Sławomir Łodziński - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (III):
grupa społeczna, zachowania zbiorowe, kapitał społeczny
(WDS 2016/2017 nr 4)
Eksperyment Asha - kontrola społeczna a konformizm społeczny
(dostosowywanie się do innych)
 konformizm - dostosowywanie własnego zachowania i myślenia do
zachowania i myślenia „innych” (jak np. grupy, społeczeństwa);
 eksperyment przeprowadzony przez Solomona Asha w 1955 r.
dotyczący konformizmu (normatywnego). Pytanie dotyczyło, czym są
motywowane zachowania konformistyczne. Wykryto dwa motywy tych
zachowań: pragnienie posiadania racji (konformizm informacyjny) i lęk
(będący motywem konformizmu normatywnego);
 dlaczego jesteśmy konformistyczni (zachowujemy się tak jak inni?)?:
 naśladowanie (imitowanie) innych;
 obawa kary (głównie ze względu na świadomość jej nieuchronności).
 opinio communis - dążenie do akceptacji przez „innych” - dlaczego?:
 gdyż jest to związane z naszą samooceną, budową i funkcjonowaniem
naszej tożsamości społecznej;
 a także związane jest z głęboką potrzebą „bycia z innymi” (argument
socjo-biologiczny).
Grupa społeczna
 grupa społeczna niegdyś centralna kategoria socjologii, a obecnie
zanika na rzecz takich pojęć, jak „tożsamość”, „zachowanie”,
„działanie”, „interakcja”, „kapitał społeczny” itp.;
 początkowo „grupa” była rozumiana poprzez pojęcie „społeczeństwa”
(gdyż „trwa” dłużej od nas i posiada kulturę);
 definicje „grupy społecznej”:
 definicja Albiona W. Smalla (1854- 1926; założyciel pierwszej katedry
socjologii na uniwersytecie w Chicago):
 wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na
jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego
członkami (1905).
 definicja współczesna (Krzysztof Szmatka):
 grupa społeczna to zbiorowość o wykrystalizowanych strukturach
wewnętrznych, systemach wartości, trwałych komponentach
świadomościowych i specyficznej kulturze.
Dynamika „rozwoju” grupy społecznej
 dynamika „krystalizacji” zbiorowości - od „populacji” do „organizacji
społecznej”:
 populacja;
 zbiór statystyczny;
 kategoria socjologiczna;
 kategoria społeczna;
 grupa społeczna;
 organizacja społeczna.
 „grupa” a „zbiorowość” społeczna (mocne kryteria wyróżniające
„grupę”):
 świadomość odrębności;
 samoidentyfikacja;
 intensywność związków (interakcji) między członkami grupy.
Obiektywne kryteria klasyfikacji grup
 liczebność (od diady/triady);
 trwałość (studenci, rodzina, naród);
 sposób rekrutacji:
przypisane, przymusowe, otwarte (ekskluzywne i inkluzywne).
intensywność uczestnictwa (jedno- lub wielo-funkcyjne, „grupy
żarłoczne”!);
rygoryzm i zakres kontroli (grupy /instytucje „totalne”);
korzyści z członkostwa:
 grupy zadaniowe / instrumentalne i autoteliczne.
stopień zorganizowania grupy:
 formalne i nieformalne.





„Subiektywne” kryteria klasyfikacji grup
 grupa „własna” i „obca” („swój” i „obcy” – np. grupy etniczne,
cudzoziemcy);
 dotyczy to identyfikacji z grupami, które pozostają dla nas grupami
„istotnymi”:
 identyfikacja, solidarność, lojalność (poczucie wspólnoty);
 dystans, repulsja, wrogość („odrzucenie” grupy).
 „grupy odniesienia”:
 negatywne i pozytywne;
 porównawcze;
 normatywne.
 poczucie „relatywnej deprywacji” (upośledzenia) i uprzywilejowania
poprzez porównywanie swojego członkostwa w danej grupie z innymi
grupami.
Elementy grupy - struktury „wewnątrz-grupowe”
•
•
•
struktura socjometryczna (relacje między członkami grupy):
•
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych;
•
małe dystanse międzyludzkie;
•
podobieństwo postaw;
•
„gwiazdy socjometryczne”, „kliki”, „układy” itp.
struktura komunikowania:
•
przymus strukturalny;
•
główne kręgi komunikacyjne: „krąg”, „łańcuch”, „gwiazda”.
struktura przywództwa:
•
cechy przywództwa i motywacje;
•
typy przywództwa: autorytarny, demokratyczny, anarchiczny.
„Grupa pierwotna” (Charles H. Cooley)
 grupa „pierwotna” odznacza się „ścisłym zespoleniem jednostek poprzez
stosunki osobiste i współpracę” – pięć (5) głównych cech: względna trwałość,
bezpośrednie kontakty, mała liczebność, nie wyspecjalizowany charakter
kontaktów, względna zażyłość uczestników;
 trzy typy: „rodzinna” (grupa oparta na stosunkach pokrewieństwa), „dziecięca grupa
zabawowa” (grupa oparta na stosunkach przyjaźni – „grupa rówieśnicza”),
„społeczność lokalna” (grupa oparta na stosunkach sąsiedzkich);
 funkcje „grupy pierwotnej”:
 zaspokajanie potrzeb psychospołecznych jednostki: bezpieczeństwa, uznania i
przynależności;
 grupa przekazuje wzory zachowań odnoszących się do pozycji i ról zarówno w
grupie, jak i w otoczeniu zewnętrznym, uczy współdziałania z innymi członkami
grupy;
 funkcje grupy pierwotnej wobec społeczeństwa – pośredniczy między nim a
jednostką - jednostka uczestniczy w życiu społecznym poprzez członkostwo w
grupie pierwotnej.

grupa pierwotna i wtórna.
Społeczność (grupa) lokalna („sąsiedzi”)
i grupa regionalna
 zamieszkuje wyodrębnione, niewielkie terytorium (jak np. parafia, wieś,
osiedle), w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów
i poczucia przynależności do „miejsca”;
 elementy społeczności lokalnej:
 przestrzeń (terytorium);
 zbiorowość zamieszkującą to właśnie terytorium (świadomość granic
przestrzennych i społecznych);
 intensywność społecznych interakcji w ramach tego terytorium;
 wspólne więzi ludzi i instytucji w ramach tego terytorium;
 poczucie przywiązania (sentyment) do „miejsca”.
 znaczenie wzrostu świadomości lokalnej i regionalnej w Polsce (wyniki
NSP 2011 – Ślązacy, Kaszubi, Kociewiacy…).
Zachowania zbiorowe („grupy efemeryczne”?)
 pojęcie to odnosi się do takich zjawisk społecznych, jak reakcje tłumu,
panika, histeria, moda, plotka itp., czyli do spontanicznych działań
społecznych dużej liczby osób znajdujących się w „niejasnej” sytuacji;
 cechy charakterystyczne „zachowań zbiorowych”:
 są to spontaniczne, zmienne zachowania dużej liczby osób;
 zazwyczaj są ograniczone (do miejsca, wydarzenia, szczególnej sytuacji
itp.) i krótkotrwałe;
 związana jest z nimi niepewna identyfikacja jednostek oraz „luźne”
(swobodne) granice społeczne - uczestnicy zachowań zbiorowych nie
muszą się ani znać, ani identyfikować ze sobą;
 zachowanie te nie wytwarzają silnych własnych norm i kultury
(charakteryzują je słabe - nowo wytworzone - normy społeczne),;
 zachowania zbiorowe są bardziej spontaniczne i nieprzewidywalne
niż zachowania w uporządkowanym kontekście społecznym.
Przykład zachowań zbiorowych – „tłum”
 tłum to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się
w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowań;
 rodzaje tłumu: przypadkowy, konwencjonalny, ekspresywny, aktywny,
protestujący… .
 teorie powstawania („dynamiki”) tłumu:
 „zarażania się” (Gustaw Le Bon, 1895 r.) – anonimowość i napięcie
emocjonalne prowadzą do zjawiska „umysłu zbiorowego”:
 w tłumie emocje zbiorowe są łatwo i bezrefleksyjnie akceptowane,
wzajemnie się wzmacniają i „podgrzewają”, koncentrując działanie tłumu na
wspólnym celu.
 konwergencji/„facylitacji” (tłum jest tworzony aktywność podobnych do
siebie jednostek, gdyż w grupie anonimowych osób pewne zachowania stają
się i wydają się łatwiejsze do wykonania);
 „wyłaniania się” norm (normy wyłaniają się szybko i spontanicznie, nie są
narzucane, równie szybko tracą one znaczenie społeczne).
Co daje „bycie w grupie”?
 od grup społecznych nie ma „ucieczki”:
odpowiedź na pytanie, kim jesteśmy? to także odpowiedź o grupy, do których
należymy (przerwanie „osamotnienia”).
 „zakorzenienie” w społeczeństwie (nauka kultury/kultur) – wyznacza „moje”
miejsce w społeczeństwie;
 pewność i poczucie bezpieczeństwa (konformizm – świat pozostaje pod
kontrolą);
 atrakcyjność i prestiż (podwyższa samoocenę), rola porównania z innymi
osobami /grupami (otoczeniem społecznym);
 umożliwia realizację celów życiowych;
 symboliczne „przedłużenie życia” (rola kultury, światopoglądu itp.).
 grupa pozostaje także źródłem „cierpień”:
 „ciemne siły” grupy (reakcja na porażkę i negatywną ocenę grupy), skutki
sytuacji, gdy „moja” grupa wypada „słabo” (uprzedzenia wobec innych,
poniżanie,
niedopuszczanie
„niesłusznych”
informacji),
akceptacja
(identyfikacja) i krytycyzm wobec grupy.

Znaczenie norm grupowych
(„inteligencja zbiorowa”):
Charles Duhigg, Mądrzej, szybciej,
lepiej. Sekret efektywności,
Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2016
 przykład - Google (65 tys. pracowników), badanie efektywności (produktywności)
zespołów w firmie (180 zespołów), wzrost znaczenia pracy zespołowej;
 skupienie się na układaniu „składu” zespołu (badanie 250 wskaźników), ale
okazało się że charakterystyki i kompetencje poszczególnych osób mają drugorzędne
znaczenie wobec tego, jak dane osoby się porozumiewają, jak sobie organizują pracę…
większe znaczenie norm grupowych nad cechami indywidualnymi:
 co jest ważniejsze skład zespołu czy „atmosfera” (która grupa jest lepsza –
„zaprzyjaźnionych przeciętniaków” czy „zdystansowanych ekspertów”)?
 co decyduje o sukcesie zespołu (jakie normy grupowe łączą „ponadprzeciętne”
zespoły)?:
 w dobrych zespołach zaobserwowano „równą dystrybucję w turach
konwersacyjnych” (czyli każdy mógł się wypowiedzieć);
 zwiększona empatia członków zespołu wobec siebie (oparcie na innych).
 najważniejsze to nawiązanie więzi, a do tego jest niezbędny komfort psychiczny i
poczucie pewności bycia w grupie.
Grupa społeczna a kapitał społeczny
(„więzy które łączą”) (1)
 kapitał, którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i
zaufaniu jednostek, które dzięki temu mogą osiągać więcej korzyści-dwa ujęcia:
 (1) Pierre Bourdieu - kapitał społeczny to „specyficzny zasób społeczny związany
z jednostką”:
 zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej
sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej
znajomości i uznaniu – lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie – która dostarcza
każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw,
wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa.
 (2) James Coleman i Robert Putnam: kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci
wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie
społecznej:
 kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie,
normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając
skoordynowane działania.
Grupa społeczna
a kapitał społeczny (2)
 typy kapitałów społecznych (Robert Putnam):
 „wiążący” („spajający”, skierowany do „wewnątrz” grupy, kapitał
wyłączający,
ekskluzywny);
 „pomostowy” („łączący”, skierowany na „zewnątrz” i otwarty na nowe więzi, kapitał
włączający);
 „brudny” kapitał społeczny (zbyt silne więzi kapitału wiążącego – np. mafia).
 „smar” życia społecznego - źródła kapitału społecznego (wspólnotowego pomostowego): zaufanie (redukuje ryzyko związane z działaniem innych osób),
normy (m.in. norma wzajemności), działalność „wspólna” (w stowarzyszeniach,
we współpracy z innymi itp.).
 kapitał społeczny a demokracja („dobro wspólne”; udział w wyborach) i rozwój
gospodarczy:
 Robert Putnam, „Samotna gra w kręgle” (przykład malejącego kapitału społecznego w
USA) – dyskusja;
 „Diagnoza Społeczna” (Janusz Czapiński) – rozwój Polski jako model molekularny
(oparcie na prywatnym wysiłku) , obecne wyzwanie to potrzeba współdziałania.
Badania nad grupami społecznymi
 kapitał społeczny a nowe technologie komunikacyjne;
 „internetowe sieci społeczne” (czy nowe więzy społeczne?) – „użytkownicy
Internetu” jako grupa społeczna:
 osoby korzystające z Internetu wkraczają w sztuczną przestrzeń, w której
uzyskują informacje i wysyłają wiadomości, mogą tworzyć jej części, itp.;
 zaspokajają swoje potrzeby komunikacyjne i informacyjne, spożytkowują
zasoby Internetu dla celów zawodowych, itp.;
 dostrzegają i akceptują pewne wspólne wartości, takie jak „swoboda
wypowiedzi” czy „tolerancja”, stosują się do pewnych ustaleń i przyjętych
norm postępowania;
 mają poczucie własnej odrębności przez nazywanie siebie "użytkownikami
Internetu", "internautami”, "obywatelami sieci" (angielski termin netizens, od
network citizens).
 ruchy społeczne w erze Internetu.
Podsumowanie
 rozumienie „grupy społecznej”,
„zbiorowości” do „grupy”);
dynamika
„grupy
społecznej”
(od
 obiektywne i subiektywne kryteria klasyfikacji grup społecznych, struktury
„wewnątrzgrupowe”;
 przykłady „ważnych” grup społecznych: grupa pierwotna i społeczność lokalna;
 badania nad grupami społecznymi: naród (tożsamość), „lokalizm” („małe
ojczyzny”) i regionalizm, kooperacja i rywalizacja (sytuacja kryzysu), grupy
społeczne a sieci społeczne (zaufanie, kapitał społeczny);
 zachowania zbiorowe („efemeryczne grupy społeczne”) - przykład „tłumu”;
 siła i znaczenie grupy społecznej (przynależności) dla jednostki;
 kapitał społeczny (rodzaje i typy): „klucz do dobrobytu i szczęścia społeczeństw
leży w pozytywnych relacjach społecznych, w dobrej przestrzeni międzyludzkiej i
gęstej przestrzeni moralnej” (Piotr Sztompka);
 grupy społeczne a nowe technologie.
Literatura (zalecana, warta?)
na temat „grupy społecznej”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VIII. Grupa społeczna);
 Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak,
Kraków 2002 (roz. 8 Od wielości jednostek do grupy społecznej i roz. 9.
Odmiany grupy społecznej);
 Jagoda Gandziarowska-Ziołecka, Joanna Średnicka, Karol Zyskowski,
Kapitał społeczny i dobro wspólne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.),
Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012.