Karolina Kmiecik-Jusięga - Horyzonty Wychowania

Karolina Kmiecik-Jusięga
Akademia Ignatianum w Krakowie
Katedra Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji
Rodzinna komunikacja w perspektywie postaw rodzicielskich
Streszczenie:
Artykuł stanowi próbę fragmentarycznego opisu komunikacji rodzinnej w perspektywie postaw rodziców, które
z kolei determinują w pewnym stopniu funkcjonalność lub dysfunkcjonalność systemu rodzinnego. Postawy jako
trójpoziomowe tendencje zachowawcze wpływają na sposoby komunikowania się w rodzinie. Autorka, opisując
uprzednio komunikacyjne aksjomaty oraz definicje komunikacji i interakcji, rozróżnia cztery ich rodzaje:
akceptująco-współdziałający, odtrącająco-unikowy, ochronno-kontrolujący oraz paradoksalny.
Słowa kluczowe: komunikacja rodzinna, uzależnienie, dysfunkcja
Summary
Keywords: Family communication, addiction, disfunction
Rodzina, jedna z najstarszych wspólnot, była przez wieki „gniazdem”, ogniskiem domowym,
„ołtarzem” niezbywalnych funkcji, a zarazem – więzi, spajających członków rodziny nie tylko
wspólnym interesem, ale i wspólnym systemem wartości, trwałym
i zorganizowanym współdziałaniem wzmacniającym poczucie przynależności,
z jasno określonymi relacjami między dobrem i złem1.
Zdrowa rodzina charakteryzuje się sprawnością fizyczną, psychiczną, społeczną i
duchową swoich członków. Relacje informacyjne i emocjonalne wewnątrz niej są
prawidłowe, należycie wypełnia ona funkcje biopsychiczne, ekonomiczne, społecznowyznaczające oraz socjopsychologiczne2. Jest otwarta na środowisko zewnętrzne (wypełnia
funkcje prospołeczne) i spełnia wszelkie warunki prawidłowego rozwoju młodego pokolenia3.
Na prawidłowy rozwój składają się czynniki genetyczne, wpływ bliższego i dalszego
otoczenia we wczesnym okresie życia, środowiska szkolnego, grupy rówieśniczej, własna
1
2
3
A. Minkiewicz, Kryzys więzi rodzinnych i niektóre jego konsekwencje społeczne i kulturowe, w: Rodzina- jej
funkcje przystosowawcze i ochronne, red. E. Hołunia, Warszawa 1995, s. 70.
W literaturze przedmiotu istnieje wiele typologii funkcji rodzinnych. „Na ogół przyjmuje się, że rodzina
pełni cztery podstawowe funkcje: biologiczno-opiekuńczą, kulturalno-towarzyską, ekonomiczną i
wychowawczą”. (S. Kawula, J. Brągiel, A.W. Janke, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki,
Toruń 2000, s. 57). Ten podział opisał Z. Tyszka w pozycji System metodologiczny wieloaspektowej
integralnej analizy życia rodzinnego, Poznań 2001, s. 54
Inne cechy i uwarunkowania rodziny zdrowej opisane są między innymi w pozycji Zdrowie rodziny, red. K.
Bożkowa, A. Sito, Warszawa 1983.
1
aktywność oraz postawy rodziców4.
Postawę można definiować jako zachowanie się wobec drugiej osoby, które
nacechowane jest ładunkiem informacyjnym i emocjonalnym5. Według M. Ziemskiej jest
tendencją do zachowania się w pewien specyficzny sposób, która zawiera w sobie trzy
składniki: myślowy, uczuciowy i działania6.
Może być właściwa i niewłaściwa. Do
właściwych autorka zalicza:
 akceptację, czyli przyjęcie dziecka takim, jakim jest w aspekcie psychofizycznym i
społecznym;
 współdziałanie, czyli zainteresowanie i zaangażowanie rodziców w działalność dziecka;
 „dawanie dziecku właściwej dla jego wieku, rozumnej swobody” (zaufanie dziecku);
 uznanie praw dziecka do wyboru i ponoszenia konsekwencji tegoż7. Należy w tym miejscu
zaznaczyć, że dziecko w aksjologicznym aspekcie jest takim samym człowiekiem jak
dorosły, czego sporo rodziców nie zauważa. I mimo iż obejmują go konstytucyjne prawa
człowieka, traktowane jest czasami jak ktoś, kto tych praw jest pozbawiony8.
Wśród niewłaściwych postaw Ziemska wymienia w pierwszym rzędzie odtrącenie,
czyli nadmierny dystans uczuciowy i szeroko pojętą dominację rodziców.9 Może ona
powodować reakcje agresywne, nieposłuszeństwo, skłonność do kłamstwa, zahamowanie
rozwoju uczuć wyższych, zachowania antyspołeczne albo bezradność, smutek i skłonności
depresyjne. Następną niewłaściwą postawą jest unikanie, czyli ubogi stosunek uczuciowy,
obojętność emocjonalna, nieobecność fizyczna lub psychiczna oraz ignorowanie dziecka.
Postawa ta może powodować niezdolność do nawiązywania kontaktów uczuciowych w
dorosłym życiu, labilność emocjonalną, poczucie winy, nieufność, a w skrajnych
przypadkach- chorobę sierocą. Trzecią z niewłaściwych postaw jest nadmierna ochrona.
Oznacza to przesadną opiekuńczość, pobłażliwość, wyręczanie w wielu obowiązkach. Ta
postawa skutkować może reakcjami nerwicowymi dziecka, infantylizmem w dorosłym życiu,
Por. W. Wawrzynowski, Kształtowanie odpowiednich postaw w rodzinie, „Biuletyn Informacyjny Problemy
Narkomanii” 2004, nr 3, s. 23-26.
5
Problematykę postaw rodzicielskich opisuje wielu autorów: M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa
1974; H. Cudak, Szkice badań nad rodziną, Kielce 1995; K. Pospiszyl, Psychologiczna analiza wadliwych
postaw społecznych młodzieży, Warszawa 1973; E. Hurlock, Rozwój dziecka, t. 2, Warszawa 1985; M.
Łobocki, Trudności wychowawcze w szkole, Warszawa 1989; M. Polpa, Skala postaw rodzicielskich,
„Psychologia wychowawcza” 1987, nr 5, s. 553-557.
6
Por. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, dz. cyt., s. 32.
7
Por. tamże, s. 57-61.
8
Por. M. Łopatkowa, Dziecko a polityka, czyli walka o miłość, Warszawa 1999.
9
Inni autorzy mówią o postawie autorytarnej lub dominującej.
4
2
brakiem inicjatywy do działania, brakiem pewności siebie, co z kolei kształtować może
zarozumialstwo, egoistyczną postawę względem innych, skąpstwo, nadpobudliwość oraz brak
tożsamości osobistej i grupowej.
Ostatnia niewłaściwa postawa to nadmierne wymagania i oczekiwania wobec dziecka,
czyli nieliczenie się z jego autonomią, indywidualnymi cechami, możliwościami, częste i
nieadekwatne do przewinienia kary, brak nagród w procesie wychowania, przemoc
emocjonalna i fizyczna. Wygórowane wymagania, agresja słowna lub/i fizyczna mogą
powodować u dziecka brak poczucia własnej wartości, niepewność, lękliwość, obsesje na
punkcie swojej niedoskonałości fizycznej czy intelektualnej, nadmierną lękliwość i uległość
w stosunkach interpersonalnych, frustracje, rodzące czasami kontrreakcje agresywne,
opisywane przez teorię frustracji – agresji10. M. Ziemska zaznacza, że postawy obojga
rodziców muszą być zgodne i jeśli nie jednakowe, to przynajmniej podobne. Rozbieżność
bowiem oraz niekonsekwencja w ich okazywaniu jest bardzo niekorzystna dla rozwoju
dziecka w jego dorosłym życiu11.
W zależności od przyjętej struktury postaw rodzinę można opisywać jako
funkcjonalną lub dysfunkcjonalną. Jeśli postawy są demokratyczne, otwarte, akceptujące,
umiarkowanie opiekuńcze, jednym słowem – właściwe, rodzinę taką można uznać za
funkcjonalną. Jeżeli pojawią się zewnętrzne trudności w rodzinie (np. materialne) można
mówić o dysfunkcjonalności częściowej. Jeśli zaś przy zewnętrznych problemach obserwuje
się jeszcze niewłaściwe postawy rodzicielskie – dysfunkcjonalność może być całkowita12.
Każda z funkcji rodziny dotyczy innej płaszczyzny życia jej członków. Funkcje
komunikacyjne przynależą do sfery społeczno-wyznaczającej oraz socjopsychologicznej.
Pierwsza dotyczy między innymi kontrolowania i wyznaczania granic postępowania dziecka,
co ściśle wiąże się z komunikatami werbalnymi oraz niewerbalnymi, druga zaś związana jest
z oddziaływaniami wychowawczymi, przekazywaniem norm, wartości, tradycji kulturowych,
religijnych, okazywaniem uczuć i emocji oraz sposobami spędzania czasu13. Można więc
mówić o
10
11
12
13
które polegają na
funkcjach komunikacyjnych,
kontakcie słowno-
Por. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, dz. cyt., s. 61-68.
Por. tamże, s. 68.
Dysfunkcjonalność częściowa i całkowita zdefiniowana jest m.in. w: S. Kawula, Człowiek w relacjach
socjopedagogicznych, Toruń 1999, s. 136: „Dysfunkcja całkowita oznacza, że w rodzinie występuje
kompletne niepowodzenie w realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić wyspecjalizowane rodziny
lub instytucje; dysfunkcja częściowa oznacza, że rodzina nie potrafi realizować pewnych jej zadań i
podstawowych funkcji”.
Rodzina jest grupą kulturotwórczą oraz nośnikiem tradycji w każdym społeczeństwie. O kulturowej funkcji
rodziny szeroko pisze L. Dyczewski, Rodzina twórcą i przekazicielem kultury, Lublin 2003.
3
zachowawczym i są częścią składową funkcji rodzinnych związanych ściśle z
komunikowaniem się.
Komunikacja jest przedmiotem poznania wielu dyscyplin naukowych, szczególnie
psychologii, pedagogiki i socjologii. W każdej z nich problematyka porozumiewania się
traktowana jest w nieco odmienny sposób i opisywana z różnych perspektyw, w ramach
odmiennych teorii, szkół naukowych i paradygmatów. Przyjmuje się, że istnieją dwa główne
nurty dotyczące badań nad komunikacją, z których każdy na swój sposób interpretuje
definicję komunikacji jako społecznej interakcji poprzez wymianę. Szkoła procesu
komunikacyjnego, związana głównie z psychologią i socjologią, zajmuje się aktami
komunikacji z perspektywy jednostki i grupy, natomiast szkoła semiotyczna, związana z
lingwistyką, zajmuje się sposobami działania komunikacji14.
Od momentu, w którym człowiek pojawił się na ziemi, komunikacja jest najpotężniejszym czynnikiem
determinującym rodzaj relacji z innymi ludźmi i własny rozwój15.
J. Kurcz określa ją jako
proces przebiegający między nadawcą a odbiorcą, polegający na przekazywaniu odbiorcy pewnego
komunikatu, na podstawie którego dowiadujemy się czegoś o stanie nadawcy16.
Zbigniew Nęcki natomiast, definiując pojęcie komunikacji, odwołuje się między innymi do
teorii symbolicznego interakcjonizmu, według której komunikowanie to zachowanie
symboliczne, wymiana werbalnych i niewerbalnych symboli
w celu osiągnięcia
współdziałania17. Autor ten nazywa rozmowę „dyskursem interakcyjnym”, zakładając, że jest
to rodzaj międzyosobowej współpracy czy kooperacji. Te i inne definicje interpersonalnego
komunikowania się wskazują, iż nie ma jednej uniwersalnej definicji omawianego
fenomenu18.
14
15
16
17
18
Por. J. Fiske, Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem, Wrocław 1999, s. 16.
V. Satir, Rodzina. Tu powstaje człowiek, Gdańsk 2000, s. 56.
T. Rostowska, Konflikt międzypokoleniowy w rodzinie, Łódź 2001, s. 50.
Według symbolicznego interakcjonizmu komunikowanie jest wymianą symboli w celu uzgodnienia znaczeń,
jakie mają poszczególne obiekty dla współdziałających z sobą osób. Komunikacja jest niczym więcej jak
wymianą znaków w postaci słów, kodów czy zachowań. Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, Kraków
2000, s. 33-36.
Do takiego wniosku doszła J. Malinowska w podrozdziale pracy doktorskiej pt. Społeczne i pedagogiczne
aspekty komunikowania się, s. 22; J. Malinowska: Kompetencje komunikacyjne nauczyciela a poczucie
4
W psychologii społecznej kwestia komunikowania poruszana jest z perspektywy:
 poznawczej – zachowania, emocje zależne są od sposobu rozumienia sytuacji, który
wyznaczany jest przez posiadaną wiedzę;
 motywacyjnej – zachowanie człowieka służy do maksymalizacji własnych zysków,
ukierunkowane jest na cel, który z kolei podporządkowany jest motywom postępowania;
 teorii uczenia się – zachowanie jest wynikiem procesu uczenia się; reakcje nagradzane
mogą stać się nawykami;
 społeczno – kulturowej – zachowanie komunikacyjne człowieka zależy od sfery
aksjonormatywnej danej grupy społecznej;
 ewolucjonistycznej – zachowania człowieka zdeterminowane są potrzebą przetrwania i
reprodukcji19.
Pedagogika posługuje się terminem komunikacji przy badaniu i opisywaniu relacji
wychowawczych,
wzajemnego
wpływu
podmiotów
wychowania
(wychowawcy
i
wychowanka) lub czynników towarzyszących interakcji wychowawczej – budujących ją lub
też dezorganizujących.
W nauce o komunikacji społecznej wyróżnia się pięć aksjomatów, istotnych z
perspektywy obszaru wiedzy o rodzinie. Pierwszy głosi, że każde zachowanie człowieka jest
istotne dla procesu komunikowania się. Niemożliwe jest niekomunikowanie się. W związku z
tym wszelkie zaburzenia w obszarze porozumiewania się stanowią podstawę do zaburzeń w
funkcjonowaniu rodziny. Drugi aksjomat zakłada, że w każdym komunikacie można
wyodrębnić poziom treściowy oraz relacyjny. Oznacza to, iż funkcje i dysfunkcje
informacyjne oraz emocjonalne są wzajemnie z sobą powiązane i można przedstawić je na
schemacie kołowym. Według trzeciego aksjomatu istotą relacji pomiędzy dwiema
komunikującymi się osobami jest wymiana ról nadawca – odbiorca. Pojawia się tu pojęcie
sprzężenia zwrotnego (tzw. feedback), wynikające z faktu, że każdy komunikat jest reakcją na
poprzednie zachowanie partnera, bodźcem dla kolejnego zachowania partnera i/lub
wzmocnieniem jego poprzedniego komunikacyjnego zachowania. Wyróżnia się między
innymi sprzężenia oceniające, opisowe oraz szczegółowe20. Czwarty aksjomat mówi, że
komunikowanie się ludzi może być werbalne i/lub niewerbalne. Jest ono skuteczne tylko
wtedy, gdy przekaz językowy idzie w zgodnej parze z mową ciała. Kiedy komunikat
19
20
podmiotowości uczniów, Wrocław 2003, pod kier. dr hab. J. Semkówa, prof. Uniwersytetu Wrocławskiego.
Por. B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa 2002, s. 28.
Por. M. Świeca, Umiejętności komunikacji międzyludzkiej, Ostrów Świętokrzyski 2000, s. 17.
5
werbalny jest sprzeczny z niewerbalnym, może pojawić się tak zwane podwójne wiązanie,
czyli skrajna forma komunikacji paradoksalnej. Sytuacja taka zachodzi, kiedy na przykład
matka mówi: „chodź do mnie”, ale całą swoją postawą pokazuje dziecku, że je odrzuca21.
Piąty aksjomat zakłada, że wszelkie interakcje między ludźmi mają charakter wzajemnie się
uzupełniający (komplementarny) lub symetryczny. W interakcji komplementarnej jeden z jej
uczestników przyjmuje zawsze pozycję dominującą (autorytarną, pozycję władzy), a drugi
podporządkowującą się (uległą). W symetrycznej natomiast występuje równość obu stron w
aspekcie wpływu, podejmowania decyzji, sposobu rozwiązywania ewentualnych problemów
czy konfliktów22.
Interpretowanie procesu komunikacyjnego ujmuje się w wielu koncepcjach, między
innymi teoriach systemowych, w których najważniejszymi aspektami są: sposób wytwarzania
informacji, organizacja procesu jej wymiany oraz przebieg sprzężenia zwrotnego. Opisywane
są one między innymi przez Z. Nęckiego23. Ich podstawowe tezy brzmią następująco:
 Zachowanie komunikacyjne ma inne cechy niż suma elementów wchodzących w jego
skład, co oznacza, że relację werbalną między rodzicem i dzieckiem można opisywać
inaczej niż indywidualne style porozumiewania się jednej i drugiej osoby. „Całość to
więcej niż suma części”24.
 Każdy system ma pewien stopień otwartości, czyli może zmieniać się jedynie w
określonych granicach i podlegać rozwojowi, stagnacji lub regresji, co wskazuje na
dynamiczny charakter komunikacji.
 Komunikacja może mieć bardziej lub mniej złożoną strukturę. Jeśli w rodzinie przeważają
przewidywalne rytuały relacyjne, mówi się o niskiej złożoności, jeżeli zaś zachowania są
nieprzewidywalne – system ma wysoki stopień złożoności.
 Stan relacji interpersonalnej zależy głównie od decyzji podejmowanych przez partnerów25.
Jedną z ważniejszych koncepcji w obrębie systemowych jest tak zwana „szkoła Palo
Alto”, której pragmatyczne ujęcie zakłada, że każdy człowiek włączony jest w
komunikacyjny system społeczny. Akty komunikacyjne są zachowaniami obserwowalnymi,
wnoszącymi wkład w proces wymiany interpersonalnej i kształtowania takich stosunków
Por. A. Margasiński, Analiza psychologiczna systemów rodzinnych z chorobą alkoholową, Częstochowa
1996, s. 39.
22
Wszystkie aksjomaty opisane w: A. Sztejnberg, Podstawy komunikacji społecznej w edukacji, Wrocław 2002,
s. 21-24.
23
Por. Z. Nęcki, Komunikacja międzyludzka, dz. cyt.
24
Tamże, s. 24.
25
Por. tamże, s. 25.
21
6
społecznych, które bez komunikacji nie miałyby miejsca. Poza tym nie można przerwać
procesu komunikowania w trakcie kontaktu z drugim człowiekiem – milczenie też jest
komunikowaniem się. Następne założenie mówi, że każdy akt komunikowania ma dwa
aspekty: zawartości merytorycznej oraz relacyjnej, co oznacza, że stosunek nadawcy do
odbiorcy zawarty jest w treści przekazu i sposobie jego przedstawienia. Ostatnie założenie
potwierdza obrany schemat komunikacji, podzielony na sferę informacyjną i emocjonalną.
Szkoła Palo Alto odnosi się do destruktywnych typów przekazu, wymieniając trzy główne:
poniżanie partnera, dyskwalifikację transakcyjną (tak zwane „mieszanie w głowie”) oraz
przekaz paradoksalny, który zawiera błędy logiczne i dwuznaczności. Ostatni typ tworzy
często sytuacje „bez wyjścia”, powstające tam, gdzie relacja jest trwała i komplementarna
(rodzic – dziecko), a przekaz jest w każdej warstwie sprzeczny wewnętrznie (rodzic żąda od
dziecka samodzielności jednocześnie uzależniając je od siebie)26.
Ważne jest też, z punktu widzenia rozważań nad rodzinną komnikacją, rozróżnienie
terminów „komunikacja” i „interakcja”. Definicji tychże jest nieskończenie wiele i prawie
każdy autor ujmuje je wedle swoich specyficznych perspektyw i przekonań 27. Relację między
tymi terminami, opisującymi zjawiska interpersonalne, można przedstawić krótko: każda
komunikacja jest interakcją, ale nie każda interakcja jest komunikacją.
INTERAKCJA to ogół zachowań biernych (pasywnych, obojętnych) lub czynnych
(aktywnych, które mogą być pozytywne lub negatywne) co najmniej dwu podmiotów,
pozostających wobec siebie w stosunku umożliwiającym wzajemny wpływ, który może być
konstruktywny (budujący, tworzący, aktywizujący jednostkę biorącą udział w interakcji) lub
destruktywny (niszczący w jakimś aspekcie podmiot interakcji albo samą interakcję
częściowo lub całościowo). Podmiotami są tu członkowie rodzin, którzy wpływają na siebie
wzajemnie niezależnie od tego, czy się komunikują, czy nie, czy są blisko siebie (w sensie
przestrzennym i czasowym), czy nie. Każda ogólnie pojęta akcja jednego z członków rodziny
powoduje reakcję pozostałych. Interakcja jest więc swoistym zdarzeniem międzyosobowym,
które można wartościować w kontekście tego, jaki wywołuje ona wpływ na podmioty tejże.
Wpływ zaś może być natychmiastowy, krótkotrwały lub też odroczony, długotrwały, w
zależności od treści i przedmiotu interakcji. Oznacza to, że na przykład w sprawach
znaczących dla rodziny (m.in. wybór szkoły dla dziecka) interakcja przyjmuje wymiar
26
27
Por. H. Retter, Komunikacja codzienna w pedagogice, Gdańsk 2005, s. 128-188.
Szczegółową analizę pojęcia „interakcja” w koncepcjach psychologicznych przedstawia E. Dryll w pozycji
Interakcja wychowawcza, Warszawa 2001, s. 7-17.
7
długofalowy, a w sprawach mniej znaczących – krótkofalowy.
KOMUNIKACJA jest jednym ze składników interakcji, w zakres którego wchodzi przekaz
werbalny oraz niewerbalny. Jeden i drugi uzupełniają się wzajemnie. To uzupełnianie się nie
występuje tylko wtedy, kiedy między podmiotami komunikacji nie ma kontaktu fizycznego.
W każdym kontakcie fizycznym można bowiem mówić o zachowaniach niewerbalnych. Mają
one charakter informacyjny i emocjonalny, przy czym bywa, że poziom informacji różni się
od poziomu przekazywanych emocji. Te uzupełniają informacje albo są czynnikiem
sprawczym przekazu informacji. Prosto rzecz ujmując: akt komunikacyjny może mieć
dwojakiego rodzaju przebieg:
 od informacji do emocji,
 od emocji do informacji.
Komunikacja
rodzinna
jest
specyficzną
i
wyjątkową
formą
komunikacji
międzyludzkiej. W prawidłowo funkcjonującej rodzinie jest ona jasna, otwarta, zrozumiała
dla wszystkich jej uczestników. Cechuje się spójnością przekazu werbalnego i niewerbalnego,
szczerością i spójnością. Osoby w interakcji potrafią okazywać emocje i właściwie je
kanalizować bez urażania uczuć drugiej strony, są bezpośrednie, potrafią aktywnie słuchać, a
ich zachowania przybierają często charakter asertywny28. Wyrażają swe opinie bez agresji, w
sposób przystępny i dostosowany do odbiorcy. W każdym akcie komunikacyjnym istnieje
jakaś wiadomość, informacja, sygnał, który posiada określony kod. Ten przekazywany jest
kanałem do drugiej osoby, która odbiera daną informację i ją interpretuje.
Każdy proces komunikacyjny zawiera szereg elementów, które wnoszone są przez
partnerów: reakcje ciała, organy zmysłów, zdolności mówienia, zasób słów, uczucia, emocje,
myśli, wartości, oczekiwania, osobowość, umysł29. By zapanować nad nimi, ogarnąć je,
potrzebne są między innymi odpowiednie wzorce od wczesnego dzieciństwa. Człowiek
bowiem nie rodzi się z umiejętnością komunikacyjną. Może jedynie posiadać pewne
zaplecze genetyczne ułatwiające relacje z otoczeniem, na przykład cechy osobowości czy
temperamentu. Pierwszymi nauczycielami, którzy wprowadzają w świat komunikacji, są
rodzice. Od nich zależy, w jaki sposób młody człowiek będzie kontaktował się z samym sobą
i innymi ludźmi. Jeśli rodzice są dojrzali, świadomi, odpowiedzialni, a ich wzajemne relacje
28
29
Zachowanie asertywne, czyli negocjacyjno-kompromisowe, odróżnia się od pasywnego (submisyjnobiernego) i agresywnego (konfliktowego, manipulacyjnego). Asertywność to umiejętność wyrażania swoich
uczuć, opinii, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych, bez poczucia żalu czy winy, w sposób stanowczy,
bezpośredni i uczciwy, nie urażając w żaden sposób drugiej strony interakcji.
Por. V. Satir, Rodzina, dz. cyt., s. 57.
8
są zdrowe, przejrzyste, otwarte – dziecko ma możliwość wejścia w świat komunikacji
pewnym krokiem, bez kompleksów i zbędnych zahamowań.
Każdy człowiek posiada swoisty materiał genetyczny oraz wyposażenie związane ze
środowiskiem, do którego zalicza się wpływ rodziny i innych większych i mniejszych,
formalnych i nieformalnych grup społecznych. W związku z tym komunikacja każdego
człowieka ma inny charakter i styl. System rodzinny, złożony z poszczególnych
indywidualności, można więc opisać z perspektywy sposobu komunikacji.
Według interakcjonizmu symbolicznego, jednego z kierunków badań nad rodziną, jest
ona związkiem osobowości pozostających w nieustannej interakcji. „Rodzina żyje tak długo,
jak długo mają miejsce interakcje w rodzinie, i umiera, kiedy one ustają”30. Sposoby
komunikowania się są wpisane w życie każdej rodziny od początku do końca, a ich brak
oznacza jednocześnie brak rodziny jako systemu. Przyjmuje się, że sposób komunikacji
wewnątrzrodzinnej to dynamiczny proces interakcyjny, zachodzący między wszystkimi
członkami rodziny. Ma on charakter wielostronny i wielopłaszczyznowy, co oznacza, że
interakcja posiada kierunek od nadawcy do odbiorcy oraz od odbiorcy do nadawcy, ma
wpływ na osoby trzecie, występuje w niej przekaz informacyjny i emocjonalny. Kontakt
słowny jest nieodłącznie związany z kontaktem niewerbalnym, a relacje nie są jedynie sumą
sposobów komunikacyjnych ich uczestników, ale stanowią swoiste zjawisko i zdarzenie. Poza
tym style komunikacyjne poszczególnych członków interakcji nie determinują definitywnie
stylu, jaki wytwarza się podczas jej trwania, zaś na sposób komunikowania się mają wpływ
wszyscy członkowie rodziny, nawet nieobecni fizycznie. W sposobie komunikowania zawiera
się ładunek emocjonalny, uczuciowy, informacyjny, symboliczny i aksjonormatywny, swoisty
dla danej rodziny31. W aspekcie wyżej wymienionych postaw rodzicielskich można wymienić
następujące sposoby komunikowania się:
 Sposób akceptująco-współdziałający, który polega na tym, że członkowie rodziny
wzajemnie akceptują i tolerują w pozytywnym sensie swoje zachowania w procesie
interakcyjnym. Są wyrozumiali, potrafią wybaczać błędy i konsekwentnie dążą do
wzmocnienia więzi. Kiedy pojawiają się zewnętrzne zagrożenia, współpracują na
wszystkich płaszczyznach porozumienia i w razie potrzeby odrzucają napięcia wewnętrzne
na czas rozwiązania problemu. Są zainteresowani sobą wzajemnie i zaangażowani we
30
31
I. Namysłowska, Terapia rodzin, Warszawa 1997, s. 16.
E. Dryll tę swoistość nazywa etosem rodzinnym: „etos rodzinny to grupowa autonarracja (...) i grupowa
tożsamość”. E. Dryll, Interakcja wychowawcza, dz. cyt., s. 43.
9
wszystkie te sfery życiowe, które tego wymagają, a jednocześnie dają sobie wolność
wyboru. Sposób ten zapewnia w równym stopniu poczucie bezpieczeństwa, jak i poczucie
wolności. Płaszczyzna informacyjna interakcji jest podobna do płaszczyzny emocjonalnej.
 Sposób odtrącająco-unikowy charakteryzuje się zdystansowaniem uczuciowym i
emocjonalnym. W interakcji przeważają informacje przekazywane chłodno i obojętnie.
Członkowie w relacjach nie są równi – zawsze jeden dominuje, a drugi się
podporządkowuje. Role te mogą się zmieniać, mogą też być sztywne i niezmienne przez
szereg lat. Obojętność emocjonalna warunkuje niespójność przekazu niewerbalnego z
werbalnym, co prowadzi do zaburzeń na poziomie interpretacji przekazu oraz zaburzenia
w kolejnych jego etapach. Powoduje to dezorientację w odczytywaniu emocji drugiej
strony, czasem nieszczerość lub też celowe zmienianie postawy na czas interakcji słownej.
Poczucie bezpieczeństwa oraz wolność wyboru są zachwiane. Taki sposób komunikowania
w rodzinie prowadzi do wielu patologii życia jej współczłonków i stanowi grunt do
symbolicznych i rzeczywistych ucieczek z domu, miedzy innymi w narkomanię.
 Sposób ochronno-kontrolujący polega na bezkrytycznym traktowaniu członków rodziny,
a szczególnie dzieci. Nadopiekuńczość łączy się tu z nadmierną kontrolą, przy czym kary i
nagrody związane z wymykaniem się spod kontroli lub uleganiem jej nie są współmierne z
działaniami osób kontrolowanych. Wzmocnienia nie są też konsekwentne i zależą bardziej
od nastroju niż faktycznych zdarzeń czy sytuacji. Nadmierna ochrona, wyręczanie w
codziennych obowiązkach, pobłażliwość powodują u drugiej strony brak inicjatywy do
działania, egoistyczną postawą a czasem nawet obojętność. Osoba pozbawiona możliwości
jakiegokolwiek sprawstwa w rodzinie z czasem wycofuje się ze wspólnoty i stara się
szukać pola do aktywności na innych obszarach. Dzieci chronione i nadmiernie
kontrolowane uciekają spod skrzydeł rodziny (zwykle matki) w rozmaite grupy, by tam
zaczerpnąć swobody w działaniu. Nikt nie lubi być nadmiernie kontrolowany, gdyż to
ogranicza jego wolność osobistą, która jest naturalną potrzebą człowieka. „Tworzenie dla
dzieci sztucznego raju (...) kształtuje osobowości infantylne, agresywne i egoistyczne”, jak
pisze Janina Izdebska32.
 Sposób paradoksalny oparty jest na podwójnej komunikacji opisanej przez Dona
Jacksona33. Polega ona na sprzeczności relacji, formułowaniu wewnętrznie niespójnych
32
33
J. Izdebska, Więź rodzinna, Warszawa 1973, s. 55.
Por. A. Margasiński, Analiza psychologiczna systemów rodzinnych z chorobą alkoholową, Częstochowa
1996, s. 36.
10
komunikatów, które wykluczają się wzajemnie. Przykładem takiego komunikatu może być
informacja matki skierowana do dorastającego dziecka: „zrobisz jak zechcesz, ale ja bym
wolała...” (w domyśle: „żebyś zrobił tak jak ja chcę”). Skrajną formą podwójnej
komunikacji jest tak zwane podwójne wiązanie, polegające na tym, że komunikat werbalny
jest wyraźnie sprzeczny z przekazem niewerbalnym. Paradoksalny sposób komunikowania
wewnątrzrodzinnego dotyczy wszystkich członków, nie tylko w relacjach dziecko – rodzic.
Małżonkowie również wysyłają do siebie sprzeczne komunikaty i często nie są tego
świadomi. Na tym tle rodzą się konflikty, zaostrzane szczególnie w sytuacjach, gdy jedna z
osób przejawia tendencję do nadinterpretacji przekazu, jaki otrzymuje.
Oczywiście nie są to wszystkie możliwe sposoby komunikowania się w rodzinie, gdyż
wszystkich opisać nie sposób. Każda rodzina ma bowiem swój własny, autonomiczny sposób
komunikowania się, a powyższe stanowią próbę klasyfikacji tychże.
11