauważono powszechnie, że przesadzanie ze specjalizacją prowadzi do wystąpienia niepożądanych objawów. Nowa koncepcja –poszerzanie zakresu czynności roboczych, łączenie pracowników w zespoły * Andrzej Marjański (60) 56 Korzyści ze specjalizacji pracy Żaden człowiek nie ma fizycznych możliwości wykonania wszystkich operacji z jakich składa się złożone zadanie Nie jest w stanie nabyć wszystkich umiejętności potrzebnych do realizowania zadań stanowiących elementy złożonych operacji Wyspecjalizowany podział pracy umożliwia zdobycie umiejętności i nabranie biegłości w poszczególnych wykonywanych indywidualnie operacjach roboczych Zadań do wykonania można nauczyć się w krótkim czasie Adam Smith (1723-1790) Samodzielna produkcja szpilek przez jednego człowieka 20 sztuk dziennie Występowanie zróżnicowanych zadań umożliwia ludziom pracę na stanowiskach, które odpowiadają ich kwalifikacjom i predyspozycjom * 14 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 57 Andrzej Marjański (60) Występują w przypadku przekroczenia punktu, w którym występują ujemne skutki specjalizacji pracy, a ich wpływ przeważa nad korzyściami ekonomicznymi : Nuda Zmęczenie Stres Obniżenie wydajności Pogorszenie jakości wyrobów Absencja w pracy Duża fluktuacja pracowników * Andrzej Marjański (60) 59 Wysoka Wpływ ujemnych ludzkich stron specjalizacji 60 Zagadnienia do dyskusji Omów pojęcie i znaczenie funkcji zarządzania – planowania i organizowania Omów zadania planowania Wskaż zadania organizowania Pojęcie i charakterystyka celów organizacji Scharakteryzuj pojęcie misji organizacji Opisz dobre i złe strony specjalizacji pracy Niska Wydajność pracy Wprowadzenie taśmy montażowej – symbol dehumanizacji pracy i alienacji jednostki od stanowiska pracy Andrzej Marjański (60) Oszczędności i ujemne strony specjalizacji pracy Wpływ oszczędności wynikających ze specjalizacji 58 Dzisiejsze czasy (Modern Times) 1936 r. Wady ze specjalizacji pracy Niska Specjalizacja pracy Wysoka 15 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (60) 61 Polecana literatura Nie można obecnie wy świetlić tego obrazu. Pytania? R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN,r.6,9 B. Kaczmarek, Cz. Sikorski, Podstawy zarządzania, Absolwent, r. 2 p.1 i 2 „Jeśli masz wątpliwości, mów prawdę.” J. Stoner, Ch. Wankel, Kierowanie, PWE, Warszawa 1994 J.R. Schemerhorn J.r., Zarządzanie, PWE, Warszawa 2008, Mark Twain S. R. Robbins, D.A. DeCenzo, Podstawy zarządzania, PWE, Warszawa 2002 www.amarjanski.san.edu.pl 16