Komunikologia jako dyscyplina naukowa

PERSPEKTYWY POZNAWCZE
OBIEKTYWNA
1.
2.
3.
4.
5.
CELE: Tworzenie teorii umożliwiających
zrozumienie przyczyn zachowań
komunikacyjnych.
SPOSOBY POZNANIA: Istnieje obiektywna
rzeczywistość, która może zostać
opisana przez dobrą teorię.
NATURA LUDZKA: Determinizm – podkreślanie
sił, które kształtują ludzkie zachowanie.
WARTOŚCI: Obiektywizm – wartości badacza
nie powinny zmieniać obserwowanej
rzeczywistości.
UŻYTECZNOŚĆ WIEDZY: Tworzenie
uniwersalnych praw ludzkiego
zachowania odnoszących się do różnych
sytuacji.
(jedno dla wielu)
INTERPRETACYJNA
Określanie znaczenia danego zachowania
w kontekście społecznym i kulturowym.
Prawda jest subiektywna, znaczenie jest
interpretowalne. Nie można oddzielić
poznającego od poznawanego.
Wolna wola – podkreślanie roli świadomości
w podejmowanych przez jednostki decyzjach.
Subiektywizm – wiedza nigdy nie jest
neutralna moralnie.
Teoria – narzędzie interpretacji tekstów
mówionych, pisanych i zachowań
niewerbalnych celem zbudowania sieci
znaczeniowej, tworzącej egzystencję.
TRZY OBSZARY BADAŃ NAD KOMUNIKACJĄ
• syntaktyka – problematyka przekazu informacji
(kodowanie, kanał, pojemność, redundancja,
statystyczne właściwości języka).
• semantyka – znaczenie oparte o wspólnie
dzielone informacje.
• pragmatyka – behawioralne efekty komunikacji
(obserwacja manifestacji relacji).
Szkoły teoretyczne w dziedzinie
wiedzy o komunikacji społecznej
• Socjopsychologiczna – komunikacja jako wpływ interpersonalny;
• Cybernetyczna – komunikacja jako przepływ informacji;
• Retoryczna – komunikowanie jako sztuka przemawiania
publicznego;
• Semiotyczna – komunikacja jako proces dzielenia się znaczeniem
poprzez znaki;
• Socjokulturowa – komunikacja jako tworzenie i „odgrywanie”
rzeczywistości społecznej;
• Krytyczna – komunikacja jako refleksyjne wyzwanie rzucone
niesprawiedliwemu „dyskursowi władzy”;
• Fenomenologiczna – komunikacja jako doświadczenie siebie i
innych poprzez dialog;
Przeglądowa mapa tradycji zakorzenionych w
teorii komunikacji
Teorie obiektywne
cybernetyczna
semiotyczna
fenomenologiczna
krytyczna
socjo
psychologiczna
retoryczna
socjokulturowa
Teorie interpretacyjne
Szkoła socjopsychologiczna
•
Badania empiryczne i dokładna systematyczna obserwacja pozwala nam odkryć prawdę zjawisk
komunikacyjnych; badania te tłumaczą związki przyczyno–skutkowe, pozwalające nam przewidzieć, które
zachowanie komunikacyjne kończą się powodzeniem, a które są skazane na porażkę; badacze tej szkoły niczego
nie przyjmowali „na wiarę”, ale wszystko poddawali sprawdzeniu przez badani empiryczne, które czasami wcale
nie były miarodajne;
•
Carl Hovland – jeden z pionierów badań eksperymentalnych w dziedzinie psychologii społecznej, określił
podstawową formułę wiedzy o komunikacji, która opierała się na próbie odpowiedzi na kilka podstawowych
pytań: „kto mówi? Jaka jest treść komunikatu?, do kogo jest skierowana i z jakim skutkiem?; odpowiedź na te
pytania pozwoliła określić główne problemy wiedzy o komunikacji: fachowość i wiarygodność, zasady
konstruowania argumentów, charakterystyczne cechy adresatów, ich osobowość, lęk, podatność na wpływy;
•
Głównym efektem badań empirycznych jest zmiana opinii publicznej ujawniająca w skalach postaw przed i po
otrzymaniu komunikatu;
•
Hovland uważał, że komunikaty pochodzące z wysoce wiarygodnych źródeł spowodowały większe przesunięcie
opinii, od tych, które pochodziły ze źródeł znacznie mnie wiarygodnych;
•
na zmianę postawy odbiorców wpływają więc w największym stopniu fachowość i rzetelność; fachowcami są
wszyscy Ci, którzy sprawiają wrażenie, że dobrze wiedzą o czym mówią; natomiast odbiorcy oceniają rzetelność
nadawcy komunikatu w zależności od tego, czy postrzegają jego wypowiedź jako szczerą, czy też;
•
Fachowość nadawcy wywiera zazwyczaj większy wpływ na zmianę opinii adresatów niż jego rzetelność, lecz
efekt tej perswazji jest nietrwały;
•
„efekt uśpienia” – po kilku tygodniach okazuje się jednak, że odbiorcy zapominają, gdzie usłyszeniu informacje i
różnicą między źródłem wiarygodnym i mniej wiarygodnym ulega zatraceniu; efekty zmiany opinii publicznej są
więc nie trwałe.
Szkoła cybernetyczna
• Norbert Weiner, naukowiec z MIT, ukuł termin cybernetyka, aby
scharakteryzować dziedzinę sztucznej inteligencji; głównym problemem
było określenie w jaki sposób sprzężenie zwrotne umożliwia przetwarzanie
informacji w naszych mózgach i komputerach;
• był twórcą pojęcia „sprzężenie zwrotne”, które pozwoliło wyjaśnić istotę
komunikacji interpersonalnej oraz ukazało, że komunikacja funkcjonuje
zawsze w ramach ściśle określonego systemu komputerowego lub
medialnego;
• Komunikacja jako przetwarzanie informacji została utrwalona przez Claude
Shannona, który rozwinął matematyczną teorię transmisji sygnałów; jego
celem było osiągnięcie maksymalnej przepustowości linii przesyłowej przy
minimalnym zniekształceniu sygnału; Shannona interesował wyłącznie
aspekt techniczny;
MODEL PRZEKAZU SYGNAŁÓW
SHANNONA I WEAVERA (1948)
ŹRÓDŁO
INFORMACJI
PRZEKAZ
NADAJNIK
ODBIORNIK
SYGNAŁ
NADANY
SYGNAŁ
ODEBRANY
ADRESAT
PRZEKAZ
ŹRÓDŁO
ZAKŁÓCEŃ
OBSZARY BADAŃ:
• techniki transmisji symboli
• precyzja przenoszenia symboli na pożądane znaczenie
• stopień zgodności pomiędzy znaczeniem pożądanym a
odebranym
Szkoła retoryczna
•
Retoryka była sztuką pięknego mówienia i przemawiania, ukształtowaną w starożytnej Grecji i
Rzymie;
•
Retoryki nie można się nauczyć teoretycznie; tylko praktyka czyni mistrza; jednak praktyka
pozwala jedynie utrwalić nabyte umiejętności; jeżeli mówcy nie podejmują trudu
systematycznego uczenia się to praktyka nic mało efektywna (Arystoteles prowadził w
Starożytnej Grecji szkołę retoryki)
•
Szkoła retoryczna zwraca uwagę na kilka aspektów:
–
mowa (komunikacja werbalna) odróżnia ludzi od zwierząt; język jest jedną z cech kultury, której twórcą jest
człowiek;
–
publiczna mowa na forum demokratycznym jest bardziej efektywnym sposobem rozwiązywania
problemów politycznych niż wydawanie dekretów lub odwoływanie się do przemocy;
–
pojedynczy mówca próbuje wpłynąć na publiczność złożoną z wielu słuchaczy poprzez podjęcie otwarcie
perswazyjnego dyskursu;
–
przygotowanie retoryczne jako podstawa wykształcenia mówcy, który uczy się formułować przekonywujące
argumenty i przemawiać donośnym głosem;
–
nacisk położony jest tutaj na potęgę i piękno języka, który zdolny jest poruszyć emocjonalnie słuchaczy;
retoryka jest sztuką, a nie nauką;
–
publiczna mowa jest domeną mężczyzn; do początków XIX wieku kobiet nie miały właściwie okazji
przemawiać publicznie;
–
napięcie pomiędzy teorią (nauką retoryki) a jej praktyką;
Szkoła semiologiczna
• Semiotyka jest dyscypliną badającą znaki; znak jest dowolnym
elementem zdolnym do reprezentowania czegoś innego;
podwyższona temperatura ciała jest oznaką infekcji; odlot ptaków
oznacza nadejście zimy itd..
• Słowa też należą do znaków są symbolami, które nie wiążą się w
żaden naturalny sposób z przedmiotami lub zjawiskami;
• Podstawy szkoły semiotycznej określili I. A. Richards i C. K. Ogden;
słowa są według nich arbitralnymi znakami, które same w sobie nic
nie znaczą, przyjmują znaczenie zależnie od kontekstu;
Szkoła socjokulturowa
• Komunikacja językowa tworzy kulturę;
• Twórcami tej orientacji byli: Edward Sapir i Benjamin Lee Whort;
• hipoteza relatywizmu językowego Sapira – Whorta stwierdza, że struktura
języka danej kultury określa kształt ludzkich myśli i działań, czyli
komunikację;
• Teoria socjokulturowa, oparta na relatywizmie językowym zaprzecza
poglądowi, że wszystkie języki są jednakowe oraz, że słowa są jedynie
neutralnymi środkami przeznaczonymi do przenoszenia znaczeń;
• Proces komunikacji tworzy rzeczywistość, podtrzymuje ją, naprawia i
przekształca;
• Osoby prowadzące rozmowę współtworzą struktury społeczne i kulturę;
Frankfurcka szkoła krytyczna
•
Pojęcie teorii krytycznej wywodzi się z publikacji grupy badaczy niemieckich
zwanych „szkołą frankfurcką”, którzy pracowali w Instytucie Badań Społecznych we
Frankfurcie;
•
Szkoła frankfurcka pierwotnie powołana została w celu krytycznego przywołania
poglądów Karla Marksa (postmarksizm); odrzuciła determinizm ekonomiczny,
zachowując jednocześnie marksistowską tradycję krytyki społecznej;
•
Najwybitniejszymi przedstawicielami szkoły frankfurckiej byli Max Horkheimer,
Theodor W. Adorno i Herbert Marcuse, a także Jurgen Habermas (II pokolenie);
•
Podstawowe założenia szkoły frakfurckiej:
–
Kontrola nad językiem w celu utrzymania nierównowagi władzy; język jest narzędziem
sprawowania władzy;
–
Rola mediów w przytępianiu wrażliwości na represje; Marks twierdził, że religia to opium
dla mas; Adorno twierdził, że ta tą rolę obecnie pełnią media masowe
–
Ślepa ufność pokładana w metodzie naukowej i bezkrytyczna akceptacja odkryć
empirycznych;
Szkoła fenomenologiczna
•
Fenomenologia kładzie nacisk na interpretacje własnych doświadczeń
subiektywnych; intencjonalna analiza codziennego życia z punktu widzenia osoby,
która je przeżywa;
•
Przedstawiciel: Carl Rogers;
•
Warunkami porozumienia i dialogu pomiędzy „różnymi światami” są
– Spójność pomiędzy wewnętrznymi stanami i zewnętrznym zachowaniem
nadawcy,
– Bezwarunkowo pozytywny stosunek – akceptacja, która nie zależy od
zachowania rozmówcy,
– Pełne empatii zrozumienie to opiekuńcza umiejętność tymczasowego odkładania
na bok własnych poglądów i wartości po to, aby wkroczyć w świat innego
człowieka; to aktywny proces wsłuchania się w myśli innej osoby – czasowe
zawieszenie sądów i wartości, uwolnienie się od pytania „Co ona naprawdę chce
przez to powiedzieć?”
– Stosowność dopasowanie wewnętrznych uczuć jednostki do ich zewnętrznych
przejawów;
Szkoła Chicagowska
– związana z Wydziałem Socjologii i Antropologii Uniwersytetu w Chicago.
– Był to pierwszy na świecie ośrodek akademicki, w którym systematycznie kształcono
socjologów i zatrudniano pracowników naukowych o tej specjalizacji;
– „szkoła chicagowska” była kierowana przez Roberta Ezra Parka (1864 – 1944); za jej
początek uznaje się rok 1915 tj. datę ogłoszenia programowego artykułu Parka, The City:
Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment. Szkoła
przestała istnieć w 1935 roku;
– fundamentalnym dziełem Szkoły Chicagowskiej jest praca Roberta E. Parka i Ernesta W.
Burgessa Introduction to the Science of Sociology (1921); autorzy zaprezentowali w tej
publikacji model społeczeństwa, którym doniosłą rolę odgrywają procesy komunikowania;
– w ich rozumieniu komunikowanie nie ograniczało się do prostego przekazu informacji, ale
traktowali je jako proces symboliczny, w wyniku którego kształtuje się kultura; dostrzegali jest
w architekturze miejskiej, w sztuce, w regułach i normach społecznych, w rytuałach i polityce;
kładli nacisk na interakcje społeczne, na ich opis i relacje interpersonalne;
– szkoła chicagowska okazała się bardzo pomocna dla dalszego rozwoju wiedzy o komunikacje,
wymienieni badacze stworzyli bowiem aparaturę pojęciową i zdefiniowali podstawowe
pojęcia.
Amerykański pragmatyzm społeczny
•
John Dewey (1859–1952) – rozpoczął swoją działalność naukową od psychologii, latach 1917 – 1922 zbliżył się do
socjologii, a w końcu stał się jednym z przedstawicieli amerykańskiego pragmatyzmu filozoficznego; badacz zwrócił
uwagę na problem komunikowania się ludzi w aspekcie społecznym; jest powszechnie uważany za pioniera badań
nad komunikowaniem w pracy Demokracja i wychowanie pisał, że Społeczeństwo istnieje nie tylko dzięki
przekazywaniu i komunikowaniu, lecz można rzec, iż jego istnienie polega na procesach przekazu i komunikacji.
Związek między słowami „wspólny” (common), „wspólnota” (community) i „wspólne dzielenie się”
(communication) jest czymś więcej niż tylko związkiem lingwistycznym. Ludzie żyją we wspólnocie dzięki temu,
co jest ich wspólną własnością. A komunikowanie się stanowi drogę do zdobycia tej wspólnej własności. Autor
traktował komunikowanie jako instrument presji społecznej i jako fundament wszelkich relacji społecznych; dzięki
dzieleniu się informacji, które cyrkulują w systemie społecznym możliwa staje się produkcja dóbr społecznych,
łączących jednostki społeczne; poglądy Deweya sprowadzić można to trzech podstawowych twierdzeń:
–
społeczeństwo istnieje dzięki procesowi transmisji informacji (społeczeństwo = transmisja);
–
transmisja odbywa się w ramach procesu komunikowania, który obejmuje czyny, myśli i uczucia
przekazywane od wśród członków społeczeństwa (transmisja = komunikowanie);
–
bez komunikowania idei społeczeństwo nie może funkcjonować (komunikowanie = społeczeństwo).
•
Charlesa H. Cooleya (1864–1929 ) – profesor socjologii na Uniwersytecie w Ann Arbor; ukończył studia
inżynierskie i ekonomiczne; identyfikował się z kierunkiem socjologicznym określanym jako interakcjonizm
symboliczny; Cooley jest autorem dzieła Social Orginazation (1909) stanowiącego analizę komunikowania
społecznego; wprowadził pojęcie „komunikowania” do nauk socjologicznych.
•
Georg H. Mead (1863–1952) – wykładał psychologię społeczna na Uniwersytecie w Chicago, ale przez cale życie
uważał się za filozofa – pragmatystę; jego badania przyczyniły się do rozwoju socjologicznej orientacji wiedzy o
komunikowaniu.
Mass Media Research
•
badania z pogranicza socjologii, psychologii i nauk politycznych, które dały w
konsekwencji początek nowej dyscyplinie wiedzy – komunikologii;
•
nazwa pochodzi od studiów nad filmem (wpływ filmu na przestępczość nieletnich) i
radiem (analiza składu publiczności);
•
Badania te rozwijały się w lata 20. i 30. doprowadziły do konsolidacji nauk o
komunikowaniu w latach 50. i 60.; w tym czasie komunikologia wyłaniała się jako
dyscyplina nauk społecznych wykładana na uniwersytetach w Ameryce i Europie.
•
Lata 50. i 60. stanowią przełom w teoriach komunikowania, ponieważ do tej pory
zajmowali się nią głownie psycholodzy, socjolodzy, politolodzy, antropolodzy,
matematycy i inni naukowcy;
•
w późniejszym okresie sytuacja zaczęła się ulegać widocznym zmianom; studia w
zakresie nauki o komunikowaniu prowadzone w wielu uniwersytetach były
prowadzone przez wykształcony komunikologów, przedstawicieli odrębnej dziedziny
nauki zwanej w Polsce – nauką o poznaniu i komunikacji.
•
Badania te dały początek współczesnym orientacjom teoretycznym w nauce o
komunikowaniu (szkoła empiryczna, szkoła krytyczna i determinizm technologiczny).
Harold Lasswell (1902 – 1978)
•
prowadził badania nad propagandą, która definiował jako kształtowanie
zbiorowych zachowań społecznych poprzez manipulację „znakami”
(symbolami, środkami perswazji, kłamstwami), po to, aby osiągnąć cel, który
nie zawsze musi być znany i rozumiany przez opinię publiczną;
•
podkreślał rolę środków komunikowania w formułowaniu świadomości
narodowej i patriotycznej. Odwoływał się często do psychologii społecznej,
teorii matematycznej; koncentrował się raczej na zawartości komunikowania
niż na zrozumieniu i analizie samego procesu oraz jego efektu; zajmował się
propagandą;
•
najważniejsze studium Lasswella – The Communication of Ideas (1948) –
jest fundamentalną pracą z teorii komunikowania; autor przedstawił w niej
linearny model komunikowania, który odwołuje się do teorii sukcesu
propagandowego, stworzonej na podstawie analizy kilku efektownych
kompanii propagandowych i wyborczych.
MODEL AKTU PERSWAZYJNEGO
LASSWELLA (1948)
KANAŁ
NADAWCA
Kto
mówi?
KOMUNIKAT
Co
mówi?
OBSZARY BADAŃ:
• analiza nadawcy,
• analiza odbiorcy,
• analiza treści,
• analiza efektu.
ODBIORCA
Za
pośrednictwem
jakiego
kanału mówi?
Do kogo
mówi?
EFEKT
Z jakim
skutkiem
mówi?
Kurt Lewin (1890 – 1947)
•
był psychologiem społecznym; W 1945 roku założył centrum badań nad
komunikowaniem grupowym w Massachusete Institute of Technology;
•
Wiodącym problemem badawczym Lewina była analiza czystego komunikowania grup
i modelu grup, w którym proces komunikowania zachodzi; traktował grupę jako byt
żyjący w koegzystencji, był twórcą terminu „obszar psychologiczny”, przez który
rozumiał całość czynników koegzystencji i współzależności.
•
Jako psychologa interesowała go przede wszystkim kwestia dynamiki rozwoju
osobowości, interakcji i komunikowania;
•
Zajmował się również analizą decyzji grupy, fenomenu przywódcy grupy, reakcjami
każdego członka grupy na wewnętrzny przekaz komunikacyjny docierający do rożnymi
drogami od nadawcy do odbiorcy, np. w wyniku bezpośrednich kontaktów „face to
face” w rodzinie, klubie, szkole i pracy;
•
efektem jego badań jest typologiczny model komunikowania (1947), który
określił proces komunikowania masowego jako nierównomierny i kompleksowy,
podkreślając rolę selekcjonerów i bramkarzy (gate-keepers) odpowiedzialnych de
facto za treść i formę komunikatów medialnych.
Paul Lazarsfeld (1901 – 1976)
•
Ukończył matematykę i socjologię na Uniwersytecie w Wiedniu;
•
Wprowadził do analizy naukowej metody ilościowe i jakościowe;
•
Większość prac Lazarsfelda jest efektem studiów administracyjnych realizowanych na zamówienie
i odpowiadającym potrzebom dysponentów mediów oraz instytucji komunikowania masowego;
chcą charakterystyczną tych badań było stosowanie metod jakościowych i ilościowych, a także
odwoływanie się do danych statystycznych dotyczących między innymi pochodzenia, wieku, płci,
wykształcenia, zawodu, zatrudnienia, stanu posiadania, czy nawet wyposażenia w sprzęt domowy;
•
Lazarsfeld prowadził badania na podstawie, których skonstruował model dwustopniowego
przepływu informacji zakładający, że
– proces komunikowania zależy od struktury powiązań miedzy odbiorcami, w ten sposób
odkrywamy ponownie istnienie i rolę „grup pierwotnych” w całym społeczeństwie i wśród
publiczności środków masowego przekazu;
– bardzo ważną funkcję pełnią interpersonalne kontakty (personal influence) odbiorców w
procesie przepływu informacji z mediów do społeczeństwa;
– komunikowanie masowe jest procesem złożonym i odbywa się w dwóch etapach: od mediów
do liderów i od liderów opinii i do publiczności, gdzie rola liderów (przywódców) opinii jest
decydująca;
– wpływ środków masowego przekazu na odbiorców jest pośredni i opóźniony.
Carl Hovland (1912 – 1961)
•
Był psychologiem społecznym; zajmował się komunikowaniem perswazyjnym i problematyką
zmiany postawy odbiorcy komunikatów perswazyjnych; badał systematycznie czynniki, które
wpływają na skuteczność komunikowania społecznego; samo komunikowanie, które uważał
jedynie za szczególny przypadek uczenia się, zdefiniował jako proces, przez który jednostka, tj.
komunikator, wysyła bodźce (werbalne i niewerbalne), aby zmodyfikować zachowania innych
jednostek, czyli odbiorców komunikatu;
•
Oprócz zmiany postaw odbiorców Hovlanda interesowały problemy:
–
Skuteczności komunikatora, jego prestiż oraz sposoby, dzięki którym ten prestiż może oddziaływać w
określonym czasie, (kiedy może maleć lub wzrastać);
–
Przekazu perswazyjnego pochodzącego z mało wiarygodnego źródła i ryzyko odrzucenia takiego przekazu
przez odbiorców;
•
Badacz odkrył, ze natychmiast po dyfuzji przekazu może on nie sprowokować żadnej reakcji tj.
zmiany zachowania czy postawy; jednak powtórna emisja. Kilka tygodni później, tej samej treści,
nie kojarzącej się ewidentnie z nadawcą poprzedniego przekazu, jest w stanie wywołać pożądany
efekt; zjawisko to autor nazwał „efektem uśpienia”;
•
Hovland opierał się głównie na badaniach eksperymentalnych i wprowadził tą metodę do stałego
repertuaru środków wykorzystywanych w nauce o komunikowaniu; dzięki temu jego metody pracy
przyczyniły się do rozwoju i konsolidacji tej dziedziny i doprowadziły w efekcie do wyodrębnienia
nauki o komunikowaniu w ramach psychologii społecznej.