Perspektywa interakcjonistyczno-symboliczna. Wytwarzanie życia

Perspektywa interakcjonistyczno-symboliczna. Wytwarzanie życia społecznego
1. Korzenie intelektualne i społeczne (pragmatyzm, fenomenologia, odkrycia psychologii,
europejskie inspiracje i amerykański kontekst społeczny)
A. G. Simmel ( formy uspołecznienia jako typy interakcji)
B. M. Weber (działanie społeczne w swych przyczynach i skutkach), William James i
pojęcie jaźni (refleksyjności),
C. Ch. Cooley (jaźń jako proces kształtujący się w wyniku komunikacji z innymi; jaźń
odzwierciedlona);
D. Synteza G.H. Meada: umysł (zdolny do nadawania znaczeń, analizowania alternatyw,
nadawania sobie kierunków działań: podejmowanie prób generalnych działań
alternatywnych), jaźń jako koncepcja samego siebie, wypracowana na bazie
kontaktów z innymi.
2. Jedność perspektywy, odmienne orientacje
A. Jedność perspektywy:
a. ludzie manipulują symbolami w celu przystosowania się do środowiska;
b. ludzie używają symboli w celu komunikowania się;
c. komunikując się ludzie wchodzą w interakcje, które są dynamicznym
procesem nadawania i interpretowania znaczeń, podczas którego następuje
przyjmowanie roli innego;
d. społeczeństwo rozumiane jako względnie stałe wzory interakcji jest możliwe
dzięki zdolności ludzi do definiowania sytuacji i do postrzegania siebie
samych jako obiektów.
e. Społeczeństwo zatem tworzy się, utrzymuje i zmienia dzięki zdolnościom
ludzi do myślenia i definiowania, jak też autorefleksji i samoooceny.
B. Rozbieżności w zakresie: natury jednostki (jednostka jako aktywny twórca czy też
jako „niewolnik” względnie stałego zespołu znaczeń i postaw wobec siebie w postaci
„rdzenia jaźni”) istoty interakcji (zmienna, kreacyjna, konstruktywna i otwarta natura
interakcji czy też interakcja jako efekt oczekiwań ze strony innych i własnych,
konformistycznych nakazów postaw), istoty organizacji społecznej (organizacja
społeczna jako proces, płynna i dynamiczna czy też jako struktura względnie
stabilnych oczekiwań, niezależna od działań jednostek), podejścia metodologicznego
(metody interpretacyjne, uwzględniające „preinterpretowaną” rzeczywistość aktorów
względnie podejście metodologiczne wspólne dla wszystkich nauk).
C. Różne orientacje (wielość podejść i orientacji); W zależności od głównego kierunku
inspiracji perspektywa interakcjonistyczno-symboliczna rozszczepia się na wiele
pokrewnych nurtów i podejść.
a. Szkoła chicagowska i Szkoła Iowa
b. Teorie roli
c. Podejście dramaturgiczne
d. Teorie jaźni i tożsamości
e. Podejście fenomenologiczne
f. Podejście etnometodologiczne
3. Orientacja chicagowska i H. Blumer. Bliskie związki z Meadem. Społeczeństwo jako
symboliczna interakcja. Jaźń i zdolność udzielania samemu sobie wskazań (wskazać to
wydobyć z kontekstu, wskazać to świadomie skonstruować swe postępowanie). Działanie
konstruowane jest poprzez interpretację sytuacji. Dlatego ważne jest poznanie procesu
interpretacji ze strony działających podmiotów. Organizacja społeczna wyznacza ramy, w
których przebiega działanie grupowe, ale nie determinuje tych działań. Organizacja społeczna
kształtuje sytuację działania podmiotów oraz dostarcza symboli do interpretacji. Problemy:
jeżeli proces interpretacji jest zasadniczo otwarty, skąd bierze się trwałość instytucji? W jaki
sposób rozpoznajemy w działaniach innych określone „wzory instytucjonalne”?
4. Orientacja dramaturgiczna: E, Goffman, metafora teatralna i zogniskowanie na formach
i sposobach przedstawień: spojrzeniach, gestach, pozach i wypowiedziach, które ludzie –
świadomie lub nie – wprowadzają do sytuacji. Zjawiska społeczne - ustrukturalizowane ze
względu na ukryte oczekiwania, pochodzące zresztą z różnych źródeł. Oczekiwania ze strony
scenariusza to normy dotyczącego tego jak winna zachować się jednostka „przyjmująca”
określoną rolę, oczekiwania ze strony aktorów formułowane są przez partnerów interakcji,
oczekiwania ze strony publiczności dotyczą zachowań wobec zewnętrznych obserwatorów.
Scenariusze to społeczne ramy w obrębie których realizowane są role. Jednostki grają o swoją
tożsamość z tymi oczekiwaniami przy pomocy manipulowania wrażeniami. Goffman szeroko
analizuje techniki wytwarzania przez aktorów wrażeń.
5. Orientacja fenomenologiczna i konstruktywizm socjologiczny. Prekursorzy: m.in. A.
Schutz. Odrzucenie przez Schutza husserlowskiej koncepcji ja transcendentalnego (rozumieć
ludzkie zachowania można jedynie analizując mechanizmy intersubiektywnego nadawania
znaczeń) i zaakceptowanie koncepcji postawy naturalnej i Lebenswelt. Koncepcja Schutza
jest koncepcją poznawczą. Przekonanie o tym, że żyjemy we wspólnym świecie wynika z
intersubiektywności wiedzy potocznej oraz ze społecznego charakteru wiedzy. Społeczny
charakter wiedzy wynika z kolei z faktu, że posługujemy się językiem, jednakże wiedza
społeczna zawarta w języku ma wiele stopni jasności i precyzji. Wiedza jest systemem
typizujących konstruktów, a inni także dostępni są nam w pewnych wycinkowych aspektach
(rolach). Z kolei Berger i Luckmann w swej pracy Społeczne tworzenie rzeczywistości
rozwijając koncepcję Schutza zwrócili uwagę na wzajemnie przenikające się procesy
internalizacji, eksternalizacji i obiektywizacji zachodzące w życiu codziennym próbując
przełamać w ten sposób napięcie pomiędzy tym, co subiektywne i przeżywane, a tym co
obiektywne i wobec człowieka zewnętrzne. Zdaniem niektórych krytyków próba ta nie
powiodła się.
6. Orientacja etnometodologiczna (H. Garfinkel, D. Zimmerman, A. Cicourel)
Wykorzystując założenia filozoficzne fenomenologii oraz m.in. koncepcji A. Schutza,
orientacja ta skupiła się na badaniu najbardziej rudymentarnych ram interpretacji potocznej,
czyli sposobów, przy pomocy których ludzie dążą do uzgodnienia wspólności świata, w
którym żyją. Przedmiotem badań etnometodologii są „procedury interpretacyjne”, czyli
metody, przy pomocy których ludzie podtrzymują przekonanie o „samo-przez-się-zrozumiałym-świecie. Etnometodologia sytuuje się na styku psychologii i socjologii (jej nurtu
krytycznego). Zajmuje się odkrywaniem i ujawnianiem modelu poznawczego jednostki. Tym,
co łączy etnometodologię z innymi nurtami perspektywy interakcjonistycznej jest
koncentrowanie się na przebiegu interakcji jako procesu interpretacyjnego, będącego
dynamiczną całością, obejmującą zarówno warstwę sytuacyjną, kontekstową, sceniczną
(Goffmann) jak i warstwę uniwersalną, składającą się z formalnych procedur
interpretacyjnych (fenomenologia, wpływ Schutza).
1. Ocena perspektywy interakcjonistyczno-symbolicznej.
Dokonania:
A. Zwrócenie uwagi na wytwarzanie społecznego świata; świat jest wytwarzany, a nie
gotowy, podlega ciągłej zmianie;
B. Antydeterminizm (nie ma stałych praw, ani konieczności historycznych)
D. Podmiotowość (motywacje ludzkie są efektem refleksji i świadomości, a nie wpływu
systemu normatywnego uwewnętrznianego przez jednostki w trakcie socjalizacji, albo
nieuświadamianych popędów)
E. Koncepcja świata życia codziennego (zmiana perspektywy)
Słabości:
A. Uwikłanie w stare napięcia: obiektywne-subiektywne, jednostka-społeczeństwo.
B. Brak wyjaśnienia trwałości instytucji społecznych mimo wielu wzorów i zmian, brak
wytłumaczenia wpływu „systemu” i „kultury” na wybory jednostek i ich życie.
C. Krytyka koncepcji roli jako styku tego co podmiotowe i tego, co społeczne. Zdaniem
niektórych to w ludzkich praktykach istnieje źródło instytucji i wzorów, a nie w
rolach.
D. Brak powiązania pojęć związanych z symboliczną interakcją do różnych wzorów
organizacji społecznej (jak tworzy się prawo, jak instytucje edukacyjne, jak systemy
władzy?).
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 395-434.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe” Warszawa 2002, s. 842-849.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
P.L.Berger. Th. Luckmann: „Społeczne tworzenie rzeczywistości”, Warszawa 1986
A. Schutz. „Don Kichot i problem rzeczywistości”, Literatura na świecie 1985, nr 2, s. 246268.
E. Goffman, „Zażenowanie a organizacja społeczna”, w: P. Sztompka, M. Kucia (red.)
Socjologia. Lektury. Kraków 2005. s. 112-119.
E. Hałas, Symboliczny interakcjonizm – wielość orientacji a podstawy jedności perspektywy,
Studia Socjologiczne nr 4 (83) / 1981, s. 103-114.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 66-91.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 22-39.
M. G. Flaherty, “Fenomenology”, w: B. S. Turner (ed.) The New Blackwell Companion to
Social Theory, 2009 Blackwell Publishing Ltd, s. 218 – 234.