„CECHY
PAŃSTWA
JAKO ORGANIZACJI
I PRAWA JAKO ZARZĄDZANIA W ŚWIETLE
WSPÓŁCZESNYCH DOKTRYN POLITYCZNYCH
I KULTUR PRAWNYCH”
Kielce, 2004
PLAN PRACY:
1. WPROWADZENIE
2. PAŃSTWO I PRAWO
POLITYCZNYCH
3. CECHY I ŹRÓDŁA
PRAWNYCH
4. PODSUMOWANIE
Bibliografia
W
UJĘCIU
PRAWA
WE
WSPÓŁCZESNYCH
WSPÓŁCZESNYCH
DOKTRYN
KULTURACH
1. WPROWADZENIE
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie cech państwa i prawa przedstawionych we
współczesnych doktrynach politycznych i kulturach prawnych. W celu jak najlepszego
zgłębienia tematu rozpocząć należy od wyjaśnienia podstawowych pojęć, które stanowią
przedmiot analizy.
Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa, wyposażoną w suwerenną władzę, jest
też organizacją terytorialną i przymusową. Pojęcie nowożytnego państwa wyrabia się pod
wpływem racjonalistycznego myślenia i pod wpływem indywidualizmu. Państwo rysuje
się jako przeciwstawienie związku naturalnego, opartego na podstawie uczuciowej i
racjonalistycznie nigdy niedającego się oddać. Tradycyjne rozróżnianie elementów:
ludności, terytorium i władzy wykazuje, że te elementy mogą być określone tylko przy
pomocy prawa. Bez użycia prawa nie możemy określić terytorium, tak samo władzy. Owe
tradycyjne elementy wiodą właśnie do prawa, jako środka określenia pojęcia państwa.
Prawo całokształt ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez
państwo, które stoi na straży ich przestrzegania. Prawem w znaczeniu podmiotowym
przedmiotowym będzie zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych ustanowionych albo
uznanych w odpowiedniej formie przez kompetentne organy państwowe, których
przestrzeganie i realizowanie jest zabezpieczone zorganizowanym przymusem
państwowym. Prawo (w ujęciu przedmiotowym) to ogół (zbiór) norm regulujących
stosunki społeczne, ustanowionych lub uznanych przez państwo i zagwarantowanych
przymusem państwowym. Prawo nie może istnieć bez państwa, ponieważ jedynie państwo
jest w stanie zagwarantować przestrzeganie prawa. Z drugiej strony prawo jest państwu
potrzebne jako instrument zapewniający zbiorowy ład i kształtujący stosunki społeczne.
Wyznacznikiem organizacji społecznych oraz osób sprawujących władzę są różne
doktryny polityczne, czyli metody działania w zakresie uprawiania polityki. Dzięki
znajomości tych doktryn można lepiej zrozumieć programy partii oraz odnieść się do
określonych poglądów na społeczeństwo, państwo i politykę.
Termin doktryna pochodzi z łacińskiego doctrina, czyli nauka. Ogólnie oznacza pewien
spójny system poglądów i założeń, które są z kolei podstawą koncepcji naukowych,
religijnych, ekonomicznych, politycznych.
Kulturę prawną zdefiniować można w dwojakim sensie, szerszym i węższym. Na pojęcie
w sensie szerszym składają się dwojakiego rodzaju definicje kultury. Pierwsza obejmuje
stosunek wszystkich członków określonej grupy społecznej do prawa1, druga ukazuje
kulturę prawną jako stosunek do prawa tych, którzy jej tworzą i stosują, głównie więc
prawników. Odrębne traktowanie każdego z obu tych składników kultury prawnej w sensie
szerszym wskazuje na kulturę prawną w sensie węższym2.
Pojęcia te regulują pewien stosunek do prawa, wyrażony zakresem jego znajomości, oceny
i wynikających z niego podstaw i zachowań.
Przechodząc do szczegółowej analizy tematu zaznaczyć należy również, iż w każdej z
omawianych doktryn politycznych i kultur prawnych występuje charakterystyczna dla nich
terminologia i pojęcia, które wyjaśnione zostały w odpowiadających im częściach pracy.
2. PAŃSTWO I
POLITYCZNYCH
PRAWO
W
UJĘCIU
Liberalizm
1
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003, s.70
2
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003, s.70
WSPÓŁCZESNYCH
DOKTRYN
Określenie liberalizm wywodzi się od łacińskiego przymiotnika liber, który w tłumaczeniu
na język polski oznacza wolny (wolny pod względem obywatelskim – nie niewolnik lub
politycznym – niezależny, niezawisły)3
W słowniku wyrazów obcych określenie tłumaczy się następująco: (od łac. liberalis =
dotyczący wolności) 1) pobłażliwy i tolerancyjny stosunek wobec poglądów postaw lub
względem czynów innych ludzi, niezależnie od tego, czy uznaje się je za słuszne lub
niesłuszne; 2) doktryna ekonomiczna, powstała w XVIII w., głosząca swobodę
kapitalistycznej walki konkurencyjnej, wolnej od ingerencji państwa; 3) kierunek
polityczny głoszący hasła demokracji burżuazyjnej.4
Słownik ten tłumaczy sowo liberalizm pod względem trzech największych znaczeń, czyli:
liberalizm jako podstawa człowieka, liberalizm w sensie struktury politycznej, liberalizm
jako doktryna polityczna.
Prawo w liberalizmie bazuje na odwiecznych prawach natury, uzasadniających istnienie
niezbywalnych, niezmiennych, absolutnych uprawnień naturalnych jednostki ludzkiej do
życia, wolności, własności prywatnej, bezpieczeństwa i oporu przeciwko tyranii władzy.
W liberalizmie klasycznym prawnonaturalne koncepcje uprawnień naturalnych były
orężem przeciwko feudalizmowi. Po zwycięstwie kapitalizmu, stały się ostoją jego
nienaruszalności, kwestionowaną przez najsłabszych i najuboższych, co uwzględnił
liberalizm socjalny. Kluczową rolę wśród praw naturalnych pełniło prawo do własności
prywatnej, jako warunek rozwoju jednostki. Liberalizm socjalny domagał się równego
dostępu do wolnego rynku i takiej redystrybucji bogactwa krajowego i rozdziału własności
prywatnej między obywateli, aby uprawnienia naturalne stały się realne. Liberalizm uznaje
prawo naturalne za pierwotne wobec prawa stanowionego przez państwo.
Państwo w liberalizmie wyrosło z tradycji konstytucjonalizmu. Państwo ma ochraniać i
uzgadniać wolność jednostek popadających ze sobą w sprzeczność. Granice władzy
państwowej określa zasada rządów prawa stanowionego uzgodnioną z prawem natury.
Państwo liberalne jawi się jako państwo minimalne całkowicie dobrowolne lub
przymusowe. Ideałem byłoby jego całkowity brak. Rola państwa to utrzymywanie
porządku wewnętrznego i obrony zewnętrznej oraz ścisłego rozgraniczenia sfery prywatnej
od publicznej. W liberalizmie klasycznym funkcje państwa wyraża zasada leseferyzmu
(pozwólcie działać). Wraz z ewolucją liberalizmu wzrastało przekonanie o pozytywnej roli
państwa jako siły integrującej życie społeczne i ekonomiczne, utrwalające wartości
etyczne, uzgadniające promowane idee wolności, równości, sprawiedliwości.
Od około połowy XIX w. rozwijają się powiązania liberalizmu z demokratyzmem zwane
liberalizmem demokratycznym albo demokratyzmem liberalnym, zmierzające do harmonii
wolności z równością. Demokratyzm liberalny jawi się jako równość poprzez wolność, w
liberalizmie demokratycznym wolność zakreślana jest równością. W owym związku
istnieje przejście od wolności do równości, brak natomiast powrotnej drogi od równości do
wolności. Owa niesystematyczność ograniczająca wolność może objawić się jako tyrania
demokratycznej większości, niekiedy bardziej dotkliwa dla wrażliwych jednostek
pozostających w mniejszości niż nawet despotyzm autokratycznej władzy.
Liberalizm demokratyczny jest próbą powiązania dylematu połączenia inicjatywy
jednostek niezbędnej dla postępu z pewną spójnością społeczną konieczną dla przetrwania
społeczeństwa. Zachowując elementy właściwe liberalizmowi, łączy je w różny sposób z
elementami demokratyzmu wyrażanymi ustrojowymi zasadami: demokracji pośredniej i
bezpośredniej, systemu przedstawicielskiego, trójpodziału władzy, rządów prawa,
większości.
Konserwatyzm
3
Słownik łacińsko-polski .
4
Słownik wyrazów obcych .
Konserwatyzm wywodzi się od łacińskiego słowa conservate, co oznacza zachowywać,
dochować bez zmian5. Jego sens wyjaśniany jest przynajmniej pięciorako jako ideologia:
arystokratyczna, pragmatyczna, sytuacyjna, naturalna i polityczna.
Konserwatyzm był doktryną profeudalnych ugrupowań arystokracji, wyrażającą jej obawy
przed zagrożeniami ze strony prokapitalistycznej burżuazji. Przejawia się poprzez
absorbowanie tych wszystkich treści, innych ideologii politycznych, które składają się na
polityczny sprzeciw wobec zmian społecznych. Jest obroną każdego porządku
społecznego, któremu rzuciło wyzwanie coś z zewnątrz niosące zmiany, reformy,
ewolucje. Konserwatyzm przejawia naturalną awersję do zmian, niechęć do rzeczy
nieznanych i niechęć do poznawania tych rzeczy. Własne doświadczenie wynosi jako
źródło poznawania ponad cudzy opis teoretyczny. Sprzeciwiał się filozofii oświecenia,
rewolucyjnemu jakobinizmowi, utylitaryzmowi, liberalizmowi i socjalizmowi.
Konserwatyzm oznacza zadowolenie z tego, co jest, a nie z tego, co było w przeszłości lub
będzie w przyszłości. Zakłada przeciwstawianie tego, co znane – temu, co nieznane, tego,
co wypróbowane – temu, co nie wypróbowane, stopniowa i ostrożną przemianę – nagłej,
radykalnej zmianie, tego, do czego ludzie przywykli – zaskoczeniu, tego, co leży najbliżej
i jest widoczne – temu, co oddalone i utopijne.6 Jest wyrazem zasiedziałego temperamentu
społeczno-politycznego, odwołującego się do przyzwyczajenia i doświadczenia. Może się
odnosić do instytucji politycznych, obyczajów, obrzędów, norm prawnych, poprawności
językowej, przyrody, symboli narodowych, ale i uprzedzeń etnicznych czy rasowych.
Wyraża się w przywiązaniu do utartych wzorów zachowania, społecznych. Jako ideologia
elit społecznych przyzwyczajeniach, upodobaniach kulturach, obyczajach, obrzędach,
nostalgii i sentymentach. Różnego rodzaju struktury polityczne ( państwowe, rządowe,
partyjne) miałyby przejawiać opór wobec konieczności zmian konserwatyzm broni
bogactwa, władzy, statusu socjalnego uprzywilejowanych.
W przeciwieństwie do liberalizmu, prawa nie mają charakteru praw naturalnych,
indywidualnych i przedspołecznych. Natura ludzka jest mieszana – dobra i zła, i trudno
wysnuć z niej naturalne prawa. Prawo nie może służyć jedynie indywidualizmowi; jest ono
legalnym ustępstwem wspólnoty na rzecz jednostki. Rozwiązując problemy wspólnoty,
społeczeństwa, państwa, rozwiązują się problemy jednostki. Konserwatyści twierdzą, że
liberalny postulat pełni wolności absolutnej jest szkodliwy i niszczy porządek społeczny
utrwalony tradycją. Wolność realną wyznaczają granice posłuszeństwa obywateli
autorytetom i prawu. Prawo do własności prywatnej nie wyczerpuje się w uprawnieniach
właściciela, lecz nakłada na niego odpowiedzialność i obowiązki wobec społeczeństwa.
Idea państwa opiera się na ideach nierówności, elitaryzmu, autorytetu, władzy i hierarchii.
Ludzi dzieli się na władczych i władanych, przywódców i przewodzonych. Dar trafnego
osądu politycznego przypada nielicznym – elitom władzy wywodzącym się z arystokracji
duchowej, arystokracji inteligencji, niekoniecznie arystokracji bogactwa. Konserwatyzm
utrzymuje przekonanie, że władza polityczna powinna cieszyć się autorytetem i z niego
powinna wynikać hierarchia. Konserwatyzm uznaje władzę państwową – rząd, ale nie
otacza go zbyt wielkim blaskiem. Konserwatyści krytykują demokrację i związane z nią
instytucje ustrojowe, szczególnie suwerenność ludu i trójpodział władzy państwowej.
Konserwatyści zmuszeni czasem aprobować rządy konstytucyjne i parlamentarne
zaznaczają jednak, ze każdy rząd powinien być na tyle silny, aby mógł utrzymać porządek
wewnętrzny i bezpieczeństwo zewnętrzne, ale aby nie przeradzał się w dyktaturę.
Socjalizm
Nazwa socjalizm pochodzi od łacińskich słów: sociare – łączenie ludzi, socialis – ich
społeczny charakter, societas – powstałe w ten sposób społeczeństwo.
5
Słownik Encyklopedyczny „Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999.
6
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.91
Rozróżnia się wiele socjalizmów wyodrebnionych w oparciu o różne kryteria. I tak: 1)
socjalizm utopijny, czyli prehistoria ideologii socjalistycznej, jako nierealnych koncepcji w
czasie ich powstania 2) socjalizm naukowy – koncepcja sformułowana przez Marksa7 i
Engelsa8, pretendująca ku naukowości, 3)socjalizm teoretyczny z „katedry” akademickiej,
4) socjalizm praktyczny – możliwy do zrealizowania, znany też jako socjalizm realny, 5)
socjalizm państwowy zwany też etatystycznym, łatwo nabierał cech socjalizmu
autorytarnego tzn. kolektywistycznego wymuszanego przez państwo, 6) socjalizm
samorządowy zwany tez wspólnotowym z cechami socjalizmu wolnościowego, czyli
bardziej spontanicznego socjalizmu demokratycznego, 7) socjalizm agrarny, 8) socjalizm
przemysłowy (robotniczy), 9) socjalizm etyczny – to socjalizm reformistyczny,
teoretyczny, samorządowy, wspólnotowy, wolnościowy, demokratyczny, 10) socjalizm
nieetyczny – to kontrpropozycje socjalizmów zaliczanych do etycznego, 11) socjalizm
romatyczny z podziałem na chrześcijański i świecki, 12) socjalizm narodowy zwany tez
nazizmem, 13) socjalizm rynkowy.
Najgłębszy sens idei socjalizmu można zauważyć przeciwstawiając go idei liberalizmu i
powiązując z komunizmem. Ideologia socjalizmu wyrosła na gruncie sprzeciwu wobec
indywidualizmu – kluczowej idei liberalizmu, ocenianej jako źródło egoizmu, chciwości,
agresji, konfliktów prowadzących do dezintegracji społeczeństwa. Indywidualizmowi
przeciwstawiano kolektywizm – zrzeszanie jednostek ludzkich kierowanych altruizmem,
dobroczynnością, łagodnością w zintegrowane społeczeństwo. Liberalizm przyznawał
suwerenność jednostce ludzkiej, socjalizm – całemu społeczeństwu. Liberalizm uznał za
wartość interes jednostki, socjalizm – interes całego społeczeństwa. Liberalizm i socjalizm
manifestują swoje związki z ideami suwerenności ludu i demokracji, lecz liberalizm
poprzestaje na kwestiach formalnych. Socjalizm natomiast zabiega o faktyczne ich
występowanie. Wśród socjalistycznych postulatów dominuje zwykle to, co społeczne:
wola społeczna, dobrobyt, sprawiedliwość społeczna, medycyna, ubezpieczenia społeczne.
Tak jak liberalizm był najpierw antyfeudalną a następnie antysocjalistyczną ideologią
prokapitalistyczna, tak socjalizm pozostaje w zasadzie antykapitalistyczną ideologia
prokapitalistyczną.9 Zarówno kapitalizm, jak i socjalizm podkreślały swoje ścisłe
powiązania między pracą i własnością, tyle, że ten pierwszy miedzy pracą jednostki i
własnością prywatną, zaś drugi miedzy pracą kolektywną i własnością społeczną.
Współistnienie socjalizmu z kapitalizmem osłabiło jego sprzeciw wobec kapitalizmu, np.
idei wolnego rynku. Koncepcja socjalizmu rynkowego uznawała nawet tę ideę za możliwą
do pogodzenia z socjalizmem. Socjalizm jest powiązany z komunizmem tym, ze
komunizm objawiał wyższe natężenie prospołeczne niż socjalizm, niejako socjalistyczna
pełnię. Ze względu jednak na to, ze zarówno komunizm jak i socjalizm łączy aprobata
tego, co społeczne, rozróżnia się socjalizm w sensie szerszym (obejmuje komunizm i
socjalizm w sensie węższym) i węższym (wyłącznie socjalizm z wyłączeniem
komunizmu).
Państwo to w socjalizmie rodzaj zła koniecznego. Odgrywa rolę, co najwyżej środka,
któremu stawia się wysokie wymagania wyrażane ideą demokracji. Socjalistyczne państwo
demokratyczne ma głównie na celu zaspokajanie potrzeb społeczeństwa poprzez
odpowiednie oddziaływanie na gospodarkę. Liberalizm również pragnąłby się opierać na
demokratycznych strukturach państwowych. W praktyce jednak kapitalizm i socjalizm
powiązały się z różnymi strukturami – kapitalistycznych reżimów demokratycznych,
kapitalistyczne autorytarne reżimy polityczne, autorytarne reżimy socjalistyczne,
demokratyczne reżimy socjalistyczne. Były więc to różne formy – od demokracji po
totalitaryzm.
7
Marks Karol (1818–1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca
socjalizmu naukowego – doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki.
8
Engels Fryderyk (1820-1895), filozof, niemiecki działacz ruchu robotniczego, twórca i teoretyk komunizmu, Głosił idee obrony interesów
proletariatu i obalenia kapitalizmu.
9
Cyt. Prof. Roman Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne” , Zakamycze 2003
Idea prawa to środek do socjalistycznych celów. Socjalizm do prawa i państwa podchodzi
z rezerwa. Socjalistyczne prawo, zmierzając do równości i sprawiedliwości, nadaje im
jednoznaczny sens równości i sprawiedliwości społecznej. Sprawiedliwość społeczna jest
tożsama z równością społeczną. Wyznaje się tu zasadę „każdemu według rezultatów jego
pracy”. Traktując podmioty sprawiedliwości jako pracujących, nie może regulować
problemów większości społeczeństwa – niepracujących, dlatego też posiłkuje się na innych
zasadach sprawiedliwości, głównie na zasadzie „każdemu według jego potrzeb”.
Socjalizm demokratyczny to idee zawarte w programach partii socjaldemokratycznych
wyrażanych przez Międzynarodówkę Socjalistyczną. Wyrastał on m.in. z ideologii
marksistowskich, ale odrzucał marksistowskie dogmaty o dominującej roli proletariatu,
walkę klasową i konieczność rewolucji. Przybiera charakter socjalizmu etycznego poprzez
podkreślanie pozytywnej roli chrześcijaństwa. Przez socjalizm demokratyczny partie
rozumieją idee demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej.
Demokracja polityczna ma na celu ustrojowe reformowanie kapitalizmu. Metody i środki
zostały zaczerpnięte z idei liberalizmu – wolności jednostki, jej ochrony przed samowolą
państwa poprzez szereg praw obywatelskich jak: wolność myśli i słowa, nauki,
stowarzyszeń, strajku, wierzeń religijnych. Zasady demokracji miałaby być realizowana
poprzez przedstawicielstwo ludowe, pochodzące z wolnych wyborów, rządy większości
przy poszanowaniu praw mniejszości, równość wszystkich obywateli wobec prawa, prawo
do opozycji, system wielopartyjny.
Demokracja gospodarcza polegać ma na zreformowaniu kapitalizmu w taki ustrój, który
kierować się będzie potrzebami ogółu a nie zyskiem jednostki. Podstawowym celem
powinno być pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, stałe podnoszenie dobrobytu oraz
sprawiedliwy podział dochodów i majątku. Głównym regulatorem rozwoju
ekonomicznego jest ekonomika mieszana, oparta na współistnieniu własności państwowej,
grupowej i prywatnej, łącząca zasady wolnego rynku z planowaniem gospodarczym. W
rolnictwie zaleca się własność indywidualną ziemi.
Demokracja społeczna opierać się ma na zapewnieniu podstawowych praw jednostki do
pracy, wypoczynku, pomocy lekarskiej, prawa do mieszkania, kształcenia dzieci,
zabezpieczenia na starość. Walczy o zniesienie prawnej, społecznej, gospodarczej i
politycznej nierówności między mężczyzną a kobietą, między warstwami społecznymi,
miastem a wsią, między różnymi rejonami świata i rasami.
Demokracja międzynarodowa wzywa do porzucenia wszelkich form zniewolenia jednych
narodów przez inne oraz postuluje pozostawienie im swobody rozwoju w warunkach
utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa powszechnego w świecie. Wolność jest warunkiem
rozwoju jednostek ludzkich i złożonych z nich narodów i ras.
Komunizm
Nazwa komunizm (z łaciny communis – wspólny, powszechny)10 oznacza ideologię
stanowiącą system poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku
społecznego oraz zbudowania społeczeństwa bezklasowego, którego podstawę stanowiłaby
państwowa własność środków produkcji (maszyn, ziemi) i sprawiedliwy podział dóbr.
Komunizm zachowuje w zasadzie te same cechy, co socjalizm jednak wyraża je bardziej
radykalnie. Przede wszystkim socjalistyczna ideę zrzeszenia zastępuje ideą wspólnoty
pełnej a nie częściowej jak w socjalizmie.
Do czasu koncepcji Marksa i Engelsa, komunizm był niemal nierozerwalnie związany z
rozwojem socjalizmu. Następny okres związany był z protestami proletariatu przeciw
wyzyskowi burżuazji i kapitalizmowi podtrzymującemu wyzysk, szczególnie Wiosna
Ludów przyniosła falę rewolucji przesiąkniętej duchem radykalnej myśli lewicowej. W
okresie tym nastąpił rozłam myśli socjalistyczno-komunistycznej na komunizm
10
Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999r
marksistowski i reformistyczny berenstainowski. Po śmierci twórców marksizmu,
przywódcą komunistów stał się Lenin, który podtrzymywał radykalizm myśli rewolucyjnej
w celu realizacji wizji komunizmu. Następny okres tożsamy jest z dyktaturą Stalina11,
który ukształtował własna wizję komunizmu jako zlepku dogmatów, które nazywał
marksizmem-leninizmem. Po śmierci Stalina rozpoczął się okres destalinizacji, ale jeszcze
nie dekomunizacji ustroju, natomiast Gorbaczow przeszedł na grunt socjalizmu
demokratycznego a w ślad za tym załamał się system państw socjalistycznych (1998 r.).
Komunizm miał prowadzić do całkowitego zaniku państwa, które powodowało, według
komunistów, wyzysk klas nieposiadających przez klasy posiadające. Równe, bezklasowe
społeczeństwo komunistyczne, uwolnione od konfliktów społecznych nie potrzebowałoby
państwa. Jednak w praktyce okazało się, że oporne społeczeństwo wymaga umocnienia
państwa, co w końcowym efekcie doprowadziło do komunistycznego totalitaryzmu.
Po zaniku klas społecznych znikną konflikty klasowe a w ślad za tym i prawo, które
istniało w celu rozwiązywania i łagodzenia tych konfliktów. W zamian miałyby zostać
ustalone normy moralne. Wszelką czynioną niemoralność, niesprawiedliwość i niesłuszne
postępowanie w celu tworzenia społeczeństwa komunistycznego było usprawiedliwiane.
Agraryzm
Słowo agraryzm pochodzi od łacińskich słów ager, czyli rola, ziemia, pole i agrarius,
dotyczący roli, rolny12.
Agraryzm był doktryną powstałą w łonie ruchu ludowego na przełomie XIX i XX wieku.
Jego korzenie sięgają amerykańskiego ruchu ruralistów z drugiej połowy ubiegłego
stulecia, który powstał w wyniku obrony drobnych farmerów zagrożonych błyskawicznym
rozwojem przemysłu i ekspansją wielkoareałowych upraw i plantacji. Podobnym
zjawiskiem były doktryny powstałe w łonie ruchu ludowego w Niemczech i Szwajcarii.
Jednak ostateczne oblicze zyskał agraryzm w Europie Środkowej: w Czechosłowacji
(gdzie działał Milan Hodża, jeden z czołowych teoretyków nurtu), Bułgarii, Rumunii,
Jugosławii oraz - w drugiej i trzeciej dekadzie - w Polsce. To właśnie w naszym kraju
agraryzm przybrał najpełniejszą, najbardziej oryginalną i radykalną (w dobrym znaczeniu
słowa) postać. Agraryzm - pisząc nader skrótowo - był ideologią zasadzającą się na
przekonaniu o ogromnej wartości kultury ludowej, uprawy roli i życia wiejskiego.
Osobowość mieszkańca wsi kształtowały wg nich trzy podstawowe czynniki: praca na roli
w ciągłej styczności z siłami przyrody, samodzielne prowadzenie gospodarstwa oraz życie
we wspólnocie składającej się z ludzi o podobnym stylu życia i systemie wartości. W
efekcie chłopi stanowili warstwę cechującą się szczególnie cennymi przymiotami:
zrozumieniem istoty przyrody i szacunkiem wobec jej praw, indywidualnością i
samodzielnością, solidarnością grupową i poczuciem współodpowiedzialności za los
innych, pracowitością, niechęcią wobec pochopnych i nieprzemyślanych posunięć. Także
wieś jako pewien układ społeczny charakteryzowała się wieloma wartościowymi cechami.
Gospodarka rolna opierała się na zdobywaniu środków do życia wyłącznie w oparciu o
własny pracę - co stanowiło wg agrarystów najbardziej uczciwą i sprawiedliwą formę
własności i dochodu, nie było tu mowy o utrzymywaniu się kosztem innych. Szacunek dla
przyrody, utrzymywanie się z pracy własnych rąk, solidarność międzyludzka - to cechy
mające stać się w zamierzeniu agrarystów podstawą nowego społeczeństwa, pozbawionego
wielu dotychczasowych wad.
W pojęciu agraryzmu państwo reprezentuje umiarkowana struktura władzy, prowadząca do
zespolenia demokracji politycznej, gospodarczej i społecznej w całość sprzyjającą
rozwojowi państwa. Agraryzm był ideologią, która opierała się na przekonaniu, że kultura
ludowa wraz z jej pozytywnymi cechami winna stać się podstawą etosu narodowego, co
11
Stalin Józef Wissarionowicz, właściwie Josif Dżugaszwili (1879-1953), Gruzin, działacz polityczny, przywódca ZSRR. Stalin był twórcą
najbardziej ludobójczego obok hitleryzmu systemu XX w., wprowadził dyktatorski kult własnej osoby
12
Słownik łacińsko-polski
pozwoliłoby zażegnać kryzys kulturowy i społeczny, w jakim znalazły się zbiorowości
ludzkie w epoce industrialnej. W przypadku organizacji życia zbiorowego planowano na
drodze reform systemowych zastąpić scentralizowane państwo strukturą o
zdecentralizowanym charakterze (znaczne zwiększenie roli samorządu) i zaangażowaniu
obywateli w decyzje ich dotyczące (zamiast fikcyjnej wg agrarystów demokracji
parlamentarnej - "demokracja tworząca", rozbudzenie ducha aktywności obywatelskiej). W
życie wcielone zostały takie założenia liberalnego modelu państwa jak trójpodział władzy,
niezawisłość sądownictwa oraz suwerenność ludu. Ingerencja państwa w życie
gospodarcze zapewniała spokojny rozwój rolnictwa wykluczający zbyt agresywne
mechanizmy rynkowe.
Anarchizm
Określenie to pochodzi od greckiego słowa anarchis - bezrząd, brak rządu.13 Jest to
doktryna i ruch społeczno-polityczny powstały w XIX w. jako opozycja kapitalizmu i
zasad marksistowsko-leninowskiej ideologii. Anarchizm sięga korzeniami już do filozofii
greckich sofistów, ale postać rozwiniętej doktryny przybrał właśnie w XIX w.
Twórcami anarchizmu byli J. Proudhon, M. Bakunin, i P. Kropotkin.
Anarchizm był kierunkiem doktrynalnym o dość radykalnym programie, postulującym
wyzwolenie społeczeństwa oraz każdej z osobna jednostki ludzkiej poprzez zlikwidowanie
w drodze rewolucji anarchistycznej organizacji państwowej. Anarchiści, niezależnie od
różnic, jakie ich dzieliły, stali na stanowisku, iż podstawowym złem deformującym
stosunki społeczne, jest państwo. Dzięki jego istnieniu rozgrywa się walka klasowa, walka
konkurencyjna poszczególnych jednostek, w rezultacie następuje poniżenie jednych i
bogactwo innych. Wszystko to stoi w sprzeczności z normalnymi warunkami
funkcjonowania człowieka. Twórcy doktryny anarchistycznej nawiązywali w
szczególności do starożytnych czynników, ideologii niektórych sekt religijnych
średniowiecza i reformacji oraz fragmentów doktryny prawa natury i umowy społecznej
XVII i XVIII stulecia. W przeciwieństwie do marksizmu, anarchiści odrzucali ideologię
państwa dyktatury proletariatu, występując również przeciwko jakimkolwiek próbom
organizacji klasy robotniczej w związki. Odwoływali się do terroru indywidualnego,
kwestionując sensowność i skuteczność masowej wałki rewolucyjnej.
Postulat likwidacji państwa wiązał się z pojęciem absolutnej wolności człowieka. Zdaniem
anarchistów, samo istnienie państwa uniemożliwia urzeczywistnianie wolności jednostki i
z tego przede wszystkim względu należy państwo unicestwić. Wówczas osiągnie się pełnię
wolności, gwarantującą harmonię i szczęście w kształtowaniu stosunków ludzkich.
Swobodne związki konsumentów i producentów, staną się podstawą wszechstronnie
pomyślanego rozwoju człowieka, a zniknięcie źródła zła, reprezentowanego przez
państwo, uczyni jednostkę szczęśliwą. W odróżnieniu od marksistów, głosili konieczność
zrezygnowania z organizacji państwowej w pierwszej kolejności, a to pociągnąć miało
likwidację panowania kapitału.
Przewodnia ideą anarchizmu jest skrajna wolność jednostki. W liberalizmie był to
indywidualizm, w socjalizmie – społeczeństwo, w komunizmie – wspólnota.
Człowiek według anarchistów jest z natury dobry. Jeśli w rzeczywistości okazuje się być
mieszaniną dobra i zła, źródłem tego są wewnętrzne uwarunkowania życia ludzi. Wierzą w
pozytywne zmiany tych uwarunkowań na drodze wychowania i edukacji człowieka, ale
głównie poprzez wyzwolenie go spod zniewalających autorytetów, władzy, szczególnie
państwa. W swym szczególnym szacunku dla godności człowieka, wyróżniają się
nadzwyczajna wrażliwością moralną, mierzoną kategorią sprawiedliwości. Skłaniają się ku
aktywistycznej i indywidualistycznej koncepcji człowieka, tylko na pozór przypominającej
13
Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999r
ideę aktywistycznego indywidualizmu w liberalizmie, ponieważ nie zasadza on swojej
aktywistycznej indywidualności na sukcesie materialnym.14
Anarchizm zawsze krytykuje i odrzuca państwo, często rząd i niekiedy inne przejawy
władzy. Zarzuca państwu sztuczność społeczną sprzeczną z naturalnością więzi
społecznych, przymusowość godzącą w wolność człowieka, hierarchiczność naruszającą
równość wszystkich ludzi. W liberalizmie na ogół odrzucane są rządy niedemokratyczne
anarchizm odrzuca również rządy demokratyczne, w czym zbliża się do komunizmu.
Anarchizm wskazuje, ze władza pochodząca nawet z demokratycznego wyboru, może być
gorsza od uzurpatorskiej władzy dyktatorskiej. Krytykuje narzędzia państwa i rządu –
polityków i polityki, partie polityczne i prawa. Nieufnie traktuje religię i Kościół,
ponieważ również one przejawiają jakąś władzę i hierarchiczność. Sprzeciwia się także
historii i tradycji jako czynnikom zachowującym pamięć o państwach, rządach i innych
przejawach władzy.
Rasizm
Słowo rasizm pochodzi z języka włoskiego od razzismo, a to z kolei od razza, w języku
polskim rasa, plemię15. Za twórców rasizmu uważa się: dyplomatę francuskiego z XIX w.
hrabiego J.A. Gobineau i niemieckiego filozofa pochodzenia angielskiego H.S.
Chamberlaina.
Rasizm wysuwa idee związane z wyodrębnienia ras i przypisywaniem im różnic rasowych.
Na pojecie rasizmu składają się trzy tezy:
- teza o istnieniu ras wyższych, wybitnie uzdolnionych i z tego powodu przez samą
naturę powołanych do roli władczej, organizacyjnej, panowania i rasy niższe,
władane, podporządkowane
- teza o wrodzonych różnicach fizycznych i psychicznych między rasami ludzkimi,
pozwalających mówić o rasach wyższych i rasach niższych, mających bezpośredni
wpływ na poziom ich życia społecznego; rasy wyższe, w przeciwieństwie do
niższych, tworzą wyższą jakość kultury i cywilizacji.
- teza o szkodliwości krzyżowania się ras, przeto w interesie rozwoju kultury i
cywilizacji leży utrzymywanie czystości krwi ras wyższych.
Dyskryminacja rasowa jest konsekwencją rasizmu. To wszelkie zróżnicowanie,
wykluczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, które przeczy zasadzie
równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej,
gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej.
Cała myśl rasizmu przenika idea nierówności ludzi, która ma odzwierciedlenie w innych
ideach.
Głównym kryterium sprawiedliwości w rasizmie jest rasa ludzka. Dla realizacji idei
rasistowskich celów prawa niezbędna jest hierarchia ras ludzkich. Do najbardziej
wypróbowanych narzędzi prawnych do utrwalania hierarchii ras należała dyskryminacja
rasowa, segregacja rasowa i apartheid. Narzędzia te miały również służyć zapobieganiu i
krzyżowaniu się ras. W stosunkach między rasami panuje nieegalitarna koncepcja
sprawiedliwości, lecz w ramach samej rasy panującej zachowuje się wszelkich zasady
sprawiedliwości.
Państwo nie może być państwem liberalnym ani demokratycznym, ponieważ musiałoby
zapewnić równość prawną wszystkim członkom społeczeństwa, bez względu na ich
zróżnicowanie rasowe, co kłóci się z ideami rasizmu. Rasizm odrzuca solidaryzm miedzy
rasami. Państwo rasistowskie nie może być słabe, musi dysponować silnym reżimem
politycznym, zdolnym do utrzymania poniżenia społecznego ras niższych. Dlatego
najbardziej odpowiednią formą państw rasistowskich są dyktatury. W państwie liberalnym
i demokratycznym (Stany Zjednoczone) rasizm też miał miejsce. Otóż można wysunąć
hipotezę, że jest to możliwe dopóty, dopóki poniżana rasa stanowi mniejszość. Z chwilą
14
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.270
15
Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Wydawnictwa Europa, 1999
bowiem uzyskania większości, dzięki demokratycznym mechanizmom wyborczym,
mogłaby nie tylko zrzucić z siebie jarzmo rasizmu, ale i wręcz przerzucić je na
dotychczasowych rasistów (..)16
Nacjonalizm
Nazwa nacjonalizm pochodzi od łacińskiego słowa natio, czyli naród17. Występuje
najczęściej na oznaczenie procesów narodowotwórczych, ruchów narodowych, stanu
świadomości jednostkowej lub grupowej, idei państwa narodowego i ideologii narodowej.
Model ideologii nacjonalizmu:
1) naród własny znajduje się na szczycie istniejącej hierarchii narodów,
2) każdy naród, jako najdoskonalsza forma życia zbiorowego, posiada niepowtarzalny
charakter narodowy, ukształtowany rodzimą, wyidealizowaną tradycją,
3) każdy naród powinien troszczyć się, przy pomocy wszelkich możliwych środków, o
zabezpieczenie interesu narodowego, stanowiącego dobro najwyższe dla jednostki
ludzkiej,
4) każdy naród, kierowany egoizmem narodowym, nie może uniknąć walki z innymi
narodami w sytuacjach konfliktów interesów narodowych, skłaniających do ekspansji
terytorialnej i podporządkowywaniu sobie innych narodów.
Na ogół nacjonalizm jest zdeformowaną postacią skrajnego patriotyzmu. Nacjonalizm
utrzymuje, że dobro i znaczenie obywateli zależą od siły i potęgi własnego narodu. W
odróżnieniu jednakże od ideologii patriotycznych, nacjonalizm zmierza do
podporządkowania interesów innych narodów - interesom własnego. Żądając dla niego
szczególnych przywilejów, prowadzi do egoizmu narodowego, niechęci, nietolerancji,
ksenofobii, szowinizmu i wrogości wobec innych narodów. Jest stanem umysłu jednostki
wyrażającym się w szczególnie intensywnych sentymentach do własnego narodu a
resentymentach do innych narodów. Najwyższy rodzaj lojalności obywatelskiej jest
lojalności wobec własnego narodu. Według nacjonalizmu istnieje hierarchia narodów,
wskazująca narody gorsze i lepsze, niższe i wyższe. Podstawowe cele narodu osiąga się na
drodze militarnej walki z innymi narodami. Nacjonalizm zespala się z ideologiami
autorytarnymi i totalitarnymi, szczególnie z faszyzmem i nazizmem. Z nacjonalizmem
łączy się ksenofobia, wyrażająca niechęć, wrogość i agresywność w stosunku do innych
narodów i problemów. Szowinizm wyraża się w bezkrytycznym stosunku do własnego
narodu, zaś w irracjonalnej pogardzie i nienawiści do innych. Przyznaje własnemu
narodowi urojone prawo do wyzysku, ucisku, dyskryminacji i ujarzmiania innych
narodów. Nacjonalizm przenika etnocentryzm uważający naród własny za lepszy, wyższy i
doskonalszy oraz kosmopolityzm, podważający więzy narodowe, uznający za ojczyznę
człowieka cały świat.
Pojecie narodu jest centralną kategorią nacjonalizmu. Państwo nie jest warunkiem
niezbędnym powstania i trwania narodu, może ono odgrywać doniosłą rolę przy tym.
Będąc narzędziem politycznym, może poważnie przyczyniać się do wewnętrznego
jednoczenia narodu i zabezpieczenia jego bytu przed zagrożeniem zewnętrznym. Wśród
czynników narodowotwórczych ważną rolę odgrywa również kultura: wspólnota więzi
religijnych, literatura, sztuka, architektura. Towarzyszy im na ogół mitologia i legendy
związane z ziemią, pochodzeniem, tradycjami i historią własnego narodu. Treści zawarte w
tych składnikach kulturowych procesów narodowotwórczych mogą pobudzać nadmierne
podkreślenie wartości własnego narodu, stwarzając podatny grunt dla rozwoju
nacjonalizmu.
Procesy narodowotwórcze przyspiesza i warunkuje także wspólnota językowa. Wspólnota
terytorialna stworzyła podstawę dla pojęcia "ojczyzna", czyli obszaru zamieszkałego przez
16
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.300
17
Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Wydawnictwa Europa, 1999
dany naród, odpowiednika geograficznego narodowego państwa. Naród jest rezultatem
głównie rozwoju kapitalizmu, a wiec ekonomiczno-politycznych dokonań burżuazji. Klasa
ta stworzyła ogólnonarodowe rynki gospodarcze. Rozwijając złożone mechanizmy
ekonomiczne, wciągała w nie stopniowo ogromną większość członków społeczeństwa,
wzmacniając w ten sposób więzi narodowe. Dążąc jednak do zewnętrznej ekspansji
gospodarczo-politycznej często rozbudzała jednak uczucia wrogości miedzy narodami.
Faszyzm
Pojęcie faszyzm wywodzi się z łacińskiego fasces – wiązka rózg noszona przez liktorów
rzymskich, we włoskim przekształcone na fascismo18. W szerokim znaczeniu to kierunek i
ruch polityczny będące wynikiem ogólnego kryzysu kapitalizmu, których ideologię
stanowi antykomunizm i szowinizm, i z reguły także rasizm.
Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była
wybiórczym połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów
czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn
solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały
teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu.
Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat,
oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą
wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu
włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski"
(zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego
narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite
podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie
ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny,
głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola
wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych.
Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania
narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem
faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła
demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami
demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i
antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji
społeczeństwa.
Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych
poszczególnych krajów, albo siłą, albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury. Partie
faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej
przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon
nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce
systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza wykonawcza i
ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym
ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy
państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając
jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja
polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu.
Katolicyzm
Jest to doktryna religijna, niedogmatyczna (wyrażanie istoty Boga i wiary przy pomocy
absolutnych, niezmiennych prawd), integralna (spójność wewnętrzna i zdolność do
asymilowania dla własnych potrzeb osiągnięć naukowych i treści akceptowanych doktryn
18
Słownik wyrazów obcych.
politycznych) i eschatologiczna (podporządkowanie życia zbawieniu duszy i
pośmiertnemu życiu wiecznemu), humanitarna (podkreślenie naczelnej wartości
człowieka) i powszechna (traktowanie każdego człowieka jako tego, który może przyjąć
jej treści). Idee społeczne katolicyzmu wysuwane są z fundamentalnych założeń
myślowych religii chrześcijańskiej. Doktryna ta pozostając w zgodzie z niezmiennymi
prawdami wiary, zmienia się zależnie od sytuacji w realnym świecie.
Tomistyczna koncepcja prawa (Tomasz z Akwinu) rozróżniała prawo wieczne, boskie,
naturalne i ludzkie. Prawo wieczne miało być źródłem pozostałych praw. Współcześnie
unowocześniono tą koncepcję; prawo boskie objawione jest miarą prawa naturalnego, a to
z kolei – prawa człowieka, są miarami oceny moralnej prawa stanowionego i nie
regulowanych prawem zachowań człowieka.
Idea państwa ma dwa aspekty: dotyczy władzy papieskiej i władzy świeckiej. Władza
papieska jednoczy treści teokratyczne (dąży do panowania boskiego na ziemi), treści
monarchiczne (jednowładztwo dożywotnie), treści republikańskie (pochodzi z wyboru). W
czasach średniowiecza dążono do panowania nad władzą. Od czasów rewolucji
separowano władzę kościelną od władzy świeckiej. Współcześnie zachęca się do
współdziałania Kościoła i państwa w oparciu o zasady ich suwerenności przy
wykorzystaniu metody dialogu. Kościół definiuje państwo jako zorganizowana wspólnotę
służącą do godnej egzystencji jej członków uzgodnioną z prawami naturalnymi i ochroną
Bożą. Dopuszcza religijną formę interwencjonizmu państwowego ze względu na dobro
wspólne i działanie wbrew tendencjom totalitarnym. Zakres funkcji państwa akceptowany
przez współczesny katolicyzm jest jego pojmowanie prawa naturalnego i konkretyzacją w
koncepcjach praw człowieka. Jeśli chodzi o ustrój popierany przez katolicyzm to
krytykowany jest tu socjalizm idący ku komunizmowi jak i kapitalizm z tym, że akceptuje
większość jego demokratycznych instytucji ustrojowych.
Islamizm
Nazwa islam pochodzi od arabskiego rdzenia „salama” i oznacza pogodzenie się z wolą
Bożą, poddanie się Bogu. Jest to jedna z największych religii współczesnego świata.
Powstanie islamu poprzedził islam pierwotny, czyli religie koczowniczych ludów Arabii
Środkowej, okresu tzw. ciemnoty lub ignorancji. Założycielem islamu był Muhammad
(Mahomet), wysłannik Allaha-Boga jedynego. Narodziny islamu związane są
nierozerwalnie z tradycją oraz powstaniem Koranu spisanego po 633 r. tj. po śmierci
Mahometa, który zawiera główne założenia islamu.
Podstawą doktryny islamu jest wiara w jedynego Boga Allaha, zaufanie do Koranu oraz
tradycji. Człowiek jest stworzeniem i sługą Allaha. Jest obdarzony wolną wolą, zasługuje
swym postępowaniem na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie.
Prawo w Islamie opiera się na bezwarunkowym podporządkowaniu Koranowi, czyli woli
Allaha. Wszystkie strony życia jednostki i grupy powinny być regulowane prawem bożym,
treści religijne łączone z treściami świeckimi a władza boska z władzą ludzką. Ma ono
najczęściej charakter totalitarny, rządzący każdą czynnością człowieka należącego do
społeczności muzułmańskiej. Jest fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Każdy
czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione – co
jest sprawiedliwe, słuszne i niesłuszne, dobre i złe. Od XIX wieku rozpoczął się proces
przejmowania europejskich form prawnych przez państwa muzułmańskie. Koła
ortodoksyjne nie sprzeciwiały się zbytnio, uważając, że jest to mniejsze zło od
gruntownego reformowania boskiego prawa islamu..
Islam jest podstawą organizacyjną państwa. Poszczególne instytucje państwowe w
przeszłości podporządkowane były Allahowi, najwyższemu władcy. Kalif, cień Proroka –
był namiestnikiem Boga na ziemi. Polityka, religia, administracja splatają się we władzy
kalifa, który sprawował na ziemi władzę absolutną. Islam współczesny stanowi podstawę
dla bardzo licznych i zróżnicowanych programów politycznych i społecznych – od państw
budujących socjalizm przez republiki burżuazyjno-demokratyczne aż po monarchie
absolutne. We wszystkich niemal państwach muzułmańskich można zauważyć racjonalizm
arabski, którego cechuje dominacja poczucia religijnej wspólnoty muzułmanów nad
poczuciem wspólnoty narodowej. Po II wojnie światowej w wielu krajach arabskich doszło
do kształtowania się niekapitalistycznego modelu rozwoju, często inspirowanego
socjalizmem zwanego socjalizmem arabskim. Socjalizm arabski podkreśla konieczność
troski państwa o wspólne interesy obywateli (przyznanie jednostce prawa do ochrony życia
i zdrowia, prawo do wolności, do nauki i pracy oraz prawo do umiarkowanej własności
prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji.
Zmiany kłócą się z sensem Islamu, który zakłada utrwalenie idei islamu i związanej z nimi
praktyki politycznej po wsze czasy. Zmiany następowały tylko w tych krajach, w których
dopuszczano niektóre wzorce zachodnie (był to umiarkowany reformizm) oraz w krajach
socjalizmu arabskiego, gdzie były to tzw. zmiany postępowe. Należy również wspomnieć
o zmianach dokonywanych pod hasłem fundamentalizmu, czyli przywracania tradycji
naruszonej wpływami zachodnimi.19
3. CECHY I ŹRÓDŁA PRAWA WE WSPÓŁCZESNYCH KULTURACH PRAWNYCH
Kultura prawa stanowionego
Kultura prawa stanowionego należy do najstarszych, najbardziej rozwiniętych i mających
największy zasięg z pośród omawianych kultur prawnych. Istotą jej jest stanowienie prawa
poprzez wydawanie przepisów prawnych przez upoważnione jednostki. Elementy kultury
prawa stanowionego w różnym zakresie występują w innych kulturach prawnych na całym
świecie.
Omawiana kultura wyróżnia się z pośród innych wielością podmiotów tworzących prawo
oraz faktem, iż jest ono tworzone wg ściśle określonych przez samo prawo procedur.
Istotą jest dążenie do stworzenia systemu prawa doskonałego, którego główną przesłanką
jest dostosowanie do potrzeb obywateli. Jego głównymi cechami są: pisemność, ogólność,
promulgacja, prospektywność, niesprzeczność, jasność, realność, stabilność,
praworządność i zupełność.20 Prawo to określa zasady swego powstawania,
obowiązywania i uchylania. W tym sensie prawo stanowione jest systemem normatywnym
autopoietycznym, w odróżnieniu od systemów nieposiadających takich cech (np. common
law).21
Jest to ateistyczna kultura prawna, występuje w separacji prawa i religii, wyraża
ograniczoną przydatność wiary dla stanowienia prawa.
Normy prawa stanowionego nie występują jednak w izolacji, lecz w zwartych logicznie i
treściowo zespołach – instytucjach prawnych, gałęziach i systemach prawa.
Kultura common law
Kultura common law za podstawę prawa przyjmuje doświadczenie. Ważniejsze są w niej
przesłanki praktyczne a nie teoria. Common law zostało trwale osadzone w tradycji prawa
zwyczajowego, które charakteryzuje się mała podatnością na zmiany, co spowodowało
silne podkreślenie jego ciągłości.
Prawo common law jest prawem pisanym. Ważną rolę w kulturze tego prawa odgrywa
equity, czyli zasada słuszności. Miała ona za zadanie wspierać orzecznictwo common law,
a nie uchylać lub tworzyć nowe prawo. Rozróżnianie orzecznictwa common law od equity
przetrwało do dzisiaj, obecnie jednak zasada słuszności nie opiera się na subiektywnej
opinii sędziego, lecz na ustanowionych orzeczeniami norm słuszności.
19
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.436
20
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003.
21
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003.
Common law nie zna luk prawnych, co sprawia, że jest ono bardziej zupełne od prawa
stanowionego. W miarę potrzeb wynikające luki wypełniane są przez nowe precedensy.
Główna różnica między common law a prawem stanowionym polega na tym, że nie
istnieje potrzeba formułowania ogólnych zasad. Rozstrzyganie przebiega od poszczególnej
sprawy do poszczególnej sprawy.
Omawiana kultura (zwłaszcza jej amerykańska odmiana) wypracowała ciekawe relacje
prawa stanowionego z common law na zasadach uzupełniania, konkurencji i
sprzeczności.22 Kultura common law w wielu przypadkach przenikała do kultur prawnych
całego świata.
Kultura prawna judaizmu
Kultura prawna judaizmu jako kultura narodu żydowskiego została uformowana,
sprecyzowana przez jego religie, czyli judaizm. Podstawowym elementem prawa
żydowskiego jest Biblia, a w szczególności pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu. Okres
potalmudyczny zapisał się licznymi kodeksami prawa żydowskiego, wśród których
wyróżnia się Kodeks Maimonidesa, uznawanego za najwybitniejszego prawnika
żydowskiego.
Po 1948 roku, kiedy to utworzone zostało państwo Izrael ukształtowało się nowe prawo.
Rozstrzyga ono problem swojego stosunku do tradycyjnego prawa żydowskiego, Istotą
tego problemu był głównie stosunek państwa do religii, rozbieżność płynąca z różnic
między prawem świeckim a prawem religijnym, jak również różnica między prawem
świeckim a prawem rytualnym. Na podstawie aktów prawnych „The Fundamentals of
law”, w przypadku luk prawnych sąd orzeka zgodnie z zasadami wolności,
sprawiedliwości, słuszności i pokoju wynikającymi z żydowskiego dziedzictwa
kulturowego. Należy tutaj również uwzględnić orzecznictwo sądów powszechnych od
orzecznictwa sądów szczególnych, które są głównym narzędziem integracji prawodawstwa
Izraela i uzgodnienia go zarówno z prawem żydowskim i zarazem z wymogami
nowoczesnego państwa.
Kultura prawna chrześcijaństwa
Kultura prawna chrześcijaństwa swój początek zawdzięcza religii chrześcijańskiej, z które
czerpała rozwinięty system norm moralnych i prawnych. Należy pamiętać, że początków
religii chrześcijańskiej doszukiwać się można w judaizmie i dlatego też w wielu
przypadkach występują między mini podobieństwa.
W przypadku chrześcijaństwa Jezus nie odwoływał się do Starego Testamentu lecz szerzył
swoje poglądy, swoje prawo. Chrystus działalność prawotwórczą przypisywał Bogu. Jego
poglądy zostały utrwalone w Nowym Testamencie. Podobnie jak w judaizmie dla kultury
prawnej chrześcijaństwa zasadnicze znaczenie posiadał Pięcioksiąg, zwany Dekalogiem.
W chrześcijaństwie wyróżnia się prawo chrześcijańskie, które zaczerpnięte zostało z
greckiej filozofii, prawa rzymskiego i Biblii oraz prawo kanoniczne, zwane też prawem
kościelnym. Prawo kanoniczne (z gr. kanon – miara) jest najbliższe prawu zwyczajowemu
i państwowemu prawu stanowionemu, prawo kanoniczne reguluje wewnętrzne prawo
Kościoła. Prawo kościelne, zwane prawem kanonicznym, reguluje stosunki Kościoła z
państwem, przybiera formę konkordatu.
Kultura prawna islamu
Kultura prawna islamu jest głównym elementem monoteistycznej religii islamu objawionej
przez Allaha. Termin islam wywodzi się z arabskiego aslama, co oznacza poddanie się.
Odnosząc się do religii oznacza to całkowite, bezgraniczne podporządkowanie się woli
Boga ( Allaha). Prawo islamu, czyli szariat, jak również i jego etyka jest nierozerwalnie
22
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Komparatystyka prawnicza”, Zakamycze 2002.
związana z religią. I religia i prawo mają wspólne źródła, są nimi: Koran i tradycja. Prawo
jest silnie związane z wiarą, przejawia się to tym, iż poszanowanie nakazów prawa islamu
to zarazem obowiązek religijny muzułmanów. Przy tej kulturze prawnej należy zauważyć,
że prawo nie jest nauką wyzwoloną a jedynie jednym z oblicz religii islamskiej.
Głównym atrybutem prawa zwyczajowego jest intencja niesienia pomocy współbraciom.
Wyraża się to w opiece, gościnności, azylu i pomocy. Około 900 roku zostały rozwinięte
cztery główne szkoły prawa, były to: szkoła hanificka, malikicka, szaficka i hanbalicka.
Założycielami byli muzułmańscy prawnicy – moraliści i muzułmańscy prawnicy –
teologowie, wytworzyli zarazem ogromną literaturę prawniczą, przypominającą
nieoficjalną kodyfikację. Głównymi cechami prawa islamu są woluntaryzm, racjonalizm,
rytualizm, niezmienność, teokratyzm, totalizm, prawo narodów, prawo karne, prawo
cywilne, kadi oraz recepcja prawa europejskiego.
Woluntaryzm polega na całkowitemu podporządkowaniu zachowań muzułmanów normom
Koranu i woli Allaha. Racjonalizm natomiast polegał na dociekaniu znaczenia i sensu
takich pojęć jak na przykład Koran czy tradycja itp. Rytualizm w kulturze prawnej islamu
przejawia się w ściśle określonych formach rytualnych wyrażających treści wiary.
Konsekwencje objawionych przez Allaha praw wyraża niezmienność norm prawnych
islamu i ich charakteru. W omawianej kulturze występuje połączenie władzy religijnej ze
świecką, co objawia się jako tzw. teokratyzm, który wykreował teokratyczną formę
państwa. Kolejną cechą prawa islamu jest fakt, że normy prawne w nim zawarte obejmują
każdą dziedzinę życia człowieka mu podporządkowanego, jest to objaw totalizmu.
Do charakterystycznych cech kultury prawnej islamu należą także niektóre gałęzie prawa:
prawo narodów, prawo karne obejmujące trzy grupy przestępstw, prawo cywilne oraz kadi,
czyli centralną postać wymiaru sprawiedliwości, sędziego.
Od II połowy XIX wieku na kształt prawa muzułmańskiego zaznaczył się wpływ
europejskiego prawa stanowionego, a w szczególności prawo francuskie. Polegało to na
wzorowaniu się na gotowych kodeksach europejskich i tworzeniu na ich podstawie
kodyfikacji w państwach muzułmańskich.
Ostoją tradycji i kultury prawnej pozostała Arabia Saudyjska – kolebka islamu.
Kultura prawna hinduizmu
W hinduizmie wyraźnie zaznacza się różnica pomiędzy źródłami prawa a źródłami
tworzenia prawa. Źródłem poznawczym prawa jest księga prawa (zwana sastras), zaś
źródłem tworzenia prawa są normy moralne, zwyczajowe, dharma, prawo Anglo-Hindu
oraz prawo stanowione.
Pomimo uzależnienia Indii od Wielkiej Brytanii, common law nie miał większego
znaczenia na kształtowanie prawa hinduizmu. Ówczesne prawo hinduskie było wytworem
prac prywatnych uczonych, składających swe księgi praw z drobnych elementów
rozproszonych w wielu źródłach pisanych i niepisanych. Ważną kwestię odgrywa prawo
zwyczajowe, kształtowane przez hindusów, któremu nadawali sankcje prawne kapłani
podejmujący zadania prawników. Omawianej kulturze prawnej przypisać można szereg
charakterystycznych cech. Należą do nich głównie moralizm, co przejawia się wyższością
norm moralnych nad normami prawnymi we własnym systemie normatywnym, sakralizm,
czyli usankcjonowanie wyznawanych norm moralnych wolą boską, wielowyznaniowość,
w ramach którego pod postacią jednej religii kryją się mniejsze od sekt poczynając, kolejną
cechą jest kastowość, która segreguje społeczeństwo wg klas przyjętych ogólnie przez
naród, za czym idzie pojęcie hierarchiczności, gdyż każda z kast zajmuje w społeczeństwie
przypisaną jej pozycje. Ostatnią cechą jest synkretyzm, wynikający z historycznych losów
Indii, który łączy w sobie cechy wielu kultur.
Kultura prawa europejskiego
Przy rozpatrywaniu kultury prawa europejskiego należy zwrócić uwagę na słowo Europa.
Wyraz ten zarówno z łac. Europa jak i z gr. Europe oznacza centrum, środek, główny
punkt geograficzny i co najważniejsze kulturowy.23 Od początku XX wieku termin
europocentryzm tracił swe ogólnoświatowe znaczenie. Europa traci rolę przodownika
politycznego, a jej miejsce zajmuje Ameryka Północna, nabierająca coraz większego
globalnego znaczenia. Na kulturę prawa europejskiego składa się prawo krajowe i prawo
unii europejskiej.
Po upadku uniwersalistycznych koncepcji państwa świeckiego lub państwa kościelnego
osłabło znaczenie ius commune (ogólnoeuropejskiego zespolonego recypowanego prawa
rzymskiego z elementami prawa germańskiego i prawa kanonicznego). Natomiast coraz
większego znaczenia zaczęło nabierać prawo krajowe skodyfikowane na przełomie XVIII i
XIX wieku. Filarem prawa europejskiego był rozwój prawa angielskiego, a w
szczególności common law. Zarówno prawo angielskie jak i prawo kontynentalne czy
prawo europejskie mają wspólne korzenie, czyli prawo rzymskie. Na przełomie XVIII i
XIX wieku common law było odmianą kontynentalnego prawa feudalnego, tworzonego i
stosowanego przez królów i sądy angielskie. Mówiąc ogólnie, common law jest
nieodłączną częścią europejskiej kultury prawnej.
W omawianej kulturze wyróżnić można kilka charakterystycznych dla niej cech, które
wyróżniają ją z pośród pozostałych. Pierwszą z nich jest kulturalizm, którego zadaniem
jest uwzględnianie w myśli i praktyce prawnej różnych czynników kulturowych, takich jak
zwyczaje, filozofia, religia czy gospodarka. Kolejną cechą jest pluralizm, czyli
współistnienie i współzawodnictwo w niej różnych idei prawnych, zespołów norm
prawnych czy struktur wymiaru sprawiedliwości, zarówno w wymiarze świeckim, jak i
duchowym.24
Racjonalizm, będący kolejną ze wspomnianych cech europejskiej kultury prawnej, za
zadanie miało sprowadzenie prawa do nakazów rozumu i traktowane było jako środek
służący realizacji założeń równości, sprawiedliwości i wolności. Kolejną cechą prawa
europejskiego jest dynamizm, rozumiany jednak nie jako środek destabilizujący życie
społeczne, lecz jako narzędzie dynamicznego rozwoju społeczeństwa. Z kolei integralizm
zaznacza się jako traktowanie prawa jako spójnego organizmu, spójnego systemu prawa,
zarówno pod względem treściowym jak i strukturalnym. Kolejną cechą prawnej kultury
Europy jest profesjonalizm, objawiający się tym, że stanowienie, stosowanie i nauczanie
prawa spoczywa w rękach fachowców, ludzi do tego celu przygotowanych i
wykształconych. Jednocześnie każda jednostka prawa, od pojedynczych norm po całe
systemy prawne funkcjonuje jako narzędzie w procesie realizacji odpowiednich celów
społecznych, co ukazuje kolejną cechę, jaką jest instrumentalizm. Kolejnym elementem,
wyraźnie odróżniającym kulturę prawną Europy od innych jest legalizm polegający na
zobowiązaniu wszelkich podmiotów prawa do działalności zgodnej z prawem
obowiązującym. Ze wspomnianego już pluralizmu powyższej kultury prawnej wynika
obecność krytycyzmu. Napięcia wynikające z pluralnej struktury stają się przyczynami
kryzysów prawa i negatywnego do niego stosunku. Ostatnią cechą jest europeizm,
przejawiający się obecnie przez usuwanie odrębności prawa krajowego, co wiedzie do
harmonizacji i unifikacji prawa krajów europejskich.
Omawiając kulturę prawną Europy należy wspomnieć o jej najmłodszym wytworem,
jakim jest kultura Unii Europejskiej. Kultura UE łączy w sobie cechy typowej organizacji
międzynarodowej z cechami federacji, natomiast jej prawo posiada cechy prawa
krajowego poszczególnych członków z czynnikami ponadnarodowymi. Odznacza się to
połączeniem cech prawa stanowionego z cechami kultury common law. W trakcie
formowania się kultury Unii Europejskiej wykształciły się pewne zasady postępowania, m.
in. nie dyskryminacji członków UE i wolności w zakresie podejmowania i stosowania
23
Słownik łacińsko - polski
24
Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003.
decyzji, solidarności zwróconej przeciwko członkom odmawiającym spełnienia wspólnych
zobowiązań.
5. PODSUMOWANIE
Różne rodzaje doktryn politycznych prezentują przede wszystkim pewien styl myślenia i
działania. Stosunek poszczególnych ruchów i ugrupowań politycznych do postępu
cywilizacyjnego może zmieniać się w zależności od sytuacji społeczno- politycznej. Każda
z doktryn politycznych powstała z różnych źródeł, ideologii, powstawała w ramach historii
i przeszła ewolucję dla niej charakterystyczną. Doktryna polityczna jest konkretyzacją
ideologii, która zawiera podstawowe poglądy dotyczące funkcjonowania społeczeństwa i
państwa. Natomiast program polityczny jest dostosowaniem doktryny do aktualnej sytuacji
społecznej, politycznej i ekonomicznej. Doktryna polityczna, będąc uporządkowanym
zbiorem poglądów dotyczących społeczeństwa i państwa, wyznacza praktyczne metody ich
realizacji w ściśle określonym miejscu i czasie.
Państwo i prawo łączy to, że państwo jest instytucją polityczną, a prawo jest środkiem
celowego oddziaływania przez określone siły społeczne na stosunki społeczne. Na tej
podstawie można stwierdzić, że prawo jako zjawisko społeczne jest zjawiskiem
politycznym, gdyż jest środkiem sprawowania władzy państwowej wyznaczającym sposób
jej sprawowania, strukturę oraz środki uzyskiwania założonych celów politycznych.
Porównywane do tej pory różne jednostki prawa takie jak myśli prawne, gałęzie prawa czy
rodzina prawa bądź systemy prawne ukazywały nam różnorodność zjawiska, którym jest
prawo. Wielowymiarowym zjawiskiem prawa jest kultura prawna. Przedstawia ona wiele
różnych cech prawa, które ukazując w sposób syntetyczny i porównywalny ukazuje jego
różnorodność i wieloźródłowość, choć zauważyć można również podobieństwa między
nimi występujące. Bogata historia rozwoju kultur prawnych pozwala zauważyć, iż
następowało między nimi silne przenikanie. Naczelnym kryterium wyodrębniania
głównych kultur prawnych na świecie jest stosunek prawa do religii, czyli obcowanie z
tym, co uznane jest za sacrum, w odróżnieniu od tego, co za profanum. Opisane kultury
prawne mają swoje podstawy również w normach moralnych, które od zawsze łączyły się
zarówno z prawem jak i z religią.
BIBLIOGRAFIA:
1. Pieńkos J., Słownik łacińsko-polski, wyd. 1, Zakamycze 2001.
2. Słownik Encyklopedyczny „Edukacja Obywatelska”, Wydawnictwa Europa, 1999.
3. Tokarczyk R., Komparatystyka prawnicza, wyd. VII, Zakamycze 2002.
4. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, wyd. XII, Zakamycze 2003.
5. Tokarczyk R., Współczesne kultury prawne, wyd. III, Zakamycze 2003.
6. Tokarski
1999.x60
J.,
Słownik
wyrazów
obcych,
PWN
