MIKROEKONOMIA
advertisement
PODSTAWOWE PROBLEMY EKONOMII Ekonomia jest nauką zajmującą się badaniem gospodarczej działalności ludzi, inaczej. Możemy powiedzieć, że ekonomia jest nauką o gospodarowaniu. Gospodarowanie obejmuje dużą grupę zachowań ludzkich, których efektem jest wytwarzanie dóbr człowiekowi potrzebnych. Ekonomia stara się wykrywać i opisywać pewne ogólne wiadomości rządzące procesami gospodarczymi. Tego rodzaju wykryte i opisane prawidłowości nazywamy prawami ekonomicznymi. Dość często są też one określane jako stale powtarzające się związki między działaniami i czynnościami ludzi w procesie gospodarowania. Działania te odbywają się w różnych warunkach. Ekonomia posługując się takimi metodami jak: obserwacja rzeczywistości, analiza faktów i danych statystycznych stara się określić, które z tych zależności są istotne, konieczne, stale powtarzające się i mają w związku z tym charakter ogólniejszych prawidłowości, a które z nich są nieistotne i przypadkowe. Postępując w ten sposób ekonomia tworzy pewne abstrakcyjne pojęcia, które określamy mianem kategorii ekonomicznych. Chodzi tu np. o takie kategorie jak: praca, produkcja, wymiana, rynek, dochód, popyt, podaż, kapitał, procent, itd. Niektóre prawa ekonomiczne mają charakter uniwersalny, inne działają w ściśle określonych warunkach. Prawa ekonomiczne mają charakter prawidłowości typu statystycznego. Statystyczny charakter praw ekonomicznych oznacza, że działają one jedynie w przypadku masowego powtarzania się zdarzeń, których dotyczą. W tym sensie mówi się często, że prawa ekonomiczne to prawa wielkich liczb. Prawa ekonomiczne działają obiektywnie tzn., że nie zależą od świadomości i woli ludzi. Wpływ ludzi na działania praw ekonomicznych może być pośredni poprzez zmianę warunków, w których ujawniają się określone prawidłowości. MODELE EKONOMICZNE Teoria ekonomii operuje pewnymi założeniami upraszczającymi rzeczywistość. Robimy to po to, aby badaną rzeczywistość opisać i uzyskać pewien jej przejrzysty obraz. Ten uproszczony obraz gospodarczej rzeczywistości nazywamy modelem ekonomicznym. Posługiwanie się modelami ekonomicznymi jest w ekonomii absolutną koniecznością, gdyż dokładny opis nawet niewielkiego fragmentu rzeczywistości gospodarczej jest w gruncie rzeczy niemożliwy. Modele ekonomiczne mogą być prezentowane w postaci wykresu, równań matematycznych, programów komputerowych, itd. EKONOMIA POZYTYWNA I NORMATYWNA Niezwykła złożoność i skomplikowanie zjawisk ekonomicznych stwarzają możliwość spojrzenia na nie z różnych punktów widzenia i tym samym opracowanie różnych teorii ekonomicznych. Ekonomia pozytywna koncentrowała się na wypracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi i metod analizy ekonomicznej w celu możliwie bezstronnego uogólniania procesów gospodarczych. Ekonomia pozytywna, unikała wprowadzania sądów wartościujących, czy wprowadzania stwierdzeń: czy jest to dobre czy złe, korzystne czy nie dla gospodarki. Ekonomia normatywna koncentrowała się na tworzeniu określonego systemu poglądów wartościujących, na opracowaniu określonej ideologii umożliwiającej interpretację różnych zjawisk i procesów gospodarczych. Ekonomia normatywna wykorzystuje do tego celu dorobek ekonomii pozytywnej np. odpowiada na pytanie: czy dany system gospodarczy funkcjonuje doskonale i nie wymaga żadnych zmian, czy funkcjonuje źle i wymaga określonej reformy. Zmienność zjawisk gospodarczych w kraju i uwarunkowań zewnętrznych a także niezwykła złożoność przyczyn i skutków różnych procesów gospodarczych powoduje, że wiedza ekonomiczna nigdy nie jest pełna. Nie można jednak wyobrazić sobie współczesnej gospodarki rynkowej bez ekonomistów, ich wiedzy, bez doradztwa na różnych szczeblach podejmowania decyzji. Żaden rząd nie może prowadzić właściwej polityki gospodarczej bez udziału ekonomistów, chociaż ich udział nie stanowi jeszcze pewnej gwarancji sukcesów. MAKRO- I MIKROEKONOMIA Po wojnie powstał podział ekonomii na makro- i mikroekonomię. Mikroekonomia zajmuje się badaniem racjonalnego działania indywidualnych uczestników gospodarki rynkowej tzn. konsumentów i producentów oraz analizą rynków na poszczególne produkty. Do badania postępowania przedsiębiorstw wykorzystuje się kategorię kosztów, zysku, renty, stopy procentowej, płac, itd. w warunkach konkurencji doskonałej, niedoskonałej lub monopolistycznej. Do badania zachowania się gospodarstwa domowego jako konsumenta stosuje się takie narzędzia analizy jak krzywa popytu i podaży lub teoria racjonalnego wyboru dokonanego przez konsumenta. Makroekonomia zajmuje się współzależnościami w całej gospodarce narodowej między wielkimi agregatami takimi jak: dochód narodowy, konsumpcja, inwestycje, oszczędności, zasób kapitału, wydajność pracy, budżet państwa, itp. Bierze się tu pod uwagę zasoby różnych czynników produkcji oraz strumienie różnych dochodów i wydatków. Współzależności przyjmują różne formy związków funkcjonalnych i przyczynowo-skutkowych ( wzrost cen, spadek popytu). EKONOMIA I POLITYKA GOSPODARCZA Polityka gospodarcza jest to działalność państwa lub innego organu publicznego zmierzająca do osiągnięcia konkretnych celów społeczno-ekonomicznych w ściśle określonych warunkach i określonym horyzoncie czasu: Obejmuje ona: politykę fiskalną /skarbową / i dochodową oraz politykę pieniężną mającą na celu ograniczenie lub zahamowanie inflacji, likwidację bezrobocia, zrównoważenie budżetu państwa, bilansu płatniczego, itp. 1 Każda polityka gospodarcza opiera się na określonej teorii ekonomicznej, która stanowi podstawę dokonania diagnozy i ocenę stanu wyjściowego. Polityka ekonomiczna jest sposobem działania i rozwiązywania problemów gospodarczych z punktu widzenia interesu publicznego. Każdy rząd w swoich decyzjach stara się uwzględnić interes publiczny i zabiega różnymi sposobami o uznanie w opinii publicznej. WŁASNOŚĆ A GOSPODARKA RYNKOWA Własność stanowi zasadniczy składnik życia społeczno-gospodarczego, stwarza ona bowiem najogólniejsze ramy, w obrębie których dokonuje się produkcja, podział, wymiana oraz konsumpcja. Wyróżnia się zazwyczaj dwa zasadnicze rodzaje własności: - własność prywatną - własność publiczną Do głównych typów własności prywatnej zaliczamy: - własność kapitalistyczną - własność drobnotowarową - własność pracowniczą. Natomiast do głównych typów własności publicznej zaliczamy: - własność państwową - własność komunalną ( municypalną) Każda z wymienionych typów własności może przybierać różne formy (postacie). Należy tu wspomnieć o własności spółdzielczej. Nie może być zakwalifikowana ani do własności prywatnej ani do własności publicznej, czyli stanowi w pewnym sensie formę własności pośredniej. Proces gospodarowania odbywa się zawsze w ściśle określonych warunkach materialnych społecznych, instytucjonalnych, politycznych, itd. Całokształt tych warunków i mechanizmów gospodarowania tworzy określony system gospodarczy. System gospodarczy to określony układ stosunków i organizacji, które kształtują prawa rządzące działalnością gospodarczą oraz określają prawa własności czynników produkcji. W historii gospodarczej i myśli ekonomicznej są znane dwa typy gospodarki: - gospodarka naturalna - gospodarka towarowa. Pierwsza wykształciła podmiot ekonomiczny w postaci gospodarstwa, druga zaś – w postaci przedsiębiorstwa. Gospodarka naturalna polega na celowym wytwarzaniu produktów z przeznaczeniem do konsumpcji w drodze podziału między uczestników gospodarstwa. Gospodarka towarowa polega na wytwarzaniu towarów z przeznaczeniem do wymiany poza przedsiębiorstwem. Pierwszy typ gospodarki nie wymaga istnienia rynku, drugi zaś nie może realizować się bez rynku. Gospodarka planowa jest natomiast typem mieszanym: łączy w sobie elementy gospodarki naturalnej, gdyż plan orientuje produkcję na mniej lub bardziej określonego adresata lecz zawiera w sobie także elementy gospodarki towarowej, ponieważ realizacja produkcji odbywa się w drodze aktów kupna-sprzedaży. Podmioty gospodarcze działają na pełnym rozrachunku gospodarczym co oznacza, że ponoszą konsekwencje ekonomiczne własnej działalności gospodarczej. Współczesna gospodarka kapi-talistyczna to typ gospodarki kapitałowotowarowej z elementami elastycznego planowania o różnej intensywności, zasięgu i metodach naprowadzający podmioty gospodarujące na realizację narodowych celów. Interwencjonizm państwowy przybiera, różne formy: planowania indykatywnego kontroli emisji pieniądza, systemów fiskalnych i ograniczeń administracyjno-prawnych. Funkcję zarządzania, czyli inaczej funkcję władczą w normalnych warunkach zazwyczaj spełnia właściciel. Problem władztwa komplikuje fakt rozdzielenia kapitału funkcji od kapitału własności. Aby kierować przedsiębiorstwem nie wystarczy być właścicielem, trzeba do tego mieć predyspozycje osobowe i profesjonalne wykształcenie, własność jest istotnym ale nie jedynym nośnikiem motywacji do aktywności gospodarczej. Chęć posiadania majątku i jego powiększania tworzą w jakimś stopniu doping motywacyjny w walce konkurencyjnej. W procesie prywatyzacji poszukiwany jest właściciel o tego rodzaju predyspozycjach. Mechanizm rynkowy jest dominującym regulatorem procesów gospodarczych w krajach, w których dominuje własność prywatna, natomiast biurokracja państwowa i plan centralny w krajach, w których dominuje własność publiczna zwłaszcza państwowa. Innym kryterium wyodrębnienia typów gospodarki i systemów gospodarczych jest podział uprawnień do podejmo-wania decyzji. Zależnie od tego kryterium możemy wyodrębnić system mniej lub bardziej zde-centralizowany czy scentralizowany. System gospodarczy byłby całkowicie zdecentralizowany gdyby uprawnienia do podejmowania decyzji gospodarczych należały wyłącznie do konsumentów i producentów, a całkowicie zcentralizowany gdyby należały wyłącznie do centralnej biurokracji państwowej. W praktyce występują systemy mieszane. GOSPODAROWANIE I PROCES DOKONYWANIA WYBORU Ekonomia jest nauką o gospodarowaniu. Gospodarowanie jest działaniem w warunkach ograniczonych. Ludzie gospodarując osiągają założone przez siebie cele. Gospodarowanie zwykle kojarzy się z pojęciem racjonalnego gospodarowania się. Racjonalne gospodarowanie posiada dwa aspekty tzn. maksymalizujemy efekt przy danych nakładach lub minimalizujemy nakłady przy danym efekcie. Ludzie gospodarują jednak przede wszystkim aby uzyskać środki do zaspokojenia potrzeb biologicznych. Potrzeba to określony stan człowieka odznaczający się niespełnieniem określonych 2 ważnych warunków. Potrzeby w zależności od ich rodzaju człowiek odczuwa z różną siłą, w różnej zależności. Cechami potrzeb ludzi jest ich indywidualizm i subiektywizm. Struktura potrzeb człowieka wg Masłowa Samorealizacja Uznanie Kontaktów społecznych Bezpieczeństwa Podstawowe (biologiczne) Cele gospodarowania wynikają z potrzeb ludzi. Są potrzeby, w których aspekt ekonomicz- ny nie musi wybijać się na pierwszy plan. Są potrzeby, w których aspekt ekonomiczny ma podstawowe znaczenie i one dają bezpośrednią podstawę do gospodarowania. Ekonomię interesuje ten sposób zaspakajania potrzeb ludzkich, który realizuje się przez rozmaite środki wytwarzane przez człowieka. Ekonomia sprowadza zaspokojenie potrzeb ludzkich do wspólnego mianownika, co oznacza, że: 1. Osiągnięcie celu gospodarczego traktuje się w niej jako korzyści dla człowieka np. przyjemność z zaspokojenia głodu, osiągnięcia korzyści finansowych, wykonania dobrej pracy, itd. 2. Osiągnięcie korzyści wymaga odpowiednich środków materialnych lub pieniężnych. W procesie gospodarowania niczego nie osiąga się za darmo. Środki zaspokajania potrzeb nazywamy dobrami. Dobra możemy podzielić na dobra konsumpcyjne i produkcyjne. Dobra konsumpcyjne zaspokajają potrzeby ludzkie w procesie konsumpcji. Mogą być konsumowane jednorazowo lub w dłuższym okresie np. samochód, mieszkanie, meble. Dobra produkcyjne służą do konsumpcji pośrednio a mianowicie służą do wytwarzania dóbr konsumpcyjnych. To samo dobro może w zależności od zastosowania być dobrem konsumpcyjnym lub produkcyjnym np. mleko. Dobra możemy podzielić na dobra ekonomiczne i dobra wolne. Dobra ekonomiczne powstają w procesie produkcji i mają charakter ograniczony. Dobra wolne występują w nieograniczonej ilości i są dostarczane bezpośrednio przez przyrodę. Podstawą wyboru ekonomicznego jest rzadkość dóbr. Gdyby dobra występowały w obfitości bez konieczności dokonywania wyboru moglibyśmy zaspokoić wszystkie potrzeby i osiągnąć wszystkie cele gospodarowanie nie byłoby potrzebne. PRODUKCJA - PODZIAŁ I KONSUMPCJA Przedmiotem działania gospodarczego jest osiągnięcie celu za pomocą określonych środków. Gospodarowanie od dawna odbywa się na podstawie specjalizacji i podziału pracy. Podstawowym działaniem gospodarczym jest produkcja czyli wytwarzanie dóbr i usług. Dopiero wytworzone dobra można dzielić tak aby trafiły do tych, którzy najbardziej ich potrzebują. Produkcja to celowa i świadoma działalność człowieka mająca na celu przetwarzanie dóbr przyrody w dobra zdolne do zaspokajania potrzeb człowieka. Dobra wytwarzane przez człowieka nazywamy dobrami ekonomicznymi lub gospodarczymi. Produkcją jest również przemieszczenie przedmiotów w przestrzeni i w czasie oraz świadczenie usług. Każdy proces produkcji stanowi zespół skoordynowanych czynności, w których człowiek za pomocą maszyn i narzędzi oraz innych środków przekształca surowce w nowe dobra. W aspekcie ekonomicznym, każdy proces produkcji polega na zastosowaniu czynników produkcji i przetwarzaniu ich w produkt. Podział polega na rozdysponowaniu rzadkich dóbr między poszczególnych producentów i konsumentów. Bez produkcji nie ma podziału, bez podziału nie może dojść do skonsumowaniu dóbr przez właściwą osobę oraz do ponowienia produkcji. Pierwotnie mówiąc o gospodarowa- niu miano na myśli tylko produkcję i podział, obecnie za integralną część gospodarowania uważa się również konsumpcję, dlatego, że konsumpcja daje impuls do produkcji. Wszystkie środki użyte w produkcji określa się mianem czynników produkcji. Ich wspólną cechą jest to, że służą do osiągnięcia celu produkcyjnego. Pod względem rodzajowym czynniki produkcji dzielimy na 3 rodzaje: - dobra pierwotne jak : surowce mineralne, lasy, użytki rolne, wody – zwane skrótowo ziemią - prace człowieka – często określane jako siła robocza - ekonomiczne dobra produkcyjne jak: maszyny, urządzenia, budynki, środki transportu,itd. zwane kapitałem rzeczowym lub dobrami kapitałowymi. Spośród wymienionych rodzajów tylko kapitał jest wytwarzany w procesie produkcji, natomiast ziemia i praca pochodzą z poza układu gospodarczego. Oprócz trzech wymienionych składników (ziemi, pracy i kapitału) niekiedy wyodrębnia się czwarty czynnik a mianowicie pracę przedsiębiorcy, która różni się od rutynowo wykonywanej pracy przez robotnika, inżyniera, urzędnika, itp. Przedsiębiorca to człowiek twórczy i dynamiczny, który rozwija i doskonali produkcję ( np. Ford wprowadził pierwszy produkcję taśmową ). Zespolenie omówionych powyżej czynników produkcji pozwala wytwarzać dobra ekonomiczne. Ziemia ______________________________ 3 Praca Kapitał przekształcenie produkcja dobra ekonomiczne Ilość czynników produkcji zastosowanych w danym czasie, w danym procesie produkcji nazywamy nakładem zaś ilość uzyskanego produktu wynikiem. Zjawiska ekonomiczne mierzymy ze względu na odniesienie ich do czasu jako strumienie i zasoby. Zjawiska ekonomiczne dotyczące danego okresu ( np. dnia, tygodnia, miesiąca) lub cyklu produkcyjnego noszą nazwę strumieni. Nazwa ta wyraża, że określone wielkości ekonomiczne ( ilości) przepływają w ciągu danego okresu przez gospodarkę przedsiębiorstwa lub gospodarstwa domowego. Strumień jest to więc ilość dóbr lub pracy, które mierzymy jako przepływ podczas pewnego okresu .Zasobami nazywamy zjawiska ekonomiczne, których stan mierzymy w danym punkcie czasu np. zasób ziemi pewnego gospodarstwa na dzień 1.01.2000r. wynosi 32 ha. Ta część zapasów, która została zużyta w danym procesie produkcyjnym staję się elementem nakładów. Ostatecznie nakłady i wyniki produkcyjne możemy zdefiniować następująco: Nakładami są strumienie dóbr produkcyjnych i pracy zastosowanych w danym procesie produkcyjnym.. Wyniki produkcyjne to strumień dóbr produkcyjnych lub konsumpcyjnych i usług powstających w procesie produkcyjnym. Producent wytwarza takie dobra, które przynoszą mu osobiste korzyści. Aby osiągnąć korzyści musi odpowiedzieć sobie na następujące pytania: jakie dobra wytwarza?, w jakich ilościach wytwarzać te dobra?, dla kogo produkować? Jak już wcześniej wspomnieliśmy dobra są dobrami rzadkimi a więc mają charakter ograniczony. Rozdysponowanie rzadkich środków dla producentów i konsumentów może odbywać się w różnych formach. Ekonomia zajmuje się przede wszystkim rynkową formą podziału. ZASOBY I PROBLEM ICH RZADKOŚCI Każde społeczeństwo nawet najbogatsze żyje w świecie rzadkości. Ludzie stale chcą konsumować więcej niż są w stanie wytworzyć. Pojęcie rzadkości odnosi się do luki między ogólną sumą dóbr i usług, których ludzie potrzebują aby zaspokoić swoje różnorodne potrzeby a możliwością ich wytwarzania. Ograniczone środki mogą być zastosowane w rozmaity sposób. Ten sam produkt może być także wytworzony za pomocą różnych narzędzi, pracy, użycia różnych surowców, materiałów, itp. Mówimy więc o alternatywnym zastosowaniu środków materialnych i finansowych. Każdy podmiot gospodarczy dysponujący określonymi środkami stara się rozdzielić je tak aby uzyskać z tego tytułu najwyższe efekty ekonomiczne i w ten sposób najlepiej realizować swoje cele. Rozdysponowanie środków pomiędzy różne konkurencyjne cele nazywamy alokacją. Dla gospodarstwa domowego celem tym jest maksymalizacja użyteczności nabywanych dóbr czyli maksymalizacja płynącego stąd zadowolenia. Dla przedsiębiorstwa podstawową funkcją celu jest maksymalizacja zysku z działalności gospodarczej. Najkrócej można powiedzieć, że ekonomia stawia sobie za cel sformułowanie teorii racjonalnego gospodarowania rzadkimi środkami mającymi alternatywne zastosowania. Istnieje wiele sposobów wykorzystania dóbr i przeznaczania ich na różne cele. Istnieje także możliwość przesuwania zasobów (kapitału i pracy) z jednej dziedziny do innej co oznacza, że produkcja zmniejsza się tam gdzie zasobów ubywa a zwiększa się tam gdzie zasobów przybywa. Dokonując wyboru zawsze z czegoś rezygnujemy. To z czego rezygnujemy nazywa się kosztem alternatywnym tego co wybraliśmy. Koszt alternatywny to koszt zaniechanych możliwości. W praktyce często pojawia się potrzeba dokonywania wyboru. Nie na zasadzie albo jedno albo drugie tylko na zasadzie „ czegoś więcej, czegoś mniej”. Wówczas należy dokonać podziału zasobu pomiędzy różne możliwe proporcje produkcji i dokonać najlepszego wyboru struktury produkcji. Te możliwości wyboru uogólnia się w postaci krzywej możliwości produkcyjnych zwanej także krzywą transformacji produkcji. Załóżmy, że dysponujemy jednakowym kapitałem oraz jednakową liczbą pracowników posiadających kwalifikacje do wytwarzania ciągników dla rolnictwa (środek produkcji) i samochodów osobowych ( dobro konsumpcyjne trwałego użytku). Z tego samego zasobu kapitału można wytworzyć następujące rozmiary produkcji: Możliwości produkcyjne A B C D E F Produkcja ciągników w tyś. szt. 500 400 300 200 100 0 Produkcja samochodów Osobowych w tyś. szt. 0 160 250 320 380 400 Krzywa możliwości produkcyjnych 4 Na podstawie danych przedstawionych w tabeli wykreślimy krzywą możliwości produkcyjnych.. Punkty leżące powyżej krzywej możliwości produkcyjnych np. H i J wykraczają poza obszar wyboru ekonomicznego, gdyż reprezentują one wyższe rozmiary produkcji na wytworzenie, których nie pozwalają istniejące zasoby kapitału i pracy. Punkt G, który leży poniżej krzywej możliwości produkcyjnych oznacza, że przy tym samym zasobie czynników wytwórczych wytwarzamy łącznie mniejszą produkcję, co oznacza, że istniejące zasoby nie są wykorzystane efektywnie. Krzywa możliwości produkcyjnych na całej swej długości reprezentuje najlepszą możliwą do wytworzenia strukturę produkcji przy nie zmienionym zasobie czynników wytwórczych . Jeżeli zasób kapitału i pracy wzrośnie to krzywa możliwości produkcyjnych przesunie się w górę (linia przerywana) i będziemy mieli do czynienia ze wzrostem gospodarczym oraz postępem technicznym. Oznacza to również relatywne zmniejszenie rzadkości dóbr . Efekty produkcyjne uzyskane w wyniku zwiększenia nakładów wszystkich czynników produkcji nazywamy korzyściami skali. PRAWO MALEJĄCEGO PRODUKTU MARGINALNEGO W modelu statycznym zasób niektórych czynników produkcji jest stały np. wielkość działki ziemi, wielkość określonego przedsiębiorstwa, itp. Zasób stałych czynników produkcji w modelu statycznym nie zmienia się. Zwiększając lub zmniejszając produkcję producent zmienia nakłady tzw. zmiennych czynników produkcji. W ujęciu dynamicznym zasoby wszystkich czynników mogą być powiększone zarówno w sensie ilościowym jak i jakościowym. Stałe czynniki produkcji to te, których zasób w danym czasie nie może być zmieniony, zmienne zaś to te, których ilość producent może zmienić odpowiednio do swoich decyzji o wielkości produkcji np. w danym obiekcie produkcyjnym można uruchomić drugą zmianę poprzez zatrudnienie dodatkowych pracowników oraz zakup dodatkowych surowców oraz energii. Zaobserwowano jednak, że jeżeli producent przy niezmienionej ilości stałych czynników produkcji zwiększa stopniowo nakład zmienionych czynników to ilość produkcji rośnie nieliniowo. Można to zilustrować na przykładzie firmy ogrodniczej, która przy stałym obszarze gruntu i maszyn zwiększa ilość pracowników ( zatrudnienie). Zmiany produktu całkowitego i marginalnego w zależności od dodatkowego nakładu czynnika produkcji. Praca ( L) 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Produkt całkowity (Q) 0 3 8 16 28 38 45 51 56 59 59 Produkt marginalny ( MP ) 0 3 5 8 12 10 7 6 5 3 0 Produkt marginalny obliczamy jako stosunek przyrostu całkowitego produktu do odpowiedniego przyrostu zmiennego czynnika produkcji. Z przedstawionego przykładu wynika, że jeżeli zwiększamy stopniowo nakład pierwszego czynnika produkcji przy stałej ilości pozostałych jej czynników to ilość produkcji początkowo rośnie szybciej a następnie wolniej niż zmienny czynnik jej produkcji. Początkowo przyrosty zmiennego czynnego produktu powodują wzrost produktu marginalnego a następnie jego zmniejszanie się. Zmniejszanie się produktu marginalnego w wyniku powiększenia nakładu jednego czynnika produkcji przy stałej ilości innych czynników i nie zmienionej technice produkcji nazywamy prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego. GOSPODARKA RYNKOWA Gospodarka rynkowa jest przeciwieństwem gospodarki naturalnej. Wyodrębnienie się jednostki gospodarstw domowych i przedsiębiorstw było skutkiem specjalizacji działalności gospodarczej. Specjalizacja powoduje podział pracy i zasobów w skali gospodarki. Skutkiem specjalizacji i podziału jest wymiana produktów wytwarzanych przez poszczególnych ludzi czy przedsiębiorstwa. Wszelkie dobra, zarówno ekonomiczne jak i pierwotne będące przedmiotem wymiany nazywamy towarami. Wymiana może mieć formę bezpośrednią lub pośrednią. Bezpośrednia wymiana polega na wymianie jednego towaru na inny i nazywa się barterem. Wymiana pośrednia jest wymianą, która dokonuje się za pośrednictwem pieniądza. W wymianie zawsze występuje sprzedawca, który pragnie sprzedać swój towar i nabywca, który pragnie go kupić. Wymian dochodzi do skutku, jeżeli: 1) sprzedawca zbywa towary, które niesą mu bezpośrednio potrzebne, w zamian za ekwiwalent (towar lub pieniądz), który przynosi mu korzyść osobistą, 2) nabywca przekazuje sprzedawcy ekwiwalent towaru, który przyniesie mu korzyści osobiste, 5 3) nabywca i sprzedawca są zgodni co do ilości ekwiwalentu towaru będącego przedmiotem wymiany, 4) nabywca jest w stanie uiścić ustalony ekwiwalent. Oznacza to, że w sensie obiktywnym wymiana jest ekwiwalentna, czyli, że przedmioty wymiany mają równe ceny. Natomiast w sensie subiektywnym wymiana dochodzi do skutku, ponieważ obie strony wymieniają to co jest dla nich mniej korzystne na to co przynosi większą korzyść. Rynek w znaczeniu dosłownym oznacza miejsce, gdzie są sprzedawane i kupowane towary. Rynek w znaczeniu ekonomicznym jest to ogół stosunków wymiennych między kupującymi i sprzedającymi. Pieniężny ekwiwalent jednostki towaru nazywamy ceną towaru. Rynki możemy podzielić ze względu na rodzaj towarów,zakraes wymiany i legalność przedmiotu transakcji. Ze względu na rodzaj towaru będącego przedmiotem wymiany rynki dzielimy na : - rynek dóbr konsumpcyjnych, - rynek dóbr produkcyjnych, - rynek ziemi - rynek dóbr kapitałowych, - rynek pieniężny, - rynek kapitału finansowego ( akcje) - rynek tytułów prawnych. Ze względu na zakres przestrzenny transakcji: - rynek lokalny, - rynek światowy Ze względu na legalność przedmiotu transakcji: - rynki całkowicie legalne tzw. białe, - rynki półlegalne tzw. szare, - rynek nielegalny tzw. czarny MODEL GOSPODARKI RYNKOWEJ Mechanizm rynkowy działa w różnych warunkach i z różnymi skutkami. W celach badawczych zbudowano model gospodarki rynkowej stanowiący uproszczony, ograniczony co do liczby zmiennych, schemat skomplikowanej rzeczywistości gospodarki rynkowej. Schemat ten opiera się na następujących założeniach: 1) na rynku istnieją tylko dwa podmioty gospodarcze: gospodarstwa rynkowe i przedsiębiorstwa. 2) podmioty gospodarcze spotykają się na rynku dóbr konsumpcyjnych oraz na rynku czynników produkcji, 3) podmioty gospodarcze działają na rynku doskonałej konkurencji, 4) producenci i konsumenci dążą do ograniczonej maksymalizacji swoich potrzeb 5) decyzje konsumentów są suwerenne i zależą od ich potrzeb, gustów, możliwości finansowych, oraz od cen relatywnych, 6) producenci podejmują decyzje w zależności od swoich zasobów produkcyjnych i możliwości finansowych oraz na podstawie cen relatywnych, 7) ceny są jedynym zewnętrznym informatorem dla podmiotów gospodarczych, 8) więzi między uczestnikami rynku występują jedynie w formie transakcji kupna-sprzedaży, gospodarstwa domowe kupują dobra konsumpcyjne, producenci kupują czynniki produkcji, 9) każda dokonana transakcja powoduje przepływ pieniądza i towarów między uczestnikami rynku i nie wywołuje żadnych skutków ubocznych, 10) strumienie pieniądza i towarów są zrównoważone za pośrednictwem cen. Gospodarstwo domowe Rynek dóbr produkcyjnych Przedsiębiorstwa Rynek czynników GOSPODARKA MIESZANA Przedstawiony powyżej model gospodarki rynkowej w praktyce nie występuje. W modelu tym wszystkie decyzje reguluje rynek. Współczesne gospodarki rynkowe mają charakter mieszany. Gospodarka mieszana to taka gospodarka rynkowa, w której mechanizm rynkowy jest częściowo uzupełniany i korygowany przez państwo. Wiek XIX to wiek głoszenia koncepcji lesseferyzmu, gdzie rola państwa ograniczała się do strzeżenia porządku publicznego, ładu na rynku, jak to często określano, państwo pełniło rolę stróża nocnego. Dopiero kryzys lat trzydziestych pokazał bezradność mechanizmu rynkowego w pewnych sytuacjach bez jakiejkolwiek ingerencji państwa. Zakres i formy ingerencji są różne. Do najważniejszych można zaliczyć: 1) realizowanie prawa gwarantującego przestrzeganie przez podmioty gospodarcze reguł gry rynkowej, 2) popieranie wolnej konkurencji, 3) dokonywanie przez system podatkowy redystrybucji dochodu na rzecz osób i grup, które z przyczyn naturalnych i losowych nie są w stanie sprostać regułom gry rynkowej, 6 4) podejmowanie działań na rzecz stabilizacji gospodarczej, 5) regulowanie pewnych dziedzin gospodarczych zamiast mechanizmu rynkowego np. poprzez racjonalizację i inne regulacje zastępujące mechanizm rynkowy. POPYT I PODAŻ ORAZ CZYNNIKI NA NIE WPŁYWAJĄCE Popyt efektywny jest popyt, który znajduje pokrycie w środkach finansowych. Popyt potencjalny jest to chęć posiadania danego dobra Czynnikami określającymi funkcję danego popytu są: - potrzeby zależą od a) czynników wrodzonych np. b) czynników wykształconych c) środowiska społecznego d) środowiska geograficznego - dochody - ceny Funkcja popytu Poza cenami dóbr istnieje szereg czynników niewymiernie determinujących rozmiary popytu. Należą do nich gusty konsumentów, jakość produktów, moda, reklama, przewidywane przyszłe dochody. W określonym czasie mogą zmieniać się wszystkie czynniki określające popyt lub tylko część z nich. Krzywa popytu jak widać na rysunku powstaje przez zestawienie popytu (D) z różnymi cenami (P). Tab.1 Cena dobra a rozmiary popytu Zestawienie popytu Cena Wielkość popytu 6 8 5 11 4 15 3 20 2 26 1 38 Krzywa popytu względem ceny Współzależność między popytem a ceną można przedstawić w formie tabelarycznej lub w formie graficznej. Funkcja podaży Rozmiary podaży rynkowej są zdeterminowane przez szereg czynników np. cenę danego dobra, ceny czynników produkcji, stosowane technologie, oczekiwania producentów dotyczące przyszłych cen. Krzywa podaży powstaje z zestawienia wielkości podaży powstaje z zestawienia wielkości podaży (S) z różnymi poziomami cen (P). Cena dobra a rozmiary podaży Zestawienie podaży Cena Wielkość podaży 6 32 5 29 4 24 3 20 2 12 1 3 Krzywa podaży względem ceny 7
