Szymon Szurmiej recenzuje "Nieboską komedię"

Szymon Szurmiej recenzuje "Nieboską komedię"
W 1956 r. triumfalnie odtrąbiono koniec socrealizmu w Polsce. Jak wynika z lektury teczek w
IPN, nie należy tego faktu wiązać z wyginięciem jego zwolenników.
Dnia 26.09.1966 r. wewnątrz Dep. III MSW przesłano z Wydz. III do IV „recenzję teatralną”:
Warszawa, dnia 30.VI.1966 rok
TAJNE
Egz. Nr 1
NOTATKA
ze spotkania z k.o. „Horzyca”
W dniu 30.VI.1966 r. k.o. „Horzyca” przekazał mi następującą informację.
Teatr Stary w Krakowie wystawia obecnie sztukę Krasińskiego „Nieboska Komedia”.
Reżyseruje ją Konrad Swiniarski. Dwa tygodnie temu Teatr Stary z Krakowa „Nieboską
Komedię” wystawił gościnnie w Warszawie. „Horzyca” na sztuce tej był, gdy była
wystawiana w Warszawie. Swiniarski „Nieboską Komedię” wyreżyserował w ten sposób, że
postacie rewolucyjne przedstawione zostały jako zabójcy i psychopaci, którymi kieruje
diabelska moc szatana. W reżyserii Swiniarskiego siły rewolucyjne uzbrajane są przez
szatanów, którzy kują dla sił tych miecze, a później kierują ich działaniem.
Na przedstawieniu tym siedziałem obok Jacka Woszczerowicza, a tuż przy nas siedział
ksiądz, który według Woszczerowicza jest recenzentem episkopatu. Ksiądz ten z wielkim
entuzjazmem przyjął wystawianą sztukę, natomiast Woszczerowicz określił ją jako
kontrrewolucyjną i klerykalną.
Po spektaklu w obecności przepełnionej widowni /przy odsłoniętej scenie/ wstał jeden z
nieznanych mi widzów i zwracając się w głos do zespołu aktorskiego powiedział: „dobrze
żeście nie dopuścili do wypaczenia myśli w sztuce”. Zdenerwowany Woszczerowicz zapytał
wtedy głośno osobnika tego, czy on też podobnie jak reżyser „Nieboskiej Komedii” przywiózł
swe myśli z Niemieckiej Republiki Federalnej.
„Nieboska Komedia” posiada bardzo złą recenzję Jana Szczepańskiego /Jaszcza/
zamieszczoną w Trybunie Ludu. Inni krytycy teatralni recenzje o niej dali pozytywne.
Konrad Swiniarski w ostatnim okresie reżyserował sztuki teatralne w Niemieckiej
Republice Federalnej i Izraelu.
St. Of. Oper. Wydz. III Dep. III MSW
/ mjr J. C a b a n /
dopisek Uwaga: Informacja
„Horzycy” może być
„subiektywną” odczuciem.
Do informacji należy
ustosunkować się z rezerwą!
2 07 66 r.
Piętnowanie odchyleń w dramaturgii na tyle musiało spodobać się odbiorcom, że w krótkim
czasie dotarła do nich wersja rozszerzona:
Źródło: „Horzyca”
Przyjął: J. Caban
Warszawa, dnia 6.IX.1966 rok
TAJNE
Egz. Nr ...
dekretacja tow. Caban
przekazać kopię Wydz. IV
13.9.66
DONIESIENIE
Ostania inscenizacja „Nieboskiej Komedii” wystawiana w teatrze „Starym” w
Krakowie przez reżysera Konrada Swinarskiego narobiła w Polsce wiele szumu. Obok głosów
pełnych zachwytu były głosy oburzenia i potępienia. /Konrad Swinarski za tę inscenizację
otrzymał nagrodę krytyki im. Boya/. Rozpatrzmy tę kontrowersyjną inscenizację, która
wywołała zachwyt u jednych i oburzenie u drugich /przede wszystkim w warstwie ideowej/.
Wiemy doskonale, że Zygmunt Krasiński pisał ten wielki dramat z pozycji swojej klasy
/szlachty/ i ze jego poglądy na walkę narodowowyzwoleńczą zostały urobione przez jego ojca
generała Wincentego Krasińskiego okrytego w oczach patriotów listopadowych hańbą
lojalizmu wobec cara. Narodziny nowożytnego radykalizmu w bojach powstańczych kazały
młodemu Krasińskiemu przychylić się do zdania ojca i upatrywać w walce narodowej, która
[X]IX wieku musiała odstawić swoje burżuazyjno-demokratyczne oblicze – tylko przejaw
społecznych roszczeń dołów roszczeń zagrażających jego klasie. Dla feudała, który
egzystencję narodu uzależnił od istnienia arystokracji, każde wystąpienie przedstawicieli
innych klas z hasłami wyzwoleńczymi było uzurpacją, a odrzucenie politycznej hegemonii
arystokracji – groźbą dla przyszłości kraju. Jakkolwiek brzmi to paradoksalnie, właśnie
przywiązanie do feudalnej koncepcji narodu spowodowało fakt, że postawiony oko w oko z
problemami [X]IX wieku autor „Nieboskiej komedii” tak silnie wyeksponował sprawę walki
klasowej i groźbę rewolucji. Wykazał przecież jednocześnie bardzo już nowoczesne
zrozumienie tych zjawisk, zdolność oderwania się od naiwnych schematów właściwych
konserwatywnemu feudalizmowi polskiemu i umiejętność ogarnięcia problematyki
porewolucyjnych społeczeństw zachodnioeuropejskich.
W sposób łatwo widoczny wysuwa się u Krasińskiego na plan pierwszy ostroprzeciwstawne zróżnicowanie na „bogatych” i „biednych”, „sytych” i „głodnych”. „Czy
wiecie, jak oni czekają niecierpliwie – szemrzą między sobą, do wrzasków się gotują –
wszyscy nędzni, ze znojem na czole, z rozczuchranymi włosy, w łachmanach, z piekłymi
twarzami, z dłoniami pomarszczonymi od trudu. Kobiety przybyły także . ich matki, ich żony,
głodne i biedne jak oni ...”. Zwrot o biednych i głodnych powraca w dramacie kilka razy.
Przywódca rewolucji Pankracy „obiecuje im chleba i zarobek. Wołanie o chleb – to jedna ze
stale powtarzających się haseł zrewolucjonizowanego tłumu. „Chleba, zarobku, drzewa na
opał w zimie i odpoczynku w lecie” o to, co żąda tłum, a hasło Pankracego: „Zgrzybiali,
robaczywi, pełni jadła, ustąpcie młodym zgłodniałym i silnym”. Prawda jest to jeden z
nielicznych wypadków w dramacie, kiedy strony przeciwstawne obozowi rewolucji zostały tak
dosadnie scharakteryzowane. Rysuje się również w dramacie dychotomiczna opozycja między
rządzącymi i rządzonymi – a raczej tymi, którzy rządzili i tymi, którzy będą rządzić – za pewne
ukształtowana na gruncie doświadczeń Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Myśli przywódcy
rewolucji Pankracego – to myśl człowieka, który pragnie twórczo zorganizować nowy świat –
nowe życie i który staje wobec trudnych problemów władzy. Dotychczas rządzeni mają się
stać rządzącymi. Występuje również w „Nieboskiej komedii” podział na „tych na, których się
pracuje i tych, którzy pracują”. Rysuje się nade wszystko w konflikcie chłopów
pańszczyźnianych z „panem tyranem”: „Zdrowia twoje dawny wrogu nasz, coś nas pędził do
pracy i znoju” Krasiński wykazał w „Nieboskiej Komedii” dowód swoistej przenikliwości.
Umieścił on bankierów obok hrabiów i książąt w okopach św. Trójcy. Umierający rzemieślnik
przeklina zarówno panów, co noszą jedwabie, jak i kupców, co sprzedają, jak i dyrektorów
fabryki. Należy jednak zaznaczyć, że walkę proletariatu Krasiński traktował jako rezultat
żądzy życia. Odzwierciedla się to w stanowisku we fragmencie „Nieboskiej komedii”.
Występująca w części trzeciej dramatu dziewczyna mówi: „jużci ja myłam talerze, widelce,
szorowałam ścierką, dobrego słowa nie słyszałam nigdy – a dyć czas, bym jadła sama –
tańcowała sama.” Odrzucanie „materialnych roszczeń” proletariatu i obiecywanie mu
„dziedzictwa
niebios”
należało
do
typowej
argumentacji
chrześcijańskich apologetów nierówności społecznej.
Nie umniejszając literackiego i intelektualnego waloru klarownie zorganizowanej
struktury walki klasowej w „Nieboskiej” fakt ten oczywiście sytuuje autora jak najbardziej
[najdalej] zrozumienia dążeń dołów społecznych.
Rewolucyjność „Nieboskiej Komedii” i to nie tylko na gruncie polskim – polega jednak
przede wszystkim na uderzająco nowożytnym zrozumieniu rewolucji. To nie „......”,
„powstanie”, „bunt”, walka przeciw tyranom, nie średniowieczne dążenie do odnowy, nie
zamieszki wśród czerni i przewrót pałacowy; to właśnie – autentyczna rewolucja. Tłum w
„Nieboskiej Komedii” wypowiada posłuszeństwo Bogu, królom i panom. Dalej już nie można
było pójść w buntowniczym uniesieniu. I ta właśnie totalność protestu społecznego
uderzającego we wszystkie świętości dawnego porządku, nazywa się rewolucja. Niestety
Krasiński widział jedynie burzące działania rewolucji, natomiast całkowicie nie był w stanie
zdać sobie sprawę z jej twórczego, konstruktywnego charakteru. Świadomość nadchodzącego
przewrotu i jednocześnie jego siły niszczącej grała tu decydującą rolę. Wybuch rewolucyjny
jest w zrozumieniu Krasińskiego koniecznością wobec nadmiaru zbrodni feudalizmu i wobec
rozkładu starego świata. To też nawet w oczach poety zdecydowanie wrogiego obozowi
rewolucji Pankracy /przywódca rewolucji/ może miał pretensje do moralnych źródeł
działania. Mówił on jak człowiek, który uzyskał ważką sankcję dla swego czynu: „Ja mam
wiarę silniejszą, ogromniejszą o twojej. – Jak przez rozpacz i boleść wydarty tysiącom
tysiąców – głód rzemieślników – nędza włościan – hańba ich żon i również poniżanie
ludzkości, ujarzmionej przesądem i wahaniem się, i bydlęcym przyzwyczajeniem – oto wiara
moja – a Bóg mój na dzisiaj – to myśl moja, która chleb i cześć im rozda na wieki”. Jest to
wyjątek rozmowy Pankracego z Henrykiem. Nie należy jednak zapominać, że Krasiński jak już
było powiedziane widział tylko burzące działanie rewolucji połączone z nihilistycznym
katastrofizmem tradycjonalisty, dla którego zagłada własnej klasy równa się zagładzie
ludzkości. O tym stanowisku świadczy zwłaszcza zakończenie „Nieboskiej Komedii”. Z tych
szkicowo poruszonych spraw możemy zdać sobie sprawę z olbrzymich trudności, na jakie
napotyka inscenizator w realizacji „Nieboskiej Komedii”. Wielki reżyser i inscenizator Leon
Schiler [sic], wystawiając przed wojną „Nieboską Komedię” uwypuklił rację Pankracego.
Rozmowa Pankracy – hrabia była jedną z najmocniejszych scen w przedstawieniu. Także
scena wybuchu rewolucyjnego była wspaniała. Wybuch radości ludu z powodu zwycięstwa
nad swoimi ciemiężycielami była jedną z najwspanialszych scen w tej inscenizacji. Po wojnie
prof. Bohdan Korzeniewski realizując w Łodzi „Nieboską Komedię” też starał się uwypuklić
postępowe wartości zawarte w dramacie. W końcowej scenie, gdy ginie Pankracy, prof.
Korzeniowski wyprowadza lud na proscenium, symbolizując tym samym, że idea Pankracego
zwyciężyła. Przyjrzyjmy się teraz najnowszej krakowskiej inscenizacji dokonanej przez
Konrada Swinarskiego. Całą akcję umieścił w jednej konstrukcji scenicznej. W kościele, i
tylko pewne zmiany elementów sugerowały miejsce akcji. Usunięty został chór przechrztów,
filozof. Tekst ich przejął diabeł. W III części pierwszej sceny diabły kują broń, gdy wchodzi
Leonardo diabły chowają ogony ubierają się w czapki frygijskie. W ogóle diabeł jest siłą
napędową rewolucji. Jedna z kluczowych scen dramatu. Oprowadzanie Henryka /.../ przez
przechrztę /u Swinarskiego przez diabła/ po obozie rewolucji, pokazana jest przez
inscenizatora jako jedne olbrzymie bachanalia tłumu. To nie jest taniec radości ludu, a
taniec potworów i do tego jeszcze pijanych. Tak mógł wyobrażać sobie ten obraz Krasiński,
ale nie miał prawa tak wyobrażać sobie młody reżyser wychowany w Polsce Ludowej.
Swinarski /z krzywdą dla Krasińskiego/ spotęgował zamiast stonować reakcyjną wymowę tej
sceny przez taki chwyt inscenizacyjny. Nawet przekleństwo umierającego rzemieślnika
zabrzmiało fałszywie, gdyż rzemieślnik został przedstawiony jako brudny pijany łachmaniarz
ludzki, a nie jako nieszczęśliwy człowiek doprowadzony przez wyzysk fabrykantów do ruiny.
Ważna scena dla wymowy ideowej dramatu, rozmowa Pankracego z hrabią została w tej
inscenizacji przekazana nijako. Racje Pankracego, które w tekście są bardziej
przekonywujące niż racje hrabiego zabrzmiały jak „drętwa mowa” bez żaru, bez
przekonania. Hrabia w tej scenie góruje nad wodzem rewolucji. Może zawinił tu aktor,
grający Pankracego, lecz jedno jest pewne, że reżyser nie miał prawa dopuścić do rozegrania
tak ważnej sceny właśnie w ten sposób. W tej scenie u Krasińskiego Pankracy ma doskonały
tekst, żelazną argumentację uzasadniającą rewolucyjną rację ludu, natomiast hrabia
jest kabotyński nie posiadający żadnych konkretnych argumentów. Niestety w tym
przedstawieniu wyszło zupełnie odwrotnie. Ostatnia scena, zdobycie przez lud okopów św.
Trójcy przez drobny chwyt reżyserski nabrała zupełnie innej wymowy, a mianowicie: kiedy
Pankracy się słania w ramionach Leonarda i ten wzywa lud na ratunek, bo ginie wódz
rewolucji, odpowiada mu tylko głośne chrapanie zmęczonego walką i wódką ludu
rozłożonego na zdobytych szańcach. Ale ukoronowaniem wszystkiego to końcówka już
wymyślona przez samego inscenizatora. Gdy Pankracy pada ze słowami zza
przepierzenia wychodzi chór, który przez cały czas akcji siedział w odpowiednich śpiewał i
przy pomocy dużych mioteł wymiata hrabiów i rewolucjonistów z okopów św. Trójcy.
Część krytyki twierdzi, że uzyskaliśmy wybitne przedstawienie teatralne. Może? Ale na
pewno w swojej wymowie ideowej, reakcyjne nawet można powiedzieć kontrrewolucyjne.
I N F O R M A C J A:
Reżyser Konrad Swinarski pozostaje w przyjaznych kontaktach z dyrektorem
Państwowego Teatru Żydowskiego Idą Kamińską. W 1962 roku powierzyła mu on reżyserię
sztuki „Strach i nędza III Rzeszy” dla PTŻ. Poprzez znajomość z Idą Kamińską, w 1964 roku
Konrad Swinarski zaangażowany został do reżyserowania sztuki w Izraelu.
Za zgodność:
mjr J. C A B A N
Odbito w 2 egz.
Druk. JT/IX.
Wyjaśnienia sprawy autorstwa „recenzji” znajdują na moim blogu w jednej z początkowych
notek - według udostępnionych w IPN zapisów ewidencyjnych rezydent/kontakt
operacyjny/tajny współpracownik/konsultant UB/SB pseudonim „Horzyca” to Szymon
Szurmiej.
Dokumenty szczątkowe - również o Idzie Kamińskiej
Analogicznie do dokumentacji Mariana Melmana, również na kartach dotyczących Idy Kamińskiej
zachowano treść doniesień (rozmów, spotkań) ze źródłem SB pseudonim „Horzyca” (IPN - kartoteka
pomocnicza Biura „C” MSW):
Kamińska
Ida
dyr. Państwowego Teatru Żydowskiego
W dniu 22.III.1968 przerwała próbę organizując prowizoryczne zebranie zespołu aktorskiego. Na
zebraniu tym oświadczyła, że dłużej nie może już ścierpieć antysemickiej hecy, że nie może pogodzić
się z eksponowaniem hasła „Mosiek-agresor”. Dalej, że hasło to wymierzone jest nie p-ko agresji
izraelskiej, ale p-ko Żydom jako takim. Wysunęła wniosek opracowania protestu do KC PZPR.
(Doniesienie z 23.III.68, Wydz. III – Caban, Źr.“Horzyca”)
W gronie zaufanych osób wypowiada się, że obecne traktowanie Żydów jest analogiczne do czasów,
kiedy w Polsce panoszyła się endecja. „Jeszcze chwila – mówiła Kamińska – a w Polsce otworzą getta,
już dzisiaj w naszym teatrze wybijają szyby ...”. W całej rozciągłości popiera syjonistów i ich stosunek
do Izraela. Uważa ona, że w tej chwili należy zachować pozorną neutralność, aż do czasu wystawienia
nowej sztuki z okazji 25-ej rocznicy powstania w Gettcie W-wskim. Po premierze powiedziała „... z
całym swoim autorytetem włączę się do obrony swoich rodaków ...”.
(Inf. Nr 1 KMMO z dnia 4.04.68 r.)
W dn. 11.IV.68 r. wypowiadała się, że przygotowuje ostatnią premierę, gdyż teatr żydowski zostanie
zlikwidowany, ona wyjedzie do Izraela, lecz nawet tam musiała będzie milczeć o dyskryminacji Żydów
w Polsce, aby nie zaszkodzić przyjaciołom, którzy zostaną w Polsce.
doniesienie „Horzyca” z dnia 12.IV.68 Wydz. III Dep. III – Caban
Oświadczyła, że miesięcznik “Polska” prosił ją już 5 razy o udzielenie wywiadu. Trudno jest dać jej
wyraźną odmowę i dlatego tłumacząc się brakiem czasu zamierza uniknąć udzielenia wszelkich
wywiadów, gdyż w obecnej sytuacji każda jej wypowiedź w konsekwencji skierowana byłaby
wcześniej czy później przeciwko niej i teatrowi.
Źródło „Horzyca” z 17.IV.68 (Caban W. III D. III)
KAMIŃSKA
Ida
dyrektor Państwowego Teatru Żydowskiego
w Warszawie
9 IV br. w teatrze rozmawiała z sekretarzem ambasady Izraela – Prattem i pracownikiem MSZ Izraela
– Nizarem [?]. Z entuzjazmem przyjmowała ich wypowiedzi na temat sukcesów armii izraelskiej.
Don. tw. „Horzyca” z dn. 14.VI 1967 r. tow. Caban
Repertuar Teatru Żydowskiego w
uwagach źródła SB
Skoro „Horzyca” tak chętnie informował o sprawach Teatru Żydowskiego,
funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa wykorzystywali go także do opiniowania
repertuaru:
(Notatka z 29.01.1968 r. ze spotkań ze źródłem)
Państwowy Teatr Żydowski przygotowuje obecnie sztukę „Pułkowski i Jakubowski”
[sic]. Reżyserują ją zięć Idy Kamińskiej- Karol Latowicz i aktor Juliusz Berger. Obaj z
wielkim zadowoleniem podzielili się z „Horzycą” wiadomością, że cenzura przepuściła
ważne dla Żydów zdanie oddające – ich zdaniem – rzeczywistą atmosferę i stosunek
Polaków w okresie okupacji do Żydów. Zdanie to brzmi: „nas zabijają, a wy Polacy im
w tym jeszcze pomagacie”. Inne złote zdanie, które tak określił Latowicz: „wy możecie
być potencjalnymi hitlerami – ja nie”. Słowa te wypowiada Żyd Jakubowski do
pułkownika. Przez te słowa rozumie się, że każdy Polak jest potencjalnym Hitlerem, ale
nigdy nie może być nim Żyd.
W związku z prowadzonym śledztwem w sprawie odmowy powrotu do Polski Henryka
Grynberga była wzywana na przesłuchanie aktorka Ruth Kowalska. Przed pójściem na
przesłuchanie dała jej instruktaż Ida Kamińska i Karol Latowicz, jak ma zachować się
na przesłuchaniu, o czym ma mówić, a o czym nie. Szczegółów instruktażu „Horzyca”
nie zna.
Ze względu na to, że właściwym celem śledztwa w sprawie Grynberga jest
potwierdzenie materiałów operacyjnych o zachowaniu się zespołu i kierownictwa
teatru podczas wyjazdów za granicę, spotkania z „Horzycą” poświęciłem na omówienie
formy przesłuchań, gdyż dużą część materiałów uzyskano od niego, a uzgodnienie tych
spraw jest konieczne dla uniknięcia dekonspiracji.
W spotkaniu z „Horzycą” w dniu 20.I.68 r. brał udział Naczelnik Wydziału płk
SOSNOWSKI.
(Doniesienie ze słów źródła „Horzyca” z 5.03.1969 r.)
Ostatnie dwie sztuki wystawiane przez Państwowy Teatr Żydowski to: „Golem” –
Lewika i „Płomienna miłość krawczyka Fastrygosa do królowej Esterki” – Mangera.
Prawni spadkobiercy autorów tych sztuk żyją i przebywają za granicą. Teatr żydowski
wystawił te sztuki nie licząc się z ewentualnymi konsekwencjami finansowymi za
prawa autorskie /płacone w tym wypadku w dolarach/, protesty oraz możliwe
domaganie się odszkodowań. Sprawa polega na tym, że teatr powinien uzyskać
zezwolenie Ministersta Kultury i Sztuki na wystawienie tych sztuk, bo wymagają one
dewizowych wydatków, a następnie załatwić sprawy finansowe z autorami lub ich
spadkobiercami. Nie zrobiono ani jednego, ani drugiego. Skutki są takie, że żona
Lewika zamieściła protest w żydowskiej gazecie wydawanej w Paryżu /”Naje Presse”/,
w którym żąda zdjęcia „Golema” z repertuaru PTŻ, zapłacenia jej należnego
honorarium autorskiego i grozi procesem w Międzynarodowym Trybunale w Hadze.
Dodaję, że prawa autorskie wynoszą 10% od kasy brutto w relacji 24 zł za dolar. Ze
względu na to, że Polska jest członkiem międzynarodowej organizacji broniącej praw
autorskich, sprawa jest dla nas przegrana. Lewikowa przysłała również w tej sprawie
list do ZAIKS-u, który sprawę skierował do Min. Kultury i Sztuki.
Podobnie jest ze sztuką „Płomienna miłość krawczyka Fastrygoso do królowej Esterki”,
gdyż żona Mangera za pośrednictwem swego pełnomocnika z USA zapytuje o formy i
szczegóły dot. honorarium autorskiego. Powyższe sprawy załatwia w ZAIKS-ie
Jezierski.