Dualizm płciowy - BazaTematow.pl
advertisement
Szczecin 2004-01-17 Wykonała: Patrycja Gapska gr. VII rok II 2 Spis treści Spis treści ................................................................................................................................... 3 Psychologiczny wymiar płci- tożsamość płciowa ...................................................................... 4 Psychologiczny wymiar płci - tożsamość płciowa ..................................................................... 6 Kryzys i zaburzenia tożsamości / tożsamość w adolescencji ..................................................... 7 Społeczno-kulturowy wymiar płci - identyfikacja i rola płciowa ............................................ 10 Bibliografia............................................................................................................................... 12 3 Psychologiczny wymiar płci- tożsamość płciowa Psychologia różnic płciowych i przeprowadzone na jej gruncie tysiące badań, opierają się na stwierdzeniu, iż światy płci różnią się istotnie i mają odmienny program rozwoju. Przy czym nie ma lepszej czy gorszej płci, każda jest inna, ma własny program rozwoju, odmienne czynności. Można zadawać pytanie, skąd pierwotnie powstały te różnice. Istnieją one w świecie przyrody i mają uzasadnienie w odmiennej roli rodzicielskiej. Przebieg ewolucji człowieka również uzasadnia późniejsze zróżnicowanie płci. Dzieje człowieka wskazują na wpływ odmienności ról obu płci, wykonywanych zadań. Tymczasem zauważa się obecnie obyczajowe zanikanie różnic między płciami w rolach społecznych, zawodowych, partnerskich. Mimo iż istnienie pewnych różnic jest niepodważalne, to jednak uzupełniający oraz wymienny charakter odmienności kobiet i mężczyzn jest coraz powszechniej uznawany i wykorzystywany. Analizując zagadnienie "naturalnych" odmienności psychiki kobiet i mężczyzn, Kazimierz Pospiszyl zwraca uwagę na rolę i znaczenie owych różnic . Po pierwsze, stwierdza, że istnienie kobiecych i męskich ról w życiu społecznym jest czymś absolutnie koniecznym. Role te stanowią bowiem nie tylko jeden z podstawowych namiarów socjalizacji dziecka, lecz także są głównym motorem stałego doskonalenia się człowieka, na zasadzie wzajemnego ścierania się odmienności. Po drugie, biologia, czyli natura, wyznacza pewne modele zachowania się, które są zgodne na ogół ze społecznymi stereotypami roli kobiety i mężczyzny. Wreszcie, wyraża pogląd, iż największym atutem człowieka jako gatunku wśród reszty istot żyjących jest możliwość zmiany natury. Przy czym człowiek może nie tylko przekształcać otaczający go świat zewnętrzny, dzięki swej inteligencji i sile woli, ale także w wyniku wielkiej plastyczności swego zachowania w zasadniczy sposób zmieniać swój świat wewnętrzny. Działalność człowieka - jego doskonalenie się jednostkowe i gatunkowe - przejawia się m.in. zarówno w zmianie "naturalnych" modeli zachowania się związanych z rolą płci, jak i w przemianie stereotypów społecznych dotyczących kobiecości i męskości. Przełamując owe stereotypy, a także pewne "naturalne" skłonności, człowiek poszerza skalę reakcji, rozszerza zakres możliwości wyrażania siebie, staje się przez to lepszy i doskonalszy. Istnieje ponadto wiele teorii potwierdzających fundamentalność różnic płciowych Biologiczna tożsamość kobiet i mężczyzn kształtowana jest już w okresie prenatalnym i, jak się okazuje, zależy nie tylko od dziedziczenia od ojca chromosomu X lub Y. Drugim istotnym czynnikiem jest tzw. sekrecja humoralna (wytwarzanie hormonów). Całkowity, anatomiczny rozwój mężczyzny w życiu płodowym wymaga obecności zarówno androgenów (męskich hormonów płciowych), jak i chromosomu Y, z kolei rozwój kobiety uwarunkowany jest nieobecnością androgenów i obecnością dwóch chromosomów X. Prenatalne hormony wywierają ponadto wpływ na rozwój mózgu. Sprawa jest prostsza w przypadku dziewczynek, gdyż kontynuowany jest rozwój naturalnej podstawy (wyjściowy wzór jest kobiecy). Inaczej jest w przypadku chłopców, płeć męska zależy od obecności hormonów męskich tak, że do zmiany naturalnego kobiecego mózgu na męski potrzebna jest interwencja. Proces zmiany mózgu jest efektem, podobnie jak zmiany fizyczne, interwencji hormonalnej. Odnosząc się do terminologii stosowanej w psychologicznych badaniach androgynii: osoby androgyniczne posiadają mózg charakteryzujący się właściwościami zarówno męskimi, jak i kobiecymi; natomiast osoby typowe, to kobiety posiadające mózg z wzorem kobiecym i mężczyźni z mózgiem o wzorze męskim; jednostki, u których występuje niezgodność biologiczna mózgu i ciała, to osoby o tzw. skrzyżowanej tożsamości płciowej; z kolei mózg osób niezróżnicowanych nie posiada żadnej identyfikacji płciowej. Ciekawe mogą okazać się badania dotyczące dziewcząt poddanych wpływowi hormonów męskich w okresie prenatalnym, a także postnatalnym . Androgynizowane z różnych względów, w okresie płodowym dziewczęta charakteryzowały się większą, niż grupa kontrolna, skłonnością do 4 męskich ubiorów i chłopięcych zabawek i jednocześnie wykazywały mniejsze zainteresowanie strojami kobiecymi, zabawkami typowymi dla dziewczynek. Ich tożsamość była podzielona: uważały siebie i były postrzegane przez matki jako typ dziewczyny - urwisa, wyrażały pragnienie kariery zawodowej, choć nie wykluczały możliwości małżeństwa i rodzicielstwa. U dziewcząt i kobiet androgynizowanych postnatalnie ujawniono homoseksualne fantazje i doświadczenia, a jednocześnie nie stwierdzono skłonności agresywnych, takich jakie obserwuje się u mężczyzn. Jakkolwiek wpływ androgenów (hormonów męskich) prenatalnych nie powoduje przyjęcia męskiej tożsamości, to jednak wyniki badań wskazują, iż niektóre preferencje męskie wydają się być inkorporowane w kobiecą tożsamość płciową. Różnice wynikające z przynależności do określonej płci dotyczą repertuaru zachowań, sposobu ubierania się, ozdabiania, wyglądu zewnętrznego, budowy narządów płciowych, regulacji neurohormonalnej, metabolizmu, jak również zachowań związanych z prokreacją i erotyzmem człowieka. Są to więc różnice obejmujące zarówno budowę somatyczną, jak i psychikę oraz uwarunkowania kulturowe osobników różnych płci. Kulturowy wzór kobiety i mężczyzny jest tworzony i przekazywany w procesie socjalizacji, jest reprodukowany, i w tym sensie stanowi podstawę tożsamości. Już od momentu narodzin płeć dziecka odgrywa bardzo istotną rolę w kształtowaniu się stosunków między nim a rodzicami, a to z kolei rzutuje na kształtowanie się jego zdolności do nawiązywania więzi z drugim człowiekiem w dalszym życiu. Bez względu na rodzaj chromosomów, hormonów, narządów płciowych i siły osobowości człowiek podlega presji społecznej. Naciski otoczenia są przy tym z reguły silniejsze niż możliwości jednostki. Niekiedy potrafią w stopniu decydującym wpłynąć na kształtowanie się przeświadczenia o przynależności do świata mężczyzn lub świata kobiet. Dzieje się tak dlatego, że praktycznie żaden człowiek nie może rozwinąć w sobie poczucia płci bez zidentyfikowania siebie jako mężczyzny lub kobiety. A chociaż sam wytwarza na własny użytek modele, czy też schematy męskości i kobiecości, to jednak społeczeństwo znacznie go w tym wspomaga. Wraz z rozwojem cielesnym kształtuje się i dojrzewa w dziecku struktura psychiczna, a przede wszystkim poczucie własnej tożsamości, poczucie psychicznej przynależności do określonej płci - ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami, zarówno dla jednostki, jak i dla całego społeczeństwa. Przynależność do określonej płci zostaje dziecku narzucona wcześnie, jeszcze zanim potrafi się ono samo określić. Przy czym płeć dziecka, ustalona po urodzeniu, jest określana na podstawie zewnętrznych narządów płciowych, przy całkowitym pominięciu najważniejszego kryterium - psychicznego poczucia przynależności do określonej płci, które czasami, w toku rozwoju osobniczego, może się okazać niezgodne z biologicznymi wyznacznikami płciowymi. Według najnowszych określeń, mężczyzna to osoba, którą charakteryzuje zgodność między płcią psychiczną męską a posiadaną budową ciała (męską). Natomiast kobieta jest to osoba, którą charakteryzuje zgodność między płcią psychiczną żeńską a posiadaną budową ciała (żeńską). 5 Psychologiczny wymiar płci - tożsamość płciowa Płeć należy do najbardziej uniwersalnych podstaw klasyfikacji ludzi. Jest jednym z istotniejszych czynników decydujących o autopercepcji i sposobie spostrzegania innych ludzi. Tożsamość płciowa w istotnym stopniu partycypuje w konstytuowaniu "ja", nadając mu męski czy kobiecy charakter. Jest ona powszechną i prawdopodobnie najbardziej stabilną formą tożsamości społecznej człowieka. Istnieją trzy aspekty tożsamości kobiet i mężczyzn: poczucie tożsamości, autokoncepcja i zachowanie, w kontekście których tożsamość definiuje się jako strukturę przeżyć, wiedzy i zachowań, które pozostają ze sobą w określonych związkach, i których treść decyduje o szczególnym psychospołecznym stylu jednostki. Poczucie tożsamości składa się z dwóch rodzajów. Pierwszy rodzaj to przedwiedza, oswojenie się ze sobą, oczywistość własnego istnienia, drugi - to zasób wiedzy człowieka na temat osobistych atrybutów i pozycji wśród innych ludzi, doświadczenie odrębności, integralności i stałości, mimo zmieniających się warunków. Autokoncepcja stanowi wewnętrzny obraz cech, motywów, umiejętności, postaw i stylu działania, który jest zarówno efektem autopercepcji, jak i samooceny, będącej przekonaniem na temat wartości przysługujących osobie właściwości. Autokoncepcja wyraża się więc rodzajem przypisywanych sobie atrybutów, które mogą zostać uzewnętrznione w postaci określonej autoprezentacji w interakcjach społecznych. Zachowanie jest potwierdzeniem "kompetencji działania", czyli jednostkowej zdolności do wejścia w interakcję ze społecznym i materialnym środowiskiem i skutecznego stosowania w trakcie jej trwania właściwych umiejętności i środków. Określona tożsamość płciowa jednostki jest związana z wykształceniem i odpowiednim usytuowaniem w jej strukturze "ja" schematu płci. Struktura "ja", niezależnie od zmian związanych z wiekiem i różnic środowiskowych, jest względnie stałą charakterystyką osobowości, a schemat płci jest jej najbardziej stabilnym elementem. Schemat płci w zależności od uwarunkowań biologicznych ("płeć" mózgu) i wzorców kulturowych może zajmować pozycję mniej lub bardziej centralną w strukturze "ja". Należy sądzić, że schemat płci u kobiet ze schematem kobiecości i u mężczyzn ze schematem męskości będzie zajmował pozycję centralną w ich strukturze "ja". Sprawia to, że jednostki te sztywno dostosowują się do obowiązujących stereotypów płci. Natomiast im pozycja schematu będzie bardziej peryferyczna (im będzie on mniej znaczący), tym jednostka w większym stopniu potrafi wykazać giętkość w zachowaniu w zależności od sytuacji, co jest charakterystyczne dla osób androgynicznych. Tożsamość płciowa jest najczęściej definiowana jako fundamentalne, egzystencjalne poczucie czyjejś męskości lub kobiecości i akceptacja własnej płci na psychologicznym poziomie . Jest zwykle paralelna wobec płci biologicznej i potwierdza uświadomioną oraz uznaną przynależność do grupy płciowej. Jednakże nie zawsze poczucie tożsamości płciowej jest zgodne z morfologiczno - biologiczną budową ciała oraz płcią socjalną, metrykalną i prawną. Zaburzenia identyfikacji płciowej dowodzą znacznej komplikacji w zakresie związków między różnymi komponentami tożsamości. 6 Kryzys i zaburzenia tożsamości / tożsamość w adolescencji Według Eriksona wiek adolescencji to najistotniejszy czas kształtowania własnej tożsamości ponieważ jednostka właśnie tego poszukuje. Jest to okres najintensywniejszych poszukiwań i największych kryzysów, okres ten przez psychologów traktowany jest jako kluczowy dla całego rozwoju. W obliczu dramatycznych zmian, jakim podlega ciało młodego człowieka oraz konieczności podjęcia istotnych decyzji życiowych. Młody człowiek angażuje wszystkie poznawcze i emocjonalne zasoby swojej osobowości w celu ukształtowania spójnego poczucia kim jest. Dostrzega również wzrost znaczenia obrazu własnego ciała jako jednego z aspektów poczucia „ Ja”. Podstawowym celem dorastającej jednostki jest osiągnięcie dającej poczucie bezpieczeństwa oraz stabilnej tożsamości „ ja” oraz świadomości siebie. Tożsamość „ja” ma trzy istotne składniki: 1) poczucie jedności, czyli zgodności obrazu „ja” 2)poczucie ciągłości w czasie obrazu „ja” 3) poczucie wzajemności między własnym obrazem „ja” a sposobem, w jaki jest się spostrzeganym przez innych. Aby osiągnąć poczucie tożsamości, dorastający zwykle wypróbowują rozmaite role, początkowo bez zbytniego zaangażowania. W ten sposób stopniowo kształtują się trwałe postawy i wartości, dokonują się wybory zawodowe, rodzinne, życiowe, stając się zrozumiałymi dla jednostki oraz innych osób wokół niej. Niepowodzenie w osiągnięciu poczucia satysfakcji i trwałej tożsamości jest rozproszenie ról lub poczucie dezorientacji co do tego kim lub czym się jest. Zbyt duża presja ze strony rodziców lub osób ważnych w życiu jednostki może powodować zagubienie poczucie bezradności, rozpacz co w efekcie prowadzi do fizycznego lub psychicznego wycofania się z otoczenia lub przyjęcie negatywnej tożsamości.. Rodzice mają duży wpływ na kształtowanie się tożsamości młodego człowieka. Wiele badań dowodzi że dzieci wychowywane w sposób autorytarny i demokratyczny mają wysokie poczucie wartości, są niezależne i wierzą we własne możliwości, tymczasem im bardziej autorytarne wychowanie tym pewność siebie, ufność we własne siły dzieci maleje. Stają się mniej niezależni a oczekiwania rodziców spostrzegają jako bezduszne i niezrozumiałe. Prawdziwa identyfikacja płciowa bywa czasem bardziej skomplikowana niż jej deklaracja poprzez manifestację roli płciowej - "jestem kobietą", "jestem mężczyzną". Psychiczne poczucie płci nie zawsze zgadza się z kryterium płci biologicznej. Świadectwo urodzenia stwierdza tylko przynależność do jednej płci na podstawie posiadanych narządów płciowych. Najczęściej subiektywna deklaracja oraz obiektywne prawidłowości budowy anatomicznej rzeczywiście są ze sobą zgodne. Ale nie zawsze. Niektórzy ludzie czują, że czasem więcej łączy ich z płcią przeciwną, niż z własną. Identyfikacja z płcią to zjawisko bardzo złożone, indywidualne dla każdego w swej niepowtarzalnej złożoności, a także nie zawsze do końca uświadamiane. By wyczerpująco ująć całą specyfikę seksualizmu człowieka współczesna seksuologia wprowadziła termin "ambiseksualizm". Oznacza on tyle, co "nieokreślona płciowość", plastyczność zachowań człowieka w zakresie płci . Stopień ambiseksualności u każdej osoby jest inny. Ambiseksualizm jest zespołem zachowań występujących pomiędzy repertuarem męskich a repertuarem kobiecych reakcji płciowych. Społeczna norma identyfikacji płciowej i podejmowanej roli płciowej - męskiej lub żeńskiej - określa granice ambiseksualizmu. Natomiast wszelkie transpozycje identyfikacji i roli płciowej zachodzą w obszarze wyznaczonym tymi granicami i można je opisać w ramach czterech powszechnie znanych zespołów klinicznych: biseksualizmu, homoseksualizmu, transwestytyzmu i transseksualizmu. Krótka analiza tych kategorii pozwoli na ukazanie zaburzeń w relacji przynależności do płci biologicznej ze stabilnością identyfikacji płciowej. Termin "biseksualizm", oznacza dwoistość płciową. W terminologii medycznej funkcjonuje jako 7 skłonność człowieka do kierowania popędu płciowego zarówno ku przedstawicielom własnej płci, jak i płci odmiennej. Zdaniem wielu psychoanalityków każdy człowiek posiada jawne lub ukryte skłonności biseksualne. O seksualizmie człowieka można mówić już w okresie rozwoju płodu. Embrion nie wykazuje żadnej konkretnej identyfikacji płciowej. Dopiero później, kiedy człowiek zyskuje świadomość własnej płci, identyfikuje się z mężczyznami lub kobietami, albo jawi się sobie jako kombinacja cech obydwu płci. Świadomość własnej płci jest rzeczą szczególnie ważną, bowiem najpierw "wpisujemy się" mechanicznie w społeczny stereotyp, a dopiero potem potrafimy go analizować. W dodatku w okresie dzieciństwa, czyli na wczesnym etapie rozwoju osobniczego, wiedza o znaczeniu płciowości w różnicowaniu ludzi jest dość ograniczona, zaś role płciowe są jeszcze chwiejne. Zatem pod względem płciowym, choć nie pod względem ściśle seksualnym, biseksualizm uważa się za zjawisko fizjologiczne i normalny aspekt dojrzewania psychoseksualnego. Natomiast obserwacje kliniczne biseksualizmu jako inwersji płciowej wykazują, że osoba biseksualna, bez względu na płeć, w towarzystwie kobiet zachowuje się jak kobieta, zaś w towarzystwie mężczyzn zachowuje się jak mężczyzna. Tego typu osoby, kiedy znajdą się w otoczeniu dwupłciowym, przeżywają wiele wewnętrznych napięć . Istota homoseksualizmu polega na tym, że odczucia seksualne homoseksualisty, w warunkach swobodnego wyboru partnerów, wzbudzają osoby tej samej płci. Określenie "płeć" oznacza tu typ zewnętrznej budowy ciała - męski lub żeński, i odnosi się głównie do budowy zewnętrznych narządów płciowych. Natomiast męski albo kobiecy typ zachowania - pełniona rola płciowa, zalicza się do innych cech atrakcyjności seksualnej. Inaczej mówiąc, homoseksualizm polega na rozbieżności między psychicznym poczuciem płci i budową narządów płciowych zgodną z tym poczuciem a kierunkiem popędu seksualnego (ku osobom o takich samych narządach płciowych) .Inwersja transwestytyczna sprowadza się do poważnego zaburzenia identyfikacji płciowej, a przede wszystkim zaburzenia przybieranych ról płciowych. W sensie psychologicznym transwestytyzm polega na wewnętrznym przymusie przebierania się i wcielania w rolę płci odmiennej biologicznie. Jeśli ten wewnętrzny przymus nie zostaje zrealizowany, transwestyta odczuwa ogromne napięcie psychiczne. Jednocześnie pragnie on by otoczenie akceptowało go w nowej roli płciowej. Transwestyta jest normalnym przedstawicielem własnej płci biologicznej, którą "opuszcza" pod wpływem przymusu wewnętrznego, objawiającego się jako niepokój, czy stan napięcia. Człowiek dotknięty transwestytyzmem pozostaje w obrębie drugiej płci przez cały czas podniecenia seksualnego. Po spełnieniu, gdy napięcie seksualne spada, na ogół wraca do swego biologicznego wcielenia. Zatem człowiek dotknięty transwestytyzmem zawiera w sobie dwie osobowości - żeńską i męską, a każda z nich ma cechy repertuaru zachowań właściwych dla siebie. Transseksualizm jest odmianą zaburzeń również związanych z identyfikacją i rolą płciową, a istota jego polega na całkowitym zaburzeniu tejże identyfikacji i roli płciowej. Przejawia się to w niezgodności między psychicznym poczuciem płci a biologiczną budową ciała oraz płcią socjalną, metrykalną i prawną. Transseksualista ma stałe, nieodparte pragnienie bycia osobą płci przeciwnej, co realizuje poprzez sposób ubierania się i zachowanie oraz pełnienie ról społecznych (w tym seksualnych) zgodnych z psychicznym odczuwaniem płci. Odczuwa on satysfakcję, gdy bliższe i dalsze otoczenie uzna go za osobę należącą do tej upragnionej płci. Pragnienie uzyskania akceptacji ze strony innych ludzi w pełnieniu roli płciowej zgodnej z płcią odczuwaną psychicznie jest u transseksualistów niezwykle silne. Z jednej strony zjawisko transseksualizmu jest niezwykłe, a z drugiej strony niesłychanie proste, oczywiste - po prostu zjednoczenie w jednej psychofizycznej istocie dwóch doskonale już znanych płci . Istnienie zaburzeń w zakresie zachowań seksualnych świadczy o tym, iż nie wszystko jest jednoznaczne, skrajnie różne, ale że również na gruncie seksualizmu człowieka istnieją kategorie "pomiędzy", łączące w sobie męskość i kobiecość. Badania nad tożsamością 8 seksualną doprowadziły do drastycznego uświadomienia trudności w zdefiniowaniu płci oraz przeświadczenia, że mogą istnieć w jednostce poważne konflikty między płcią psychiczną a płcią społeczną, między przypisywanym płci wyglądem zewnętrznym a poczuciem wewnętrznym płci, itp. Wielu współczesnych specjalistów podziela przekonanie, że należy dopuszczać do kierowania się przede wszystkim odczuciem płci psychicznej. Psychika człowieka jest nieskończona, gdyż zawiera wszystko: i doskonałość, i zło, i piękno, i brzydotę, i zarówno odrzucenie płci, jak i jej "podwojenie", i męskość, i kobiecość. Specyfika płci, jako kategorii biologicznej, polega na stabilnym na ogół naznaczaniu człowieka jako przedstawiciela kobiet lub mężczyzn. W kontekście tożsamości płciowej, kryteria i podzielanie członkostwa grupowego są więc względnie trwałe. Ale jednocześnie stabilność tożsamości płciowej jest względna, ponieważ płeć ma także wymiar społeczno-kulturowy, bardziej niż aspekt biologiczny podatny na transformacje. Kategorią wyjaśniającą społecznokulturowy wymiar płci są role płciowe oraz będące ich ideologicznym uzasadnieniem i podstawą procesu socjalizacji człowieka, stereotypy płci. 9 Społeczno-kulturowy wymiar płci - identyfikacja i rola płciowa Cechy osobowości oraz repertuar zachowań przypisywanych mężczyznom i kobietom są ściśle związane z pojęciami identyfikacji płciowej i właściwej jej roli płciowej, ujawniającymi się w poczuciu przynależności jednostki do płci męskiej lub żeńskiej. Identyfikacja płciowa definiowana jest jako identyfikacja, w wyniku której kształtuje się psychiczne poczucie przynależności do jednej z płci i następuje podjęcie określonej roli płciowej - żeńskiej lub męskiej . Identyfikacja płciowa znajduje odzwierciedlenie w osobowości każdej jednostki. Obok osób wyrażających postawę całkowicie kobiecą lub całkowicie męską, wyróżnia się także takie, które przybierają cechy właściwe obu płciom, w zależności od sytuacji, w jakiej się znajdują. Identyfikacja płciowa zależy zarówno od czynników biologicznych, jak i społecznych. Wpływ otoczenia na świadomość płciową jednostki oraz konkretny wyraz tej świadomości w postaci podejmowanej roli płciowej - w kształcie akceptowanym kulturowo - ma ogromne znaczenie. Podział na mężczyzn i kobiety znają wszystkie kultury, które istnieją, lecz w każdej z nich repertuary zachowań obu płci mogą przyjmować nieco odmienną charakterystykę. Dla wszystkich jednak kultur wspólne jest biologiczne podłoże zróżnicowań płciowych. Należy jednak zastrzec, że wyodrębnianie kobiet i mężczyzn na podstawie odrębności budowy oraz zachowania jest istotne głównie dla potrzeb statystyki. To znaczy, że mogą się zdarzyć, i nierzadko się zdarzają, osoby, u których z różnym natężeniem i częstotliwością występują cechy obu płci - są to osoby androgyniczne. Identyfikacja płciowa wyraża się poprzez sposób osobistego przeżywania, odczuwania i doświadczania realizowanej na co dzień roli płciowej. Na identyfikację składa się zespół wszystkich możliwych wariantów zachowania danego człowieka, wynikających z pełnienia określonej roli płciowej oraz z psychicznego poczucia przynależności do tej, a nie innej płci. Ten zespół tworzy ostatecznie specyficzną w zakresie płci całość, indywidualną dla każdej jednostki. Kryterium, jakie stosuje człowiek w procesie własnej identyfikacji płciowej, wywodzi się raczej z zasady skuteczności: przyjęcie przez niego tych, a nie innych mechanizmów identyfikacyjnych zależy od jego własnej sytuacji płciowej, którą zamierza budować, i od celów jakie zamierza osiągnąć. Z kolei pod pojęciem roli płciowej kryje się wszystko to, co dana osoba mówi lub robi, aby pokazać sobie oraz innym w jakim stopniu jest mężczyzną lub kobietą, bądź - do jakiego stopnia nie daje się wpisać w podstawowy schemat żadnej płci, ze względu na odczuwaną ambiwalencję płciową . Odmienność męskiej i żeńskiej roli płciowej wyznacza inny w każdym przypadku rodzaj dyspozycji płciowej, związany z różnicami natury biologicznej. Przy czym najistotniejsze jest, iż czynniki natury biologicznej nie określają człowieka na tyle silnie, aby determinować ostatecznie zachowania każdej z płci. Można mówić o skłonności do pewnego typu zachowań, a nie o konieczności ich wystąpienia. Rola płciowa określa tę część identyfikacji płciowej, którą człowiek prezentuje w życiu codziennym i zarazem należy ona do repertuaru zachowań uznawanych przez społeczeństwo za właściwe dla jednej lub drugiej płci. Czyli rola płciowa to społeczna ekspresja właściwej człowiekowi identyfikacji płciowej. Pojęcie roli płciowej jako rodzaju roli społecznej odnosi się do jednego z czynników organizacji życia społecznego. Wykształcenie się ról społecznych, łączonych z przynależnością do płci męskiej albo żeńskiej, w znacznym stopniu związane było ze specyficznymi odmiennościami natury biologicznej. Tak jakby sama biologia wyznaczała, czym w ludzkiej społeczności powinni zajmować się mężczyźni, a czym kobiety. Dopiero w ciągu kilku ostatnich stuleci znaczenie zróżnicowania biologicznego obu płci, rozpatrywane pod kątem podejmowania odpowiednich ról społecznych, utraciło swą ostrość wskutek postępu wiedzy w ogóle, a postępu technicznego w szczególności. Przedtem jednak podział obowiązków społecznych wynikał logicznie z czysto fizycznych zróżnicowań. Tradycyjnie przyjmuje się, że rola to kulturowo 10 określony przepis, wyrażający sumę społecznych oczekiwań kierowanych pod adresem osoby, zajmującej określone miejsce w strukturze społecznej. Według innej definicji, rola społeczna jest systemem normatywnych stosunków między jednostką i częścią jej środowiska społecznego, które ustanawia "stan socjalny", czyli zespół praw oraz "funkcję społeczną", czyli zespół obowiązków osoby . Realizacja tych praw i obowiązków jest właśnie pełnieniem roli, wynikającej z dobrowolnej lub wymuszonej przynależności jednostki do grup, czy innego typu zbiorowości społecznych. Pełnienie dobrowolnie lub pod przymusem przyjętych przez jednostkę ról ma podstawowe znaczenie dla niej samej i dla społeczeństwa. Dobowe, tygodniowe, a nawet całe życie człowieka można analizować jako wypełnianie splotu najrozmaitszych ról, które częściowo wykonuje równolegle, a częściowo w odpowiedniej kolejności i hierarchii. Od jakości i zakresu realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa, jego gospodarki, administracji, kultury. Od osobowościowych czynników każdego człowieka, w tym głównie od jego różnorodnych ról, zależy stopień realizacji celów jednostkowych. Jeśli przepisy ról są jasno sformułowane, dostosowane do możliwości osoby oraz niekonfliktowe, to ich znajomość pozwala na szybką orientację w rzeczywistości społecznej, ułatwia zachowania oraz sprzyja rozwijaniu tych cech osobowości, które mogą być podstawą realizowanych ról. Pełnione role kreują tożsamość człowieka, gdyż zakreślając obszary jego aktywności stają się źródłem doświadczeń i samowiedzy. Zdobycie tożsamości jest w istocie bardzo złożone, gdyż człowiek określa się poprzez podobieństwo do jednych i różnice wobec innych. Małe dziecko odróżnia swoją tożsamość płciową poprzez dyferencjację z przedstawicielami płci przeciwnej w nie mniejszym stopniu, niż przez identyfikację z osobami tej samej płci. 11 Bibliografia Anna Matczak „Zarys psychologii rozwoju” B.C.J. Lievegoed „Fazy rozwoju dziecka” Tony Malim, Ann Birch, Alison Wadeley „Wprowadzenie do psychologii” Ann Birch, Tony Malim „Psychologia rozwojowa w zarysie“ x60 12
