Wyk. 2 Reformacja

WYKŁAD NR 2
KONCEPCJA „ODCZAROWANIA ŚWIATA” MAXA WEBERA.
CZYLI PRZYCZYNY REFORMACJI I JEJ KULTUROTWÓRCZA ROLA
1. Faktyczne przyczyny wybuchu Reformacji (1517).
Reformacja była juŜ trzecią schizmą wewnątrz Kościoła chrześcijańskiego, po Wielkiej
Schizmie wschodniej i utworzeniu się Kościoła prawosławnego (1054 r.), następnie
schizmie zachodniej (XIV wiek), kiedy to jednocześnie urzędowało trzech róŜnych
papieŜy.
Najczęściej podaje się religijne przyczyny „wybuchu” Reformacji, określając ją jako
próbę odnowy rozkładającego się moralnie ówczesnego Kościoła chrześcijańskiego, przez
powrót do tradycji ojców Kościoła. Jest to jednak interpretacja bardzo powierzchowna, a
przede wszystkim nie sięga sedna problemu. Rzeczywiście, pozornie (byśmy powiedzieli
w obrębie tzw. funkcji jawnych, czyli uświadamianych sobie przez „szarego” człowieka z
tamtych czasów tak było) przybitych 95 tez na drzwiach kościoła w Wittenberdze przez
Marcina Lutra skierowanych było przeciwko obowiązującej dotąd w Europie papieskiej
formule chrześcijaństwa i były reakcją na rozpasanie moralne kleru i jego niedbalstwo w
głoszeniu doktryny chrześcijańskiej i wykonywaniu innych obowiązków.
Jednak Max Weber w swoim Ŝyciowym dziele „Etyka protestancka a duch
kapitalizmu” wykazał, Ŝe faktyczne przyczyny ukształtowania się ruchów
reformatorskich tkwiły w interesie wzmacniającego się i dąŜącego do hegemonii
społecznej i majątkowej nowej klasy społecznej: bogatego mieszczaństwa. Nie jest
więc, sprawą przypadku, Ŝe Reformacja zbiegła się czasowo z rozkładem struktur
feudalnych na Zachodzie i początkami kapitalizmu. Powstanie kościołów
reformowanych i ich doktryn (luterańskich, kalwińskich, hugenockich, baptystycznych,
purytańskich, mnemonickich i innych) wiązało się według Maxa Webera bezpośrednio z
zapotrzebowaniem mieszczaństwa na nowy światopogląd, który usensawniałby,
racjonalizował sens nowego rodzaju pracy, dąŜenia do majątku i ambicji społecznych
nowej klasy, czyli mieszczaństwa. Jest to okres wielowiekowych krwawych wojen
religijnych. To dopiero w tym czasie Inkwizycja najbardziej rozwija swoje krwawe
procesy i egzekucje, a z drugiej strony protestanci nie ustępują jej okrucieństwem
Tymczasem dla części Europy centralnej i wschodniej nadchodził okres wtórnego
feudalizmu w postaci gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, trwającej aŜ do poł. XIX
w., która hamowała masowy rozwój przedsiębiorstw i fabryk kapitalistycznych..
2. Treści doktrynalne kościołów reformowanych z rodzącą się etyką protestancką,
poza róŜnicami wykazywały wiele wspólnych cech, tworząc zwarty front przeciw
Kontrreformacji Kościoła katolickiego. Przedstawię tylko z grubsza na cechach
wskazaniu zewnętrznych, uświadamianych przez podmioty kulturowe treści
doktrynalne religii protestanckich w przeciwstawieniu do katolickich dogmatów, np.
określanych z punktu widzenia (a)szkodliwości dla dalszego rozwoju kultury
Zachodu oraz (b) poŜytku i pozytywnych przemian dla tejŜe kultury :
(a) Fakty o negatywnych skutkach, patrząc dalekosięŜnie, dla rozwoju kultury
europejskiej. Proszę nie sugerować się konkretną treścią wykluczonych
katolickich dogmatów, ale wzbudzić w sobie refleksję nad przyczynami
współczesnego, symbolicznego i duchowego „obumierania” kultury europejskiej.
Trzeba rozwaŜyć ogólne zasady i przejawy zaniku symbolicznego myślenia
któremu początek daje Reformacja, na rzecz konsumpcyjnego światopoglądu,
1
który był i jest zasileniem masowej produkcji przemysłowej – obecnie „być
znaczy mieć”, jak wykazał to juŜ Erich Fromm.
Zatem liderzy religii reformowanych dokonali następujących „cięć” i ograniczeń:
- Odrzucenie dogmatu o faktycznej esencjalnej obecności Chrystusa w sakramentach.
Odtąd część sakramentów się likwiduje, tzn. indywidualną spowiedź, kapłaństwo
połączone z celibatem, stan zakonny, jednorazowy dozgonnie wiąŜący sakrament
małŜeństwa, a Komunię św. traktuje się tylko jako czysto symboliczny wyraz swojej
wiary, którego w cale nie trzeba dopełniać, nie przynosi ona Ŝadnej przemiany poza
symbolicznym jej zrozumieniem. Zatem właściwie całkowicie oddalono dogmat o
realnej obecności Chrystusa w sakramentach, uznając jedynie ich symboliczny tzn.
umowny charakter.
- Odrzucenie zwierzchności papieŜa jako wymaganego regenta na urząd św. Piotra.
- Odrzucenie dogmatu o dziewictwie i nadprzyrodzonym poczęciu Jezusa.
- Odrzucenie kultu świętych
- Rezygnacja z rozbudowanej, barwnej oprawy plastycznej świątyń i adoracji
na, której opiera się częściowo kult- nie chodzi tu o ograniczenie w celach
ascetycznych i o powściągliwość, ale o wykluczenie kontemplacji Ŝywotnych
antropomorficznych znaków, pod wpływem, których dokonywała się
przemiana człowieka, przede wszystkim więc ograniczono symbolikę krzyŜa –
pozbawiono go figury Chrystusa. Współcześni interpretatorzy Reformacji i
koncepcji Webera właśnie na ten zabieg zawracają szczególną uwagę.
Faktycznie dokonuje się tu redukcji wszystkich metafor, które są rdzeniem
kaŜdego „Ŝyjącego” jeszcze symbolu do enigmatycznych, schematycznych,
umownych znaków, a myślenie symboliczne przekształca się w myślenie
abstrakcyjno-pojęciowe. Na tym właśnie zewnętrznie polega „odczarowanie
świata”, bowiem protestantów pouczono, Ŝe konkretno-obrazowe
przedstawienia postaci biblijnych i późniejszych świętych, które zaleca się
adorować w katolicyzmie, to przejawy” ciemnoty” i źródło przesądów oraz
lęków. Katolikom przypisano magiczne wręcz traktowanie wizerunków i
sakramentów, nie rozumiejąc oŜywczej roli kontemplacji metafor lub nawet
bezpośrednio wizerunków jako swoistego medium, przez co – uwaŜano, Ŝe
katolicyzm jest jeszcze ciągle „zaczarowaną” formą chrześcijaństwa.
(b) Jednocześnie pojawiają się takie pozytywne zjawiska kulturowe w obrębie
Reformacji, które bardzo wzbogacają Ŝycie ludzi, mianowicie:
- Dopuszcza się tłumaczenie i drukowanie Biblii w językach ojczystych, co
przyczynia się do unifikacji tych języków co ułatwia komunikację międzyludzką
i ich dalej wpływa na rozwój języków narodowych, a takŜe przynosi większą
samodzielności w interpretacji Pisma Świętego, co wiedzie do obudzenia
samodzielnego myślenia i rozwoju indywidualizmu, jakkolwiek starał się temu
zapobiec Kościół katolicki.
- Kończy się teŜ zduszony przez Kontrreformację masowy handel i sprzedawanie
odpustów, a z wolna rozpoczyna się odnowa moralna Kościoła papieskiego.
- Zaleca się i realizuje wstrzemięźliwość w wydawaniu majątku, dla uciechy
ducha i ciała przez nowych kapitalistów.
3. Jednocześnie powstają nowe dogmaty, właściwe kościołom reformowanym
- Nagromadzony przez posiadaczy kapitalistycznych majątek jest tylko
zewnętrznym potwierdzeniem stanu łaski i przekonania o dokonaniu
właściwej drogi do realizacji powołania. PoŜytkowanie kapitału dla uciech
zaczyna się dopiero na przełomie XIX i XX wieku, a jego pełnia przypada na lata
2
-
-
-
-
60. (USA) i obecne od 70. lat (Europa zachodnia )a towarzyszy mu tzw.
światopogląd konsumpcyjny i kultura masowa.
Obowiązywał ascetyczny tryb i styl Ŝycia oparty na oszczędności i m. in.
wyrzekaniu się przyjemności cielesnych włącznie ze sportem, powściągliwość w
jedzeniu i piciu, czerpaniu przyjemności z poŜycia małŜeńskiego itp.
Zawód wykonywany w obrębie przedsiębiorstwa kapitalistycznego jest
prawdziwym powołaniem człowieka: zarówno posiadacza, jak i dobrze
sytuowanego pracownika
Prawdziwym spełnieniem na ścieŜce religijnej staje się zawód-powołanie,
protestancka doktryna o predestynacji głosi, Ŝe człowiek nie ma wpływu na stan
łaski, jego los jest z góry przesądzony i jedynym probierzem łaski u Boga jest
pomyślna prosperita zawodowa.
Protestant nie ma moŜliwości za Ŝycia ziemskiego wejść w bezpośredni kontakt z
Bogiem, jedynym pośrednikiem i podstawą wewnętrznego dialogu staje się Pismo
Święte, ale nie ma dla niego jednej wykładni doktrynalnej, kaŜdy na swój
indywidualny sposób moŜe je interpretować. W ten sposób człowiek Zachodu staje
się bardzo osamotniony (nawet przez brak dialogu pojawiający się u katolików w
trakcie spowiedzi), zdany wyłącznie na swoje sumienie. Indywidualna
odpowiedzialność za swoje czyny i rozwój duchowy, dopuszczanie dowolności w
interpretacji Pisma w efekcie kształtuje dwie nowe jakość psychologicznokulturowe: superego i osobowość wewnątrzsterowną.
4. Weberowskie wyjaśnienie związku między etyką protestancką a powstaniem typowo
zachodnioeuropejskiej racjonalności, czyli dalsze skutki „odczarowania świata”.
Tłumaczenie ascetycznego trybu Ŝycia protestantów jako reakcji na moralne rozpasanie
katolickiego duchowieństwa nie dostatecznie uzasadnia zdaniem w Webera masowy zwrot w
mentalności Europejczyków.
Weber koncentruje się na trzech zjawiskach z pozoru zupełnie odrębnej natury:
(a) Asceza protestanckich wyznań, a zwłaszcza ich zuboŜenie symboliczne w stosunku do
katolicyzmu (b) uzyskanie uprzywilejowanej społecznie i ekonomicznie pozycji
mieszczaństwa (c) intensyfikacja procesu produkcji kapitalistycznych przedsiębiorstw, a
wkrótce i fabryk. Zdaniem Webera radykalne ostre wystąpienie przeciwko bogatej symbolice
plastycznej kultu i świątyń pozostaje w ścisłym związku z silną potrzebą intensyfikacji
kapitalistycznej produkcji. śeby proces produkcyjny – zdaniem Webera – był maksymalnie
efektywny i dobrze zorganizowany naleŜało wykluczyć z tej techniczno-uŜytkowej sfery
kultury elementy osłabiające maksymalizację produkcji we wszystkich jej wymiarach:
organizacyjnym, , skoordynowanych odgórnie działań. Zatem pomyślność produkcji zaleŜała
od intensywnej, zracjonalizowanej metody pracy, Aby osiągnąć tę racjonalność działań i
uzyskać maksymalizację efektów produkcji potrzebowano myślenia czysto
technologicznego, odczarowanego. A jak to uczynić ? OtóŜ poprzez oddalenie, pozbycie się
i wręcz uśmiercenie w świadomości tak, posiadaczy fabryk, jak i robotników
współwystępujących dotąd z pracą fizyczną elementów wierzeniowych, obyczajoworeligijnych i ogólnie symbolicznych odnoszonych do światopoglądu chrześcijańskiego,
albowiem one według ówczesnych kapitalistów wpływały na stagnację ekonomiczną i
ekstensywność manufaktur ? Na przykład konkurencyjny do protestanckiej „ideologii” pracy
był wzorzec katolickiej pracy benedyktyńskiej, w którym pracowało się głównie dla Boga, a
nie osiągnięcia hegemonii społecznej i ekonomicznej kapitalisty. Misterna praca
benedyktyńska np. nie liczyła się z czasem. Dlatego Weber uwaŜał, Ŝe treści protestanckie
wraz z ekonomicznymi potrzebami mieszczaństwa dokonały przewartościowania
3
światopoglądowego w Europie nazwanego „odczarowaniem świata”, dzieląc ją na dwie
odrębne strefy religijne, kulturowe i ekonomiczne, obyczajowe, a z czasem i polityczne
NaleŜy pamiętać, Ŝe Oświecenie przynosi zeświecczenia myślenia - odsunięcie z
procesu produkcji, z pracy kapitalisty i robotnika argumentacji religijnej – zaczyna się
pochód ku imperializmowi, kulturze masowej bez odwoływania się juŜ do wcześniejszych
dogmatów religii protestanckich, stają się one zbyteczne dla większości mieszkańców Europy
zachodniej i Skandynawii.
4