„Historia gospodarcza

„Historia gospodarcza
XIX i XX wieku”
Janusz Kaliński
Wydawnictwo PWE 2004
ISBN: 83-208-1519-3
stron 428
Na początku warto wspomnieć kilka słów o autorze książki,
czyli prof. dr hab. Januszu Kalińskim. Ukończył studia na SGPiS,
zrobił tam również doktorat i habilitację, zaś tytuł profesora
uzyskał na SGH. Napisał wiele książek takich jak na przykład :
„Bitwa o handel” , „Plan Odbudowy Gospodarczej” , „Polityka
gospodarcza Polski w latach 1948 -1956” , „Zarys historii
gospodarczej świata XIX i XX wie ku”. Interesuje się najnowszą
historią gospodarczą Polski, w tym: problemami polityki
gospodarczej, planowaniami handlu i transportu oraz przemianami
strukturalnymi w gospodarce polskiej i światowej w drugiej
połowie XX w.
Polska transformacja i powrót gos podarki rynkowej a także
progresja regionalizacji i globalizacji w gospodarce światowej
przyczyniły się do wzrostu zainteresowania genezą i rozwojem
współczesnego świata, a wiec historią gospodarczą ubiegłych
stuleci. Kaliński
podjął się trudnego i ambit nego zadania:
przedstawienia w jednej książce dziejów gospodarczych całego
świata i Polski. Jego Historia gospodarcza XIX i XX wieku
przeznaczona przede wszystkim jako podręcznik akademicki dla
studentów zarządzania i marketingu, ekonomii,
historii oraz
prawa, powinna znaleźć dużo większe grono odbiorców. Daje
bowiem możliwość zrozumienia zjawisk i procesów z którymi
mamy do czynienia w obecnych czasach – w polskiej gospodarce
rynkowej. Rozpoczyna ona ścisłą integracje z Europą, stając przed
wyzwaniami przesądzającymi o przyszłym sukcesie gospodarczym i
powodzeniu społeczeństw. Podręcznik Kalińskiego zawiera
zestawienie historii gospodarczej powszechnej XIX i XX w. Autor,
po przeanalizowaniu genezy gospodarki rynkowej, opisał etapy
rozwoju
kapitalizmu
wol nokonkurencyjnego
do
1872
r.;
monopolizację gospodarki w latach 1874 -1914; gospodarkę w
okresie I wojny światowej (1914 -1918); gospodarkę radziecką w
latach 1917-1941; świat kapitalistyczny w latach 1918-1939;
gospodarcze problemy i skutki II wojny światowej (1939-1945);
powojenną odbudowę i rekonstrukcję gospodarki (1945 -1949);
dynamiczny rozwój gospodarczy w latach 1950 -1973; wstrząsy i
załamania gospodarcze w latach 1974 -1989; transformację,
regionalizację i globalizację w latach 1990 -2000. Podręcznik jest
skierowany do słuchaczy studiów ekonomicznych, historycznych i
prawniczych,
a
także
wszystkich
osób
zainteresowanych
pogłębieniem
i
poszerzaniem
wiedzy
na
temat
historii
gospodarczej. Książka składa się z 11 rozdziałów.
Pierwszy rozdział jest poś wiecony genezie gospodarki
rynkowej. Opisuje gospodarcze konsekwencje wielkich odkryć
geograficznych, które spowodowały przewrót w handlu światowym.
Zmniejszyło się znaczenie szlaków handlowych na Morzu
Śródziemnym, Morzu Północnym i Bałtyckim. Wielkie szl aki
handlowe wiodły w XVI w. na Ocean Atlantycki i Ocean Indyjski.
Wzrosła rola państw leżących na wybrzeżu atlantyckim: Hiszpanii i
Portugalii i położonych trochę dalej Anglii i Holandii. Ponadto na
Zachodzie istniały samodzielne gospodarstwa dzierżawione przez
chłopów oraz, szczególnie w Anglii, posiadłości ziemskie
uczestniczące w gospodarce rynkowej. Na wschód od Łaby
dominowała zaś gospodarka folwarczno - pańszczyźniana o nie
wykształconych mechanizmach rynkowych. Prowadziło to do
wyodrębnienia się w Europie dwóch sfer gospodarczych, a samo
zjawisko zostało nazwane dualizmem w rozwoju gospodarczym
Europy.
W
rozdziale
jest
również
mowa
o
rozwoju kapitalizmu kupieckiego od polowy XV wieku do polowy
XVIII wieku. W ciągu trzech stuleci w Europie Zachodniej
ukształtowały się podstawowe instytucje gospodarki rynkowej i
początki jej siły w postaci zasobów kapitału i pracy oraz rynków
zbytu. Umożliwiło to przyspieszenie późniejszych zmian. Polska i
inne kraje Europy Wsc hodniej w obrębie systemu feudalnego.
Rozdział drugi opisuje zmiany w okresie kapitalizmu
wolnokunkurencyjnego. Przedstawiciele liberalizmu gospodarczego
(wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą
korzyści materialnej) głosili koniecznoś ć istnienia pełnej swobody
działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej
konkurencji i zapewnienia przez państwo nienaruszalności
własności prywatnej zapewni szybki rozwój gospodarki. Idee
wolności osobistej i ekonomicznej dały podstawy ów czesnemu
szybkiemu rozwojowi i zapoczątkowały globalizację w jej XIX –
wiecznej wersji. Głębokie przeobrażenia w rolnictwie, przemyśle,
transporcie, handlu i finansach, którym towarzyszyły zmiany w
życiu społecznym, stopniowo ogarniały kolejne kraje i z
opóźnieniem dotarły na ziemie polskie, pozostające pod zaborami.
W rozdziale trzecim („Monopolizacja gospodarki w latach
1873-1914”) jest mowa o następnym okresie – z drugą rewolucją
przemysłową prowadząc do masowej i taniej produkcji, dzięki
postępowi w technologii, organizacji i zarządzaniu. Gospodarka,
ulęgająca kryzysom ekonomicznym, wykonała zwrot w kierunku
protekcjonizmu i struktur monopolistycznych w sferach produkcji i
kapitału. Rywalizacja międzynarodowa i przemiany społeczne w
ówczesnych warunkach prowadziły do konfliktów a w końcu do
pierwszej wojny światowej, omówionej w kolejnym rozdziale
(„Gospodarka w okresie I wojny światowej 1914 -1918”). Wojna
zmieniła układ sił. Pozycja Europy Zachodniej ulegała osłabieniu,
potęgą stały się Stany Zjednoczone . Skutkiem tej wojny był wzrost
Produktu Krajowego Brutto (PKB) w głównych krajach alianckich
(Wielka Brytania, Włochy i USA), natomiast spadek we Francji,
Rosji, neutralnej Holandii oraz w państwach centralnych. Po za tym
Rosja poszła w kierunku gospodar ki centralnie planowanej, o czym
szeroko traktuje następny rozdział („Gospodarka radziecka 1917 1941”). Autor dalej obszernie analizuje ewolucję gospodarki
radzieckiej w latach 1917 – 1941 podkreślając, ze funkcjonowała
jako gospodarka wojenna, która osiąg ała wzrost w warunkach
dyktatury nieliczącej się ze względami społecznymi. W latach 1917
- 1918 dokonały się podstawowe reformy społeczno -gospodarcze,
podpisano dekret o pokoju i o ziemi, miała miejsce nacjonalizacja
banków, transportu kolejowego, handlu z agranicznego, wielkich
przedsiębiorstw
przemysłowych
oraz
zapoczątkowanie
elektryfikacji kraju. Komunizm wojenny (1918 -1920) spowodował
podporządkowanie gospodarki potrzebom frontu - gospodarka
wojenna. Próba urzeczywistnienia marksowskiej idei regulowania
produkcji przyczyniła się do ograniczenia produkcji towarowo pieniężnej, przejęcia nadwyżek produkcji przez państwo. Wzrost
liczby gospodarstw chłopskich ogółem był dwukrotnie większy od
przyrostu ziemi. Ze względu na to, że źródłem powiększania
obszaru gospodarstw chłopskich był podział ziemi obszarniczej.
Proces koncentracji w rolnictwie w okresie międzywojennym
dotyczył
tylko
gospodarstw
obszarniczych.
Nowa Ekonomiczna Polityka (NEP) lat 1921 – 1925 owocowała w
normalizację stosunków politycznych i gosp odarczych z sąsiadami,
wprowadzenie mechanizmów rynkowych do produkcji i obrotu
towarowego oraz zniesienie obowiązkowych dostaw nadwyżek
rolnych. Budowa podstaw gospodarki socjalistycznej (1926 – 1932)
wywołała
spory
wokół
strategii
przebudowy
gospodarki
radzieckiej. Założeniem była rozbudowa przemysłu ciężkiego w
oparciu o wewnętrzne zasoby. Efektem industrializacji było
powstanie nowych gałęzi przemysłu i okręgów przemysłowych,
m.in. kombinaty hutnicze - Magnitogorski, Kuźniecki, elektrownie
w Dnieprze. W 1930 ostatecznie zlikwidowano bezrobocie,
Nastąpiła również przebudowa struktury agrarnej poprzez
likwidację sektora drobnotowarowego w rolnictwie radzieckim i
przejście do kolektywnego rolnictwa. Kolektywizacja została
zakończona w 1935. Podstawowym czy nnikiem opóźniającym
rozwój
rolnictwa
był
niski
stopień
mechanizacji,
W latach 1933-1941 nastąpiło zakończenie budowy podstaw modelu
gospodarki radzieckiej. Scentralizowany model zarządzania
gospodarką, przyczynił się do wzrostu produkcji przemysłowej.
Industrializacja wyprowadziła kraj z zacofania na mocarstwo
przemysłowe. Szczególnie szybki rozwój nastąpił w republikach
azjatyckich. W latach 1928 -1940 liczba zatrudnionych w
gospodarce uspołecznionej zwiększyła się z 11 do 31 mln osób,
Nastąpiła szybka u rbanizacja kraju: w latach 1926 -1939 ludność
miast podwoiła się. System gospodarczy oparty został na
scentralizowanym zarządzaniu gospodarką.
Rozwój świata kapitalistycznego w okresie międzywojennym
natrafiał na kolejne trudności, o czym jest mowa w rozdzi ale
szóstym. Wielki kryzys w latach 1929 – 1933 (w Polsce do 1935
r.), początkowo lekceważony, skierował rozwój na tory
interwencjonizmu państwowego. Oznaki nowej wojny światowej i
wyścig zbrojeń narzuciły tempo produkcji.
Druga wojna światowa, opisana w kolejnym rozdziale
(„Gospodarcze problemy i skutki II wojny światowej 1939 -1945”),
nie tylko przyniosła olbrzymie ofiary i straty materialne, lecz także
ukształtowała powojenne losy polityczne świata. W trakcie wojny
nastąpił wzrost potencjału produkcyjneg o i produkcji na potrzeby
wojny(broń pancerna, lotnictwo, flota wojenna). Nastąpił również
szybki postęp techniczny (radar, bomba atomowa). Wydobycie
surowców naturalnych miało strategiczny charakter. Siła robocza
została zmobilizowana na potrzeby gospodar ki wojennej. Niemcy
ograniczyły prywatne dysponowanie siłą robocza, zamroziły płace i
ceny oraz podjęły kontrole dewizową. Więźniowie i jeńcy zostali
zmuszani do pracy w przemyśle właścicieli drobnych zakładów
pracy.
W rozdziale ósmym („Powojenna odbudowa i rekonstrukcja
gospodarki 1945-1949”) poświeconym powojennej odbudowie i
rekonstrukcji gospodarki, autor akcentuje powstanie dwóch
mocarstw – Stanów zjednoczonych i Związku Radzieckiego. ZSRR
stworzył własny blok, w którego obrębie znalazła się Polska.
W rozdziale dziewiątym („Dynamiczny rozwój gospodarczy
w latach 1950-1973”) jest mowa o latach 1950 – 1973. Na ten okres
przypada
„złota era” w gospodarce krajów rozwiniętych.
Dynamikę ich rozwoju kształtowały inwestycje, rozwój handlu
między krajami i p rocesy jednoczące w Europie Zachodniej. Polska
i inne kraje będące w sferze wpływów ZSRR upodobniły swój
rozwój do wzorca radzieckiego. Kolejne etapy forsownej
industrializacji, próby przekształceń ekonomicznych dających słabe
rezultaty i w sumie niska efe ktywność gospodarowania skutkowały
niezadowalającym tempem wzrostu. To prawda, ze cały świat
przeżył liczne wstrząsy i załamania w drugiej połowie lat
siedemdziesiątych
i
w
latach
osiemdziesiątych.
Kryzysy
energetyczne, finansowe i walutowe dotknęły krajów o gospodarce
rynkowej. Kraje posiadające gospodarkę centralną kierowaną
znalazły się natomiast w końcowej fazie rozwoju zakończonej
fiaskiem.
Rozdział dziesiąty pod tytułem „Wstrząsy i załamania w
latach 1974-1989” mówi o kryzysach i problemach walutowych
oraz finansowych, o przemianach w handlu międzynarodowym. Jest
tam mowa również o krajach rozwiniętych ( Stany Zjednoczone,
Japonia). W tych latach nastąpiły ponadto przemiany społeczne i
strukturalne.
Ostatni, jedenasty rozdział („Transformacja, regional izacja i
globalizacja (1990 -2000)”) omawia optymistyczny bieg wydarzeń
w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Transformacja ustrojowa
w Europie Srodkowo -Wschodniej i b. ZSRR oraz przyspieszenie
procesu globalizacji to główne zagadnienia w poprzedniej
dekadzie. Dla Polski oznaczała ona początek żmudnego i trudnego
odrabiania dystansu cywilizacyjnego do Europy Zachodniej, a dla
świata – w dobie postępu technologicznego i ograniczenia funkcji
regulacyjnych państwa.
Książka profesora Janusza Kalińskiego to wy kład o
gospodarce, na którą zawsze wpływa polityka i która zawsze
pozostaje w ścisłym, zwartym i wzajemnym związku z procesami
społecznymi. Z praktyki gospodarczej czerpie teoria, z
teoretycznych idei wynikają zaś wnioski dla gospodarki. Trzeba
pamiętać, ze merkantylizm, liberalizm, protekcjonalizm, keynesizm
lub monetaryzm powstawały w określonych warunkach i nie zawsze
pasowały do innej rzeczywistości. Wzorzec radziecki, przyjęty
bezkrytycznie w wielu krajach, doprowadził ich gospodarki do
bankructwa. Wyg rała gospodarka rynkowa. Nie jest ona wolna od
kryzysów, a wiec rożnych wstrząsów i załamań. Okazuje się jednak
efektywna,
zwłaszcza
gdy
wspierają
racjonalną
politykę
ekonomiczną, która uwzględnia realia gospodarki światowej.