Istota gospodarki rynkowej
advertisement
Istota gospodarki rynkowej Rynek istnieje tak długo, jak długo istnieje między ludźmi potrzeba wymiany dóbr. Potrzeba ta wynika z faktu, że ludzie posiadają nadmiar jednych dóbr przy niedoborze innych. Od wieków niektórzy odczuwali potrzebę posiadania tego, co inni mieli w nadmiarze i czego chcieli się pozbyć w zamian za coś innego (np. pieniądze lub dobra). Ta zależność doprowadziły do powstania rynku, czyli miejsca, gdzie spotykali się sprzedający i kupujący. Sprzedający oferując swoje dobra tworzyli podaż, a nabywcy chcąc je zakupić reprezentowali popyt na te dobra. W wyniku negocjacji między sprzedającymi a kupującymi kształtowały się ceny. Pierwsze rynki były, więc miejscem spotkań sprzedawców i kupujących, czyli popytu i podaży, a także miejscem kształtowania się cen. Obecnie, dzięki łączności technicznej, bezpośrednie kontakty sprzedających i kupujących nie są konieczne, sprzedaż często odbywa się bez osobistych kontaktów kupujących i sprzedających. Działalność gospodarcza Przedsiębiorstwo – to wyodrębniona pod względem ekonomicznym i prawnym jednostka gospodarcza, która samodzielnie prowadzi działalność i podejmuje ryzyko tej działalności po to, aby osiągnąć zysk. Celem istnienia każdego podmiotu gospodarczego jest osiąganie zysku. Działania podmiotów gospodarczych funkcjonujących na rynku skierowane są na konsumenta i jego potrzeby. Jest, bowiem oczywiste, że sprzedać można tylko te produkty, które zaspokajają potrzeby nabywców. Podstawowym celem działania każdej firmy jest, więc realizowanie zysku poprzez zaspokajanie potrzeb nabywców. Cel ten można dostrzegać w dłuższym lub krótszym czasie. Zakres działania przedsiębiorstwa może być bardzo różny. I tak jedne przedsiębiorstwa produkują dobra, inne świadczą usługi, jeszcze inne pełnią funkcję pośrednika handlowego między producentem a nabywcą. Oczywiście w gospodarce rynkowej funkcjonują takie przedsiębiorstwa, które jednocześnie produkują towary, świadczą usługi, zajmują się działalnością handlową lun innym jeszcze rodzajem działalności. Działalność gospodarczą w warunkach gospodarki rynkowej charakteryzują liczne dodatnie cechy, chociaż napotyka ona również istotne trudności wynikające z pewnych słabości systemu gospodarki rynkowej. Wśród dodatnich cech funkcjonowania podmiotów gospodarczych w gospodarce rynkowej należy wyróżnić najwyższy stopień wolności osobistej w działalności gospodarczej, gwarancje własności prywatnej, samodzielności i niezawisłości przedsiębiorstw w zakresie podejmowania decyzji gospodarczych. Są bardzo dobre warunki do stosowania postępu technicznego we wszystkich dziedzinach gospodarowania, gdyż konkurencja panująca na rynku wymusza wprost korzystanie z najnowszych zdobyczy techniki i organizacji. W gospodarce rynkowej dobrobyt i wzrost stopy życiowej jest – jak dowodzi tego doświadczenie historyczne – wyższy, niż w jakimkolwiek innym z dotychczas realizowanych systemów gospodarczych. Słabości gospodarki rynkowej, utrudniające działalność gospodarczą, wyrażają się głównie w tym, że: - tendencje do koncentracji produkcji i sprzedaży są w tym systemie tak silne, że istnieje realna groźba poważnego ograniczenia tego najbardziej istotnego mechanizmu regulacyjnego gospodarki rynkowej, jakim jest konkurencja, - system ten umożliwia powstawanie bardzo dużych różnic w dochodach, prowadzi, więc do znacznych nierówności majątkowych, co może zawierać w sobie zarodek napięć społecznych, - powstające okresowo rozbieżności między podażą a popytem są wyrównywane przez wahania koniunkturalne, które w okresie wysokiej koniunktury prowadza do zwyżki cen, wysokiego zatrudnienia, w okresie recesji zaś są przyczyną masowego bezrobocia, wraz z jego wszystkimi problemami socjalnymi. Wybór miejsca działalności gospodarczej Dla wielu ludzi, którzy nie boją się ryzyka i pokonywania trudności założenie własnego przedsiębiorstwa jest szansą na znalezienie satysfakcjonującego zajęcia, a przede wszystkim jest źródłem dochodów pozwalających na zaspokajanie potrzeb. 2 Przy podejmowaniu działalności gospodarczej należy dokładnie poznać rynek, na którym będzie funkcjonował podmiot gospodarczy. Rynek można poznać w rezultacie badań rynku, które polegają na pozyskiwaniu i analizie informacji o popycie, podaży i cenach. O wyborze rodzaju i miejsca prowadzenia działalności gospodarczej decydują przeprowadzone badania rynku. Ponadto w prowadzeniu własnej firmy konieczne jest posiadanie odpowiednich umiejętności zawodowych, dzięki którym można zapewnić wysoką jakość wytwarzanych i sprzedawanych towarów i usług. Jeżeli badania rynku i posiadane kwalifikacje zawodowe potwierdzają przekonanie o celowości podjęcia działalności gospodarczej, należy się zdecydować na wybór formy prawnej. Klasyfikacja małych firm Podział firm na małe, średnie i duże jest tylko jednym z możliwych sposobów podziału i grupowania podmiotów gospodarczych. Oprócz takiej klasyfikacji możliwe są również inne, w tym np. z punktu widzenia formy i charakteru własności, położenia geograficznego, formy organizacyjno-prawnej. Wg D. Bircha możemy rozróżnić dwie kategorie firm: Firmy substytucji dochodów, Firmy przedsiębiorcze. Nieco odmienny punkt widzenia zastosowano przy kolejnym podziale: Firmy rosnące, Firmy stabilne, - Firmy martwo urodzone, - Firmy – meteory. Podział małych firm na firmy rosnące i stabilne odzwierciedlają cechy osobowe tworzących je przedsiębiorców. 3 Na klasyfikację przedsiębiorstw można spojrzeć z punktu widzenia procesów założycielskich i wyróżnić je w następujący sposób: Przedsięwzięcia zastępujących pracę polegają na utworzeniu własnej firmy jako ucieczki od bezrobocia. Przedsięwzięcie stylu życia. Wysoko dochodowe, stabilne małe przedsięwzięcia. Szybko rosnące przedsięwzięcia, związane są z dużym lub rosnącym rynkiem umożliwiający ich gwałtowny rozwój. Przedsiębiorstwo i jego otoczenie społeczno - gospodarcze Przedsiębiorstwo i ich wewnętrzne jednostki jako cząstki całego społeczeństwa są nie tylko związane z organami państwa, ale maja do czynienia również z innymi cząstkami systemu społecznego. Funkcjonują, więc w określonym zewnętrznym otoczeniu społecznym i gospodarczym. Otoczenie to możemy podzielić na bliższe, z którym przedsiębiorstwo ma do czynienia bezpośrednio na rynkach, na których zawiera transakcje, a więc wchodzi w stosunki umowno-wymienne. Są to przede wszystkim instytucje rynku zaopatrzenia, rynku pracy, rynku zbytu i rynku finansowego i one tworzą bezpośrednie otoczenie gospodarcze przedsiębiorstwa. Pozostałe elementy otoczenia przedsiębiorstwa, tzw. dalszego, jak polityczno prawne, socjo - kulturowe, techniczne, pewne elementy otoczenia ogólnogospodarczego. Relacje te obrazuje poniższy schemat, który może być – w zależności od potrzeb – rozszerzony na państwo, rynki zagraniczne, zmiany sytuacji ekonomicznej społeczeństwa, czy na otoczenie ekologiczne. Należy też wziąć pod uwagę, że na rynku zaopatrzenia mogą występować nie tylko dostawcy, a na rynkach zbytu nie tylko klienci, bo znaczną część obu rynków mogą stanowić konkurenci. 4 Schemat 1. Otoczenie społeczno – gospodarcze przedsiębiorstwa I. Otoczenie pośrednie (dalsze): polityczno prawne, socjalno kulturalne, ekonomiczne, techniczne, ekologiczne II. Otoczenie bezpośrednie (bliższe): z którymi przedsiębiorstwo dokonuje bezpośrednich transakcji Rynek pracy Rynek zaopatrzenia Rynek zbytu Przedsiębiorstwo Rynek finansowy Źródło: U.Huttner, Betriebswirtschaftslehre, Berlin – N.York 1990, s.8. Miejsce i rola MSP w gospodarce Bardzo ogólnym kryterium podziału jest wielkość podmiotów gospodarczych. W praktyce można spotkać się z podziałem na jednostki gospodarcze małe, średnie i duże. Najczęściej podstawą takiej klasyfikacji jest liczba zatrudnionych. Nie jest to jednak miernik doskonały i jedyny, o wielkości jednostek gospodarczych może, bowiem świadczyć również wielkość produkcji lub obrotu, wartość środków produkcji, którymi te dysponują, wysokość osiągniętego zysku. Pojęcie „małe i średnie przedsiębiorstwo” opisane zostało w ustawie z dnia 19 listopada 1999 roku - Prawo działalności gospodarczej. Za przedsiębiorstwa małe uważa się takie, które zatrudniają średniorocznie mniej niż 50 pracowników, a osiągnięty przez nie przychód nie przekracza równowartości 7 milionów euro. Średnim przedsiębiorstwem jest takie, w którym zatrudnienie średniorocznie nie przekracza 250 pracowników, a przychód nie przekroczył 40 mln euro, lub suma aktywów nie przekroczyła 27 mln euro. Pozostałe jednostki będą zaliczane do przedsiębiorstw dużych. 5 W okresie przekształcenia polskiej gospodarki w gospodarkę rynkową właściwego znaczenia zaczynają nabierać małe podmioty gospodarcze. Polityka gospodarcza prawie wszystkich krajów o gospodarce rynkowej uznaje potrzebę wspierania rozwoju mniejszych przedsiębiorstw ze względu na korzyści wynikające z ich funkcjonowania w gospodarce narodowej. Kraje wysoko rozwinięte wyraźnie akcentują, że bez rozwoju małych przedsiębiorstw niemożliwe jest harmonijne funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Dotyczy to zwłaszcza realizacji podstawowej zasady systemu rynkowego, jaką jest zasada rozwoju konkurencji. Wzmacniając konkurencję małe przedsiębiorstwa umożliwiają uzyskiwanie równowagi rynkowej oraz stają się poważnym czynnikiem utrzymywania cen wyrobów na odpowiednio niskim poziomie, co sprawia, że mogą również umocnić pozycję konkurencyjną gospodarki kraju na rynkach zagranicznych. Małe przedsiębiorstwa, w przeciwieństwie do przedsiębiorstw dużych nastawionych na produkcję wieloseryjną i masową, łatwiej dostosowują się do zmieniających się postaw konsumpcyjnych. Częstokroć lepiej mogą zaspokajać różnorodne gusty i wymagania konsumentów. Są w stanie szybko reagować na zmiany popytu, a w razie jego zwiększenia – wypełnić braki na rynku. Znaczącą funkcją omawianych przedsiębiorstw jest możliwość przeprowadzania stosunkowo szybko zmian struktury produkcji, co związane jest z ich dużą elastycznością i innowacyjnością. Wpływa to również na zwiększenie elastyczności całej gospodarki danego kraju, wobec nieustannej zmienności warunków panujących na rynku. Można tu jeszcze wspomnieć, że ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu małych przedsiębiorstw nie odbijają się tak silnie na stanie gospodarki kraju, jak w wypadku przedsiębiorstw – gigantów. Dlatego też nie wymagają one tak dużego dozoru ze strony administracji państwowej jak duże przedsiębiorstwa. W regionach słabiej zagospodarowanych małe przedsiębiorstwa mogą być szczególnie ważnym czynnikiem aktywizacji ludności i poprawy stopy życiowej oraz łagodzenia dysproporcji w poziomie zasobności poszczególnych warstw społeczeństwa, nie wymagają one, bowiem tak znacznych nakładów na ich uruchomienie, jak duże zakłady pracy. Ich rola jest również znacząca w łagodzeniu rozmiarów i skutków bezrobocia. Istotne znaczenie w rozważaniu roli małych przedsiębiorstw mają też opinie socjologów i psychologów podkreślających wpływ, jaki wywierają na pracowników 6 warunki pracy w tych przedsiębiorstwach, a więc: bliskie kontakty międzyludzkie, osobisty i często bezpośredni stosunek pracodawcy do pracowników oraz osobiste kontakty wszystkich zatrudnionych, poczucie szczególnej odpowiedzialności w pracy, identyfikowanie się pracowników z zakładem pracy i różnorodne więzi charakterystyczne dla małych zbiorowości ludzkich. W każdej gospodarce rynkowej, wśród małych i średnich przedsiębiorstw, znaczną rolę odgrywają najbardziej elastyczne, żywotne i aktywne przedsiębiorstw rodzinne. Istota przedsiębiorstw rodzinnego jest osoba założyciela firmy (zazwyczaj głowa rodziny), zaangażowanie kapitału rodzinnego oraz udział członków rodziny w działalności przedsiębiorstwa. Odpowiedzi na pytanie o sens istnienia sektora MSP już wiele lat temu udzielił Schumpeter, gdy sformułował tezę o „kreatywnej dystrybucji”. Według niej kapitalizm nie mógłby istnieć bez ciągłego rodzenia się nowych firm powstających na gruzach tych, które upadły. Dzięki temu zdrowa kapitalistyczna gospodarka podlega wciąż reinkarnacji, jest w ciągłym procesie transformacji wiodącej ją na coraz wyższy poziom. Jednak proces upadania starych i rodzenia się nowych firm, a więc formowania się sektora MSP, nie przebiega wszędzie jednakowo. Gospodarcze i społeczne funkcje pełnione przez małe i średnie przedsiębiorstwa zależą zarówno od osiągniętego już poziomu rozwoju gospodarczego, jak i ustroju społeczno – politycznego. Nawet w krajach o podobnym poziomie gospodarki rola małych i średnich przedsiębiorstw jest inna, a stan rozwoju zróżnicowany. Odmienna jest bowiem polityka promocji tego sektora, kultura przedsiębiorcza i stosunek społeczeństwa do inicjowania i prowadzenia działalności gospodarczej przez członków danej społeczności. Jeszcze w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Europie i w Stanach Zjednoczonych królowały wielkie korporacje, ale już w latach siedemdziesiątych można było zauważyć odwrócenie tej tendencji i zmierzanie w kierunku stopniowego zwiększania roli małych firm w gospodarce. Jest wiele przyczyn zaistniałej sytuacji. Przedstawiamy najważniejsze z nich: 1) Zmiany techniki wytwarzania i usług. Sądzić można, że prawdopodobnie rewolucja technologiczna i związane z nią: miniaturyzacja i specjalizacja oraz 7 zrutynizowanie procedur i reżimów technologicznych spowodowały w latach siedemdziesiątych dekoncentrację produkcji i usług. 2) Rozwój sektora usług. Zapotrzebowanie na usługi rośnie w ostatnich latach gwałtownie, zwłaszcza na reklamę, badania rynku itd. Względny wzrost usług wpływa na względny spadek wielkości firm, wywołany jedynie zmianami sektoralnymi. 3) Wzrost konkurencji Trzeciego Świata i spadek międzynarodowej konkurencyjności dużych firm. Duże firmy są w większym stopniu niż małe eksporterami. Stąd zmiany konkurencyjności eksportu uderzają głównie w firmy duże. Te zaś, przesuwając część produkcji do małych firm próbują redukować koszty własnej działalności. Również zmiany w otoczeniu rynku, w tym m.in. wzrost ryzyka i niepewności na wielu rynkach, rosnąca konkurencja zagraniczna, zmiany w kursach wymiany walut, zmiany popytu, są czynnikami zwiększającymi na wielu rynkach przewagę konkurencyjną małych firm. 4) Zmiany na rynkach czynników produkcji, zwiększające dostęp małych firm zarówno do rynku pracy, jak i kapitału. 5) Wzrost cen energii i spadek światowego popytu. Wzrost cen energii ma o wiele silniejszy wpływ na duże niż na małe firmy, ponieważ duże firmy w większym stopniują są uzależnione od zmiany ceny energii. 6) Efekt makroekonomiczny, którego źródłem są zmiany wywołane okresem gospodarczej recesji lub prosperity. Na ogół jednak obserwuje się znaczną ekspansję sektora MSP w okresach recesji, stąd też widoczny jest wówczas przyspieszony rozwój tego sektora. 7) Czynniki polityczne, promocja kultury przedsiębiorczej i antyrządowe uprzedzenia. 8 8) Moda i zmiana gustów. Wzrost popytu na wyroby i usługi coraz bardziej zróżnicowane i coraz lepiej dostosowane do indywidualnych gustów klientów powiększa nisze dostępne dla małych firm. Firmy małe mogą się utrzymać nawet wówczas, gdy spada popyt na standardowe produkty wykonywane przez duże przedsiębiorstwa na masową skalę. 9) Zmiany w strategii dużych firm, przejawiające się przede wszystkim w mniej agresywnym inwestowaniu i procesach restrukturyzacji dużych przedsiębiorstw. Funkcje społeczne MSP Również w Polsce ustrój nieprzychylny rozwojowi sektora MSP przechodzi szybko w zapomnienie. Na naszych oczach rodzi się nowy, choć już z wiekową tradycją, bardziej przyjazny mu system, dzięki czemu pozycja sektora MSP w Polsce z każdym rokiem jest coraz większa i osiąga miejsce należne mu w gospodarce rynkowej. Obok wielu funkcji pełnionych przez sektor MSP w gospodarce rynkowej. Szczególne znaczenie ma stymulowanie wzrostu gospodarczego. Jednak w obecnym okresie transformacji sektor MSP odgrywa także ważną rolę społeczną i polityczną. Polega ona nie tylko na uformowaniu klasy drobnych właścicieli, lecz także w dużym stopniu na łagodzeniu napięć społecznych i redukcji wysokich społecznych kosztów procesu transformacji, mogących zagrozić kontynuowaniu rozpoczętych przemian. Cel ten realizowany jest zarówno przez pochłanianie pojawiających się w tym czasie nadwyżek siły roboczej, jak i przez kreowanie przedsiębiorczych postaw, wskazywanie szans i możliwości samozatrudniania, a także osiągnięcia sukcesu i zmiany statusu społecznego. 9 Funkcje gospodarcze MSP Obok funkcji społecznych sektora MSP ważne są również jego funkcje gospodarcze, do których można zaliczyć: 1) Aktywny udział w procesie zmian w strukturze przemysłowej kraju ; 2) Odgrywanie ważnej roli w formowaniu się prywatnej własności środków produkcji; 3) Wchłonięcie uwolnionej i w zagospodarowanie wyniku znacznych racjonalizacji zasobów funkcjonowania siły roboczej, całego systemu gospodarczego ekonomicznej infrastruktury, zwłaszcza rozwoju kooperacji i systemu podwykonawca; 4) Zbudowanie koniecznej dla efektywnego funkcjonowania całego systemu gospodarczego ekonomicznej infrastruktury, zwłaszcza rozwój kooperacji i systemu podwykonawstwa; 5) Wymuszenie zmian w prawnych uregulowaniach sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości i efektywności funkcjonowania małych podmiotów gospodarczych. Małe i średnie przedsiębiorstwa w krajach Unii Europejskiej W Unii Europejskiej około 99 % istniejących przedsiębiorstw stanowią małe i średnie przedsiębiorstwa. Dokonują one około 65 % obrotu w UE. W ponad 15 mln MSP zatrudnionych jest około 66 % siły roboczej, a przyrost zatrudnienia w tych firmach był większy niż w firmach dużych. Odgrywają one najważniejszą rolę w harmonijnym rozwoju lokalnym i regionalnym i są najbardziej elastyczne pod względem dostosowań do zmieniających się warunków rynkowych. Z tego też względu uważa się je za główną siłę promującą konkurencyjność przemysłu wspólnotowego i jego zdolność do penetrowania rynków europejskich 10 Polityka rządu polskiego wobec małych i średnich przedsiębiorstw Polski rząd przygotował w ramach programów o charakterze strategicznym dla państwa i gospodarki dokument pt. „Przede wszystkim przedsiębiorczość”. W programie tym rząd przedstawia działania na rzecz likwidacji formalnych utrudnień w tworzeniu nowych przedsiębiorstw, ułatwianiu działalności przedsiębiorstw istniejących oraz zwiększaniu zatrudnienia w sektorze wytwórczym i usługowym. Służyć temu będą rozwiązania polepszające kondycję finansową jednostek gospodarczych, przede wszystkim małych i średnich. W ramach pakietu rząd przygotuje nowelizację blisko 40 ustaw oraz opracuje lub zmodyfikuje wiele aktów prawnych niższego rzędu. Regulacje te dotyczyć będą całego obszaru działalności przedsiębiorstw, począwszy od procedury rejestracji, poprzez nowe uregulowania dotyczące prowadzenia działalności, zmiany w prawie pracy, skończywszy na znacznym uproszczeniu i uelastycznieniu rozliczeń podatkowych i ubezpieczeniowych, sprawozdawczości i kontroli ze strony organów zewnętrznych. Polityka Unii Europejskiej wobec małych i średnich przedsiębiorstw W Unii Europejskiej uregulowania prawne dotyczące sektora MŚP, a w szczególności elementy wsparcia dla tego sektora, obserwujemy od początku lat 90. Obejmowały one przede wszystkim programy wspierające rozwój tego sektora poprzez: zwiększenie konkurencyjności, uproszczenia procedur administracyjnych, koordynacji działań Wspólnoty na rzecz MŚP, jak również rozwoju innowacyjności. W chwili obecnej MSP są uważane za główną siłę promującą konkurencyjność przemysłu wspólnotowego. W czerwcu 2000 r. Na spotkaniu Rady Europejskiej w Portugalii przyjęto dokument Europejska Karta Małych Przedsiębiorstw (Europan Charter for Small Enterprises), który określa główne zasady polityki UE wobec małych i średnich przedsiębiorstw na najbliższe lata. Stwierdzono, że sytuacja małych przedsiębiorstw może się poprawić dzięki podjęciu działań mających na celu stymulację przedsiębiorczości oraz lepsze dostosowanie istniejących instrumentów do potrzeb sektora MSP. 11 Wspólne stanowisko Polski i Wspólnot Europejskich wobec małych i średnich przedsiębiorstw w Układzie Europejskim Zgodnie z art. 89 Układu Europejskiego o ustanowieniu stowarzyszenia między Rzeczypospolitą Polską i Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi: Strony będą dążyć do rozwoju i umacniania małych i średnich przedsiębiorstw oraz współpracy między takimi przedsiębiorstwami Wspólnot i Polski, a także popierać wymianę informacji oraz know - how. Tak więc widać dokładnie, że Polska podąża drogą wytyczona w Unii Europejskiej w promocji rozwoju sektora MSP i samozatrudnienia. Robimy to ze względu na efekty, jakie przyniosła ta polityka w krajach UE. Jesteśmy równoprawnymi partnerami obywateli UE w ramach prowadzenia działalności gospodarczej na terenie państw członkowskich Wspólnoty. Gwarantuje to nam Układ Europejski. Wprowadzenie przyjaznego klimatu dla podejmowania inicjatywy własnej w ramach działalności gospodarczej, obejmującej przede wszystkim obszar usług, przetwórstwa i produkcji – wsparte jest konkretnymi działaniami rządu w postaci przygotowywanych zmian legislacyjnych oraz Unii Europejskiej poprzez dostęp naszych przedsiębiorstw do programów pomocowych dla tego sektora. 12 Bibliografia: 1. Jerzy Kortan, „Podstawy ekonomiki i zarządzania przedsiębiorstwem”, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa, 1997r. 2. Stanisław Dębski, „Ekonomika i organizacja przedsiębiorstw”, część I, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne S.A, Warszawa 1994 r. 3. Bogdan Piasecki, „Ekonomika i zarządzanie firmą”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa – Łódź, 2001 r. 4. Jacek Musiałkiewicz „Zarys wiedzy o gospodarce” Wydawnictwo Ekonomik, Warszawa, 1997 r. 5. Ulotka informacyjna z Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej. 13
