Grupa społeczna - Instytut Socjologii UW

Rzeczywistość społeczna (III):
grupa społeczna, zachowania zbiorowe, kapitał społeczny
(WDS 2015/2016 nr 4)
Rodzina – powtórzenie
pokrewieństwo i jego znaczenie ludzkie (dla jednostki) i społeczne;
rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako:
•
mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa
komórka społeczna”;
•
grupa pierwotna (intymność i socjalizacja);
•
uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur –
powszechnik kulturowy).
 „kryzys rodziny” - społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki):
 współczesne
dylematy rodziny: od „społecznej” (gospodarczej) do „intymnej”
(emocjonalnej, rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”);
 od „kolektywnej” do „indywidualistycznej” (wartości rodziny: indywidualizm, równość i
„wolność” członków rodziny):
 obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa.
 współczesne dylematy rodziny: prokreacja a sfera pracy – „dzieci wysokiej jakości”;
 przemiany form rodziny - alternatywność i różnorodność form.


Grupa społeczna
 grupa społeczna niegdyś centralna kategoria socjologii, a obecnie
zanika na rzecz takich pojęć, jak „tożsamość”, „zachowanie”,
„działanie” lub „interakcja”, „kapitał społeczny” itp.;
 początkowo „grupa” była rozumiana poprzez pojęcie „społeczeństwa”
(gdyż „trwa” dłużej od nas i posiada kulturę);
 definicje „grupy społecznej”:
 definicja Albiona W. Smalla (1854- 1926; założyciel pierwszej katedry
socjologii na uniwersytecie w Chicago):
 wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na
jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego
członkami (1905).
 definicja współczesna (Krzysztof Szmatka):
 grupa społeczna to zbiorowość o wykrystalizowanych strukturach
wewnętrznych, systemach wartości, trwałych komponentach
świadomościowych i specyficznej kulturze.
Dynamika „rozwoju” grupy społecznej
 dynamika „krystalizacji” zbiorowości - od „populacji” do „organizacji
społecznej”:
 populacja;
 zbiór statystyczny;
 kategoria socjologiczna;
 kategoria społeczna;
 grupa społeczna;
 organizacja społeczna.
 „grupa” a „zbiorowość” społeczna (mocne kryteria wyróżniające
„grupę”):
 świadomość odrębności;
 samoidentyfikacja;
 intensywność związków (interakcji) między członkami grupy.
Obiektywne kryteria klasyfikacji grup
 liczebność (od diady/triady);
 trwałość (studenci, rodzina, naród);
 sposób rekrutacji:
przypisane, przymusowe, otwarte (ekskluzywne i inkluzywne).
intensywność uczestnictwa (jedno- lub wielo-funkcyjne, „grupy
żarłoczne”!);
rygoryzm i zakres kontroli (grupy /instytucje „totalne”);
korzyści z członkostwa:
 grupy zadaniowe / instrumentalne i autoteliczne.
stopień zorganizowania grupy:
 formalne i nieformalne.





„Subiektywne” kryteria klasyfikacji grup
 grupa „własna” i „obca” („swój” i „obcy” – np. grupy etniczne, cudzoziemcy);
 dotyczy to identyfikacji z grupami, które pozostają dla nas grupami „istotnymi”:
 identyfikacja, solidarność, lojalność (poczucie wspólnoty);
 dystans, repulsja, wrogość („odrzucenie” grupy).
 „grupy odniesienia”:
negatywne i pozytywne;
 porównawcze;
 normatywne.
 poczucie „relatywnej deprywacji” (upośledzenia) i uprzywilejowania poprzez
porównywanie swojego członkostwa w danej grupie z innymi grupami;
 przykład: Autoportret Polaków i postrzegany dystans kulturowy wobec
sąsiadów, CBOS, Warszawa , wrzesień 2015.

Elementy grupy - struktury „wewnątrz-grupowe”
•
•
•
struktura socjometryczna (relacje między członkami grupy):
•
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych;
•
małe dystanse międzyludzkie;
•
podobieństwo postaw;
•
„gwiazdy socjometryczne”, „kliki”, „układy” itp.
struktura komunikowania:
•
przymus strukturalny;
•
główne kręgi komunikacyjne: „krąg”, „łańcuch”, „gwiazda”.
struktura przywództwa:
•
cechy przywództwa i motywacje;
•
typy przywództwa: autorytarny, demokratyczny, anarchiczny.
„Grupa pierwotna” (Charles H. Cooley)
 grupa „pierwotna” odznacza się „ścisłym zespoleniem jednostek poprzez
stosunki osobiste i współpracę” – pięć (5) głównych cech: względna trwałość,
bezpośrednie kontakty, mała liczebność, nie wyspecjalizowany charakter
kontaktów, względna zażyłość uczestników;
 trzy typy: „rodzinna” (grupa oparta na stosunkach pokrewieństwa), „dziecięca grupa
zabawowa” (grupa oparta na stosunkach przyjaźni – „grupa rówieśnicza”),
„społeczność lokalna” (grupa oparta na stosunkach sąsiedzkich);
 funkcje „grupy pierwotnej”:
 zaspokajanie potrzeb psychospołecznych jednostki: bezpieczeństwa, uznania i
przynależności;
 grupa przekazuje wzory zachowań odnoszących się do pozycji i ról zarówno w
grupie, jak i w otoczeniu zewnętrznym, uczy współdziałania z innymi członkami
grupy;
 funkcje grupy pierwotnej wobec społeczeństwa – pośredniczy między nim a
jednostką - jednostka uczestniczy w życiu społecznym poprzez członkostwo w
grupie pierwotnej.

grupa pierwotna i wtórna.
Społeczność (grupa) lokalna („sąsiedzi”)
i grupa regionalna
 zamieszkuje wyodrębnione, niewielkie terytorium (jak np. parafia, wieś,
osiedle), w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów
i poczucia przynależności do „miejsca”;
 wyniki spisu powszechnego ludności z 2011 r. i wyborów parlamentarnych
w październiku 2015;
 elementy społeczności lokalnej:
 przestrzeń (terytorium);
 zbiorowość zamieszkującą to właśnie terytorium;
 intensywność społecznych interakcji w ramach tego terytorium;
 wspólne więzi ludzi i instytucji w ramach tego terytorium;
 poczucie przywiązania (sentyment) do „miejsca”.
„Zachowania zbiorowe” („grupy efemeryczne”?)
 pojęcie to odnosi się do takich zjawisk społecznych, jak reakcje tłumu,
panika, histeria, moda, plotka itp., czyli do spontanicznych działań
społecznych dużej liczby osób znajdujących się w „niejasnej” sytuacji;
 cechy charakterystyczne „zachowań zbiorowych”:
 są to spontaniczne, zmienne zachowania dużej liczby osób;
 zazwyczaj są ograniczone (do miejsca, wydarzenia, szczególnej sytuacji
itp.) i krótkotrwałe;
 związana jest z nimi niepewna identyfikacja jednostek oraz „luźne”
(swobodne) granice społeczne - uczestnicy zachowań zbiorowych nie
muszą się ani znać, ani identyfikować ze sobą;
 zachowanie te nie wytwarzają silnych własnych norm i kultury
(charakteryzują je słabe - nowo wytworzone - normy społeczne),;
 zachowania zbiorowe są bardziej spontaniczne i nieprzewidywalne
niż zachowania w uporządkowanym kontekście społecznym.
Przykład zachowań zbiorowych – „tłum”
 tłum to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się
w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowań;
 rodzaje tłumu:
 przypadkowy, konwencjonalny, ekspresywny, aktywny, protestujący.
 teorie powstawania („dynamiki”) tłumu:
 „zarażania się” (Gustaw Le Bon, 1895 r.) – anonimowość i napięcie
emocjonalne prowadzą do zjawiska „umysłu zbiorowego”:
 w tłumie emocje zbiorowe są łatwo i bezrefleksyjnie akceptowane,
wzajemnie się wzmacniają i „podgrzewają”, koncentrując działanie tłumu na
wspólnym celu.
 konwergencji/„facylitacji” (tłum jest tworzony aktywność podobnych do
siebie jednostek, gdyż w grupie anonimowych osób pewne zachowania stają
się i wydają się łatwiejsze do wykonania);
 „wyłaniania się” norm (normy wyłaniają się szybko i spontanicznie, nie są
narzucane, równie szybko tracą one znaczenie społeczne).
Co daje „bycie w grupie”?
 od grup społecznych nie ma „ucieczki”:
odpowiedź na pytanie, kim jesteśmy? to także odpowiedź o grupy, do których
należymy (przerwanie „osamotnienia”).
„zakorzenienie” w społeczeństwie (nauka kultury/kultur) – wyznacza „moje” miejsce w
społeczeństwie;
pewność i poczucie bezpieczeństwa (konformizm – świat pozostaje pod kontrolą);
atrakcyjność i prestiż (podwyższa samoocenę), rola porównania z innymi osobami
/grupami (otoczeniem społecznym);
umożliwia realizację celów życiowych;
symboliczne „przedłużenie życia” (rola kultury, światopoglądu itp.).






 grupa pozostaje także źródłem „cierpień”:
 „ciemne siły” grupy (reakcja na porażkę i negatywną ocenę grupy), skutki sytuacji, gdy
„moja” grupa wypada „słabo” (uprzedzenia wobec innych, poniżanie, niedopuszczanie
„niesłusznych” informacji), akceptacja (identyfikacja) i krytycyzm wobec grupy.
 wywiad: Aldona Żurek, Sami i zimni, „Polityka” nr 43, 21-27.10.2015.
Spójność grupy
(czyli wspólne postawy, działania, wartości i normy)
czyni ona grupę zdolną do przetrwania i zbiorowego wysiłku;
prowadzi do działań zbiorowych (kooperacji i rywalizacji w grupie i
między grupami);
wywiera wpływ na jej członków (skutki to „myślenie grupowe” i „deindywidualizacja jednostki”).
 grupa społeczna a „normy grupowe”:
 norma grupowa – przepis, określający w jaki sposób powinien
zachowywać się członek grupy, pełniący w niej określoną funkcję?
 funkcje norm grupowych:
 przyczyniają się do osiągnięcia celów grupy, zapewniają trwanie
grupy w sytuacji naturalnej wymiany jej członków, pozwalają
zachować tożsamość grupy;
 rodzaje norm grupowych: „wewnątrz-grupowe” i „zewnątrzgrupowe”;
 samo-kategoryzacja jednostki („my” i „oni”).
-
Grupa społeczna a kapitał społeczny
(„więzy które łączą”) (1)
 kapitał, którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i
zaufaniu jednostek, które dzięki temu mogą osiągać więcej korzyści-dwa ujęcia:
 (1) Pierre Bourdieu - kapitał społeczny to „specyficzny zasób społeczny związany
z jednostką”:
 zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej
sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków wspartych na wzajemnej
znajomości i uznaniu – lub inaczej mówiąc z członkostwem w grupie – która dostarcza
każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw,
wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa.
 (2) James Coleman i Robert Putnam: kapitał społeczny oznacza ogół norm, sieci
wzajemnego zaufania, lojalności, poziomych sieci zależności w danej grupie
społecznej:
 kapitał społeczny odnosi się tu do takich cech organizacji społeczeństwa, jak zaufanie,
normy i powiązania, które mogą zwiększyć sprawność społeczeństwa ułatwiając
skoordynowane działania.
Grupa społeczna a kapitał społeczny (2)
 typy kapitałów społecznych (Robert Putnam):
 „pomostowy” („łączący”, skierowany na zewnątrz i otwarty na nowe więzi,
kapitał włączający);
 „wiążący” („spajający”, skierowany do wewnątrz, kapitał
wyłączający,
ekskluzywny);
 „brudny” kapitał społeczny.
 źródła kapitału społecznego („wspólnotowego”):
 zaufanie (redukuje ryzyko związane z działaniem innych);
 normy (m.in. norma wzajemności);
 działalność „wspólna” (w stowarzyszeniach, we współpracy z innymi itp.).
 kapitał społeczny a demokracja („dobro wspólne”; udział w wyborach) i rozwój
gospodarczy;
 Robert Putnam, „Samotna gra w kręgle” (przykład malejącego kapitału
społecznego w USA) - dyskusja.
Badania nad grupami społecznymi
 „samotna gra w kręgle” czy „internetowe sieci społeczne”;
 nowe więzy społeczne? – „użytkownicy Internetu” jako grupa społeczna:




osoby korzystające z Internetu wkraczają w sztuczną przestrzeń, w której uzyskują informacje i
wysyłają wiadomości, mogą tworzyć jej części, itp.;
zaspokajają swoje potrzeby komunikacyjne i informacyjne, spożytkowują zasoby Internetu dla
celów zawodowych, itp.;
dostrzegają i akceptują pewne wspólne wartości, takie jak „swoboda wypowiedzi” czy „tolerancja”,
stosują się do pewnych ustaleń i przyjętych norm postępowania;
mają poczucie własnej odrębności przez nazywanie siebie "użytkownikami Internetu",
"internautami”, "obywatelami sieci" (angielski termin netizens, od network citizens);
 ruchy społeczne w erze Internetu.
 przykład: Edwin Bendyk, Nie licz na Noego, „Polityka”, 23.07. 2005.
 badania nad grupami społecznymi:



naród (tożsamość), „lokalizm” („małe ojczyzny”) i regionalizm;
kooperacja i rywalizacja (sytuacja kryzysu);
grupy społeczne a sieci społeczne (zaufanie, kapitał społeczny).
Podsumowanie
 rozumienie „grupy społecznej”;
 dynamika „grupy społecznej” (od „zbiorowości” do „grupy”);
 obiektywne





i
subiektywne
kryteria
klasyfikacji
grup
społecznych;
struktury „wewnątrzgrupowe”;
przykłady „ważnych” grup społecznych: grupa pierwotna i
społeczność lokalna;
zachowania zbiorowe („efemeryczne grupy społeczne”) - przykład
„tłumu”;
siła i znaczenie grupy społecznej (przynależności) dla jednostki;
kapitał społeczny (rodzaje i typy).
Literatura (zalecana, warta?)
na temat „grupy społecznej”
 Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. VIII. Grupa społeczna);
 Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Wydawnictwo Znak,
Kraków 2002 (roz. 8 Od wielości jednostek do grupy społecznej i roz. 9.
Odmiany grupy społecznej);
 Jagoda Gandziarowska-Ziołecka, Joanna Średnicka, Karol Zyskowski,
Kapitał społeczny i dobro wspólne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.),
Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Warszawa 2012.