Kowalska Dominika
advertisement
„CECHY PAŃSTWA JAKO ORGANIZACJI I PRAWA JAKO ZARZĄDZANIA W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH DOKTRYN POLITYCZNYCH I KULTUR PRAWNYCH” Kielce, 2004 PLAN PRACY: 1. WPROWADZENIE 2. PAŃSTWO I PRAWO POLITYCZNYCH 3. CECHY I ŹRÓDŁA PRAWNYCH 4. PODSUMOWANIE Bibliografia W UJĘCIU PRAWA WE WSPÓŁCZESNYCH WSPÓŁCZESNYCH DOKTRYN KULTURACH 1. WPROWADZENIE Celem niniejszej pracy jest przedstawienie cech państwa i prawa przedstawionych we współczesnych doktrynach politycznych i kulturach prawnych. W celu jak najlepszego zgłębienia tematu rozpocząć należy od wyjaśnienia podstawowych pojęć, które stanowią przedmiot analizy. Państwo jest polityczną organizacją społeczeństwa, wyposażoną w suwerenną władzę, jest też organizacją terytorialną i przymusową. Pojęcie nowożytnego państwa wyrabia się pod wpływem racjonalistycznego myślenia i pod wpływem indywidualizmu. Państwo rysuje się jako przeciwstawienie związku naturalnego, opartego na podstawie uczuciowej i racjonalistycznie nigdy niedającego się oddać. Tradycyjne rozróżnianie elementów: ludności, terytorium i władzy wykazuje, że te elementy mogą być określone tylko przy pomocy prawa. Bez użycia prawa nie możemy określić terytorium, tak samo władzy. Owe tradycyjne elementy wiodą właśnie do prawa, jako środka określenia pojęcia państwa. Prawo całokształt ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, które stoi na straży ich przestrzegania. Prawem w znaczeniu podmiotowym przedmiotowym będzie zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych ustanowionych albo uznanych w odpowiedniej formie przez kompetentne organy państwowe, których przestrzeganie i realizowanie jest zabezpieczone zorganizowanym przymusem państwowym. Prawo (w ujęciu przedmiotowym) to ogół (zbiór) norm regulujących stosunki społeczne, ustanowionych lub uznanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym. Prawo nie może istnieć bez państwa, ponieważ jedynie państwo jest w stanie zagwarantować przestrzeganie prawa. Z drugiej strony prawo jest państwu potrzebne jako instrument zapewniający zbiorowy ład i kształtujący stosunki społeczne. Wyznacznikiem organizacji społecznych oraz osób sprawujących władzę są różne doktryny polityczne, czyli metody działania w zakresie uprawiania polityki. Dzięki znajomości tych doktryn można lepiej zrozumieć programy partii oraz odnieść się do określonych poglądów na społeczeństwo, państwo i politykę. Termin doktryna pochodzi z łacińskiego doctrina, czyli nauka. Ogólnie oznacza pewien spójny system poglądów i założeń, które są z kolei podstawą koncepcji naukowych, religijnych, ekonomicznych, politycznych. Kulturę prawną zdefiniować można w dwojakim sensie, szerszym i węższym. Na pojęcie w sensie szerszym składają się dwojakiego rodzaju definicje kultury. Pierwsza obejmuje stosunek wszystkich członków określonej grupy społecznej do prawa1, druga ukazuje kulturę prawną jako stosunek do prawa tych, którzy jej tworzą i stosują, głównie więc prawników. Odrębne traktowanie każdego z obu tych składników kultury prawnej w sensie szerszym wskazuje na kulturę prawną w sensie węższym2. Pojęcia te regulują pewien stosunek do prawa, wyrażony zakresem jego znajomości, oceny i wynikających z niego podstaw i zachowań. Przechodząc do szczegółowej analizy tematu zaznaczyć należy również, iż w każdej z omawianych doktryn politycznych i kultur prawnych występuje charakterystyczna dla nich terminologia i pojęcia, które wyjaśnione zostały w odpowiadających im częściach pracy. 2. PAŃSTWO I POLITYCZNYCH PRAWO W UJĘCIU Liberalizm 1 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003, s.70 2 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003, s.70 WSPÓŁCZESNYCH DOKTRYN Określenie liberalizm wywodzi się od łacińskiego przymiotnika liber, który w tłumaczeniu na język polski oznacza wolny (wolny pod względem obywatelskim – nie niewolnik lub politycznym – niezależny, niezawisły)3 W słowniku wyrazów obcych określenie tłumaczy się następująco: (od łac. liberalis = dotyczący wolności) 1) pobłażliwy i tolerancyjny stosunek wobec poglądów postaw lub względem czynów innych ludzi, niezależnie od tego, czy uznaje się je za słuszne lub niesłuszne; 2) doktryna ekonomiczna, powstała w XVIII w., głosząca swobodę kapitalistycznej walki konkurencyjnej, wolnej od ingerencji państwa; 3) kierunek polityczny głoszący hasła demokracji burżuazyjnej.4 Słownik ten tłumaczy sowo liberalizm pod względem trzech największych znaczeń, czyli: liberalizm jako podstawa człowieka, liberalizm w sensie struktury politycznej, liberalizm jako doktryna polityczna. Prawo w liberalizmie bazuje na odwiecznych prawach natury, uzasadniających istnienie niezbywalnych, niezmiennych, absolutnych uprawnień naturalnych jednostki ludzkiej do życia, wolności, własności prywatnej, bezpieczeństwa i oporu przeciwko tyranii władzy. W liberalizmie klasycznym prawnonaturalne koncepcje uprawnień naturalnych były orężem przeciwko feudalizmowi. Po zwycięstwie kapitalizmu, stały się ostoją jego nienaruszalności, kwestionowaną przez najsłabszych i najuboższych, co uwzględnił liberalizm socjalny. Kluczową rolę wśród praw naturalnych pełniło prawo do własności prywatnej, jako warunek rozwoju jednostki. Liberalizm socjalny domagał się równego dostępu do wolnego rynku i takiej redystrybucji bogactwa krajowego i rozdziału własności prywatnej między obywateli, aby uprawnienia naturalne stały się realne. Liberalizm uznaje prawo naturalne za pierwotne wobec prawa stanowionego przez państwo. Państwo w liberalizmie wyrosło z tradycji konstytucjonalizmu. Państwo ma ochraniać i uzgadniać wolność jednostek popadających ze sobą w sprzeczność. Granice władzy państwowej określa zasada rządów prawa stanowionego uzgodnioną z prawem natury. Państwo liberalne jawi się jako państwo minimalne całkowicie dobrowolne lub przymusowe. Ideałem byłoby jego całkowity brak. Rola państwa to utrzymywanie porządku wewnętrznego i obrony zewnętrznej oraz ścisłego rozgraniczenia sfery prywatnej od publicznej. W liberalizmie klasycznym funkcje państwa wyraża zasada leseferyzmu (pozwólcie działać). Wraz z ewolucją liberalizmu wzrastało przekonanie o pozytywnej roli państwa jako siły integrującej życie społeczne i ekonomiczne, utrwalające wartości etyczne, uzgadniające promowane idee wolności, równości, sprawiedliwości. Od około połowy XIX w. rozwijają się powiązania liberalizmu z demokratyzmem zwane liberalizmem demokratycznym albo demokratyzmem liberalnym, zmierzające do harmonii wolności z równością. Demokratyzm liberalny jawi się jako równość poprzez wolność, w liberalizmie demokratycznym wolność zakreślana jest równością. W owym związku istnieje przejście od wolności do równości, brak natomiast powrotnej drogi od równości do wolności. Owa niesystematyczność ograniczająca wolność może objawić się jako tyrania demokratycznej większości, niekiedy bardziej dotkliwa dla wrażliwych jednostek pozostających w mniejszości niż nawet despotyzm autokratycznej władzy. Liberalizm demokratyczny jest próbą powiązania dylematu połączenia inicjatywy jednostek niezbędnej dla postępu z pewną spójnością społeczną konieczną dla przetrwania społeczeństwa. Zachowując elementy właściwe liberalizmowi, łączy je w różny sposób z elementami demokratyzmu wyrażanymi ustrojowymi zasadami: demokracji pośredniej i bezpośredniej, systemu przedstawicielskiego, trójpodziału władzy, rządów prawa, większości. Konserwatyzm 3 Słownik łacińsko-polski . 4 Słownik wyrazów obcych . Konserwatyzm wywodzi się od łacińskiego słowa conservate, co oznacza zachowywać, dochować bez zmian5. Jego sens wyjaśniany jest przynajmniej pięciorako jako ideologia: arystokratyczna, pragmatyczna, sytuacyjna, naturalna i polityczna. Konserwatyzm był doktryną profeudalnych ugrupowań arystokracji, wyrażającą jej obawy przed zagrożeniami ze strony prokapitalistycznej burżuazji. Przejawia się poprzez absorbowanie tych wszystkich treści, innych ideologii politycznych, które składają się na polityczny sprzeciw wobec zmian społecznych. Jest obroną każdego porządku społecznego, któremu rzuciło wyzwanie coś z zewnątrz niosące zmiany, reformy, ewolucje. Konserwatyzm przejawia naturalną awersję do zmian, niechęć do rzeczy nieznanych i niechęć do poznawania tych rzeczy. Własne doświadczenie wynosi jako źródło poznawania ponad cudzy opis teoretyczny. Sprzeciwiał się filozofii oświecenia, rewolucyjnemu jakobinizmowi, utylitaryzmowi, liberalizmowi i socjalizmowi. Konserwatyzm oznacza zadowolenie z tego, co jest, a nie z tego, co było w przeszłości lub będzie w przyszłości. Zakłada przeciwstawianie tego, co znane – temu, co nieznane, tego, co wypróbowane – temu, co nie wypróbowane, stopniowa i ostrożną przemianę – nagłej, radykalnej zmianie, tego, do czego ludzie przywykli – zaskoczeniu, tego, co leży najbliżej i jest widoczne – temu, co oddalone i utopijne.6 Jest wyrazem zasiedziałego temperamentu społeczno-politycznego, odwołującego się do przyzwyczajenia i doświadczenia. Może się odnosić do instytucji politycznych, obyczajów, obrzędów, norm prawnych, poprawności językowej, przyrody, symboli narodowych, ale i uprzedzeń etnicznych czy rasowych. Wyraża się w przywiązaniu do utartych wzorów zachowania, społecznych. Jako ideologia elit społecznych przyzwyczajeniach, upodobaniach kulturach, obyczajach, obrzędach, nostalgii i sentymentach. Różnego rodzaju struktury polityczne ( państwowe, rządowe, partyjne) miałyby przejawiać opór wobec konieczności zmian konserwatyzm broni bogactwa, władzy, statusu socjalnego uprzywilejowanych. W przeciwieństwie do liberalizmu, prawa nie mają charakteru praw naturalnych, indywidualnych i przedspołecznych. Natura ludzka jest mieszana – dobra i zła, i trudno wysnuć z niej naturalne prawa. Prawo nie może służyć jedynie indywidualizmowi; jest ono legalnym ustępstwem wspólnoty na rzecz jednostki. Rozwiązując problemy wspólnoty, społeczeństwa, państwa, rozwiązują się problemy jednostki. Konserwatyści twierdzą, że liberalny postulat pełni wolności absolutnej jest szkodliwy i niszczy porządek społeczny utrwalony tradycją. Wolność realną wyznaczają granice posłuszeństwa obywateli autorytetom i prawu. Prawo do własności prywatnej nie wyczerpuje się w uprawnieniach właściciela, lecz nakłada na niego odpowiedzialność i obowiązki wobec społeczeństwa. Idea państwa opiera się na ideach nierówności, elitaryzmu, autorytetu, władzy i hierarchii. Ludzi dzieli się na władczych i władanych, przywódców i przewodzonych. Dar trafnego osądu politycznego przypada nielicznym – elitom władzy wywodzącym się z arystokracji duchowej, arystokracji inteligencji, niekoniecznie arystokracji bogactwa. Konserwatyzm utrzymuje przekonanie, że władza polityczna powinna cieszyć się autorytetem i z niego powinna wynikać hierarchia. Konserwatyzm uznaje władzę państwową – rząd, ale nie otacza go zbyt wielkim blaskiem. Konserwatyści krytykują demokrację i związane z nią instytucje ustrojowe, szczególnie suwerenność ludu i trójpodział władzy państwowej. Konserwatyści zmuszeni czasem aprobować rządy konstytucyjne i parlamentarne zaznaczają jednak, ze każdy rząd powinien być na tyle silny, aby mógł utrzymać porządek wewnętrzny i bezpieczeństwo zewnętrzne, ale aby nie przeradzał się w dyktaturę. Socjalizm Nazwa socjalizm pochodzi od łacińskich słów: sociare – łączenie ludzi, socialis – ich społeczny charakter, societas – powstałe w ten sposób społeczeństwo. 5 Słownik Encyklopedyczny „Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999. 6 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.91 Rozróżnia się wiele socjalizmów wyodrebnionych w oparciu o różne kryteria. I tak: 1) socjalizm utopijny, czyli prehistoria ideologii socjalistycznej, jako nierealnych koncepcji w czasie ich powstania 2) socjalizm naukowy – koncepcja sformułowana przez Marksa7 i Engelsa8, pretendująca ku naukowości, 3)socjalizm teoretyczny z „katedry” akademickiej, 4) socjalizm praktyczny – możliwy do zrealizowania, znany też jako socjalizm realny, 5) socjalizm państwowy zwany też etatystycznym, łatwo nabierał cech socjalizmu autorytarnego tzn. kolektywistycznego wymuszanego przez państwo, 6) socjalizm samorządowy zwany tez wspólnotowym z cechami socjalizmu wolnościowego, czyli bardziej spontanicznego socjalizmu demokratycznego, 7) socjalizm agrarny, 8) socjalizm przemysłowy (robotniczy), 9) socjalizm etyczny – to socjalizm reformistyczny, teoretyczny, samorządowy, wspólnotowy, wolnościowy, demokratyczny, 10) socjalizm nieetyczny – to kontrpropozycje socjalizmów zaliczanych do etycznego, 11) socjalizm romatyczny z podziałem na chrześcijański i świecki, 12) socjalizm narodowy zwany tez nazizmem, 13) socjalizm rynkowy. Najgłębszy sens idei socjalizmu można zauważyć przeciwstawiając go idei liberalizmu i powiązując z komunizmem. Ideologia socjalizmu wyrosła na gruncie sprzeciwu wobec indywidualizmu – kluczowej idei liberalizmu, ocenianej jako źródło egoizmu, chciwości, agresji, konfliktów prowadzących do dezintegracji społeczeństwa. Indywidualizmowi przeciwstawiano kolektywizm – zrzeszanie jednostek ludzkich kierowanych altruizmem, dobroczynnością, łagodnością w zintegrowane społeczeństwo. Liberalizm przyznawał suwerenność jednostce ludzkiej, socjalizm – całemu społeczeństwu. Liberalizm uznał za wartość interes jednostki, socjalizm – interes całego społeczeństwa. Liberalizm i socjalizm manifestują swoje związki z ideami suwerenności ludu i demokracji, lecz liberalizm poprzestaje na kwestiach formalnych. Socjalizm natomiast zabiega o faktyczne ich występowanie. Wśród socjalistycznych postulatów dominuje zwykle to, co społeczne: wola społeczna, dobrobyt, sprawiedliwość społeczna, medycyna, ubezpieczenia społeczne. Tak jak liberalizm był najpierw antyfeudalną a następnie antysocjalistyczną ideologią prokapitalistyczna, tak socjalizm pozostaje w zasadzie antykapitalistyczną ideologia prokapitalistyczną.9 Zarówno kapitalizm, jak i socjalizm podkreślały swoje ścisłe powiązania między pracą i własnością, tyle, że ten pierwszy miedzy pracą jednostki i własnością prywatną, zaś drugi miedzy pracą kolektywną i własnością społeczną. Współistnienie socjalizmu z kapitalizmem osłabiło jego sprzeciw wobec kapitalizmu, np. idei wolnego rynku. Koncepcja socjalizmu rynkowego uznawała nawet tę ideę za możliwą do pogodzenia z socjalizmem. Socjalizm jest powiązany z komunizmem tym, ze komunizm objawiał wyższe natężenie prospołeczne niż socjalizm, niejako socjalistyczna pełnię. Ze względu jednak na to, ze zarówno komunizm jak i socjalizm łączy aprobata tego, co społeczne, rozróżnia się socjalizm w sensie szerszym (obejmuje komunizm i socjalizm w sensie węższym) i węższym (wyłącznie socjalizm z wyłączeniem komunizmu). Państwo to w socjalizmie rodzaj zła koniecznego. Odgrywa rolę, co najwyżej środka, któremu stawia się wysokie wymagania wyrażane ideą demokracji. Socjalistyczne państwo demokratyczne ma głównie na celu zaspokajanie potrzeb społeczeństwa poprzez odpowiednie oddziaływanie na gospodarkę. Liberalizm również pragnąłby się opierać na demokratycznych strukturach państwowych. W praktyce jednak kapitalizm i socjalizm powiązały się z różnymi strukturami – kapitalistycznych reżimów demokratycznych, kapitalistyczne autorytarne reżimy polityczne, autorytarne reżimy socjalistyczne, demokratyczne reżimy socjalistyczne. Były więc to różne formy – od demokracji po totalitaryzm. 7 Marks Karol (1818–1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca socjalizmu naukowego – doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. 8 Engels Fryderyk (1820-1895), filozof, niemiecki działacz ruchu robotniczego, twórca i teoretyk komunizmu, Głosił idee obrony interesów proletariatu i obalenia kapitalizmu. 9 Cyt. Prof. Roman Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne” , Zakamycze 2003 Idea prawa to środek do socjalistycznych celów. Socjalizm do prawa i państwa podchodzi z rezerwa. Socjalistyczne prawo, zmierzając do równości i sprawiedliwości, nadaje im jednoznaczny sens równości i sprawiedliwości społecznej. Sprawiedliwość społeczna jest tożsama z równością społeczną. Wyznaje się tu zasadę „każdemu według rezultatów jego pracy”. Traktując podmioty sprawiedliwości jako pracujących, nie może regulować problemów większości społeczeństwa – niepracujących, dlatego też posiłkuje się na innych zasadach sprawiedliwości, głównie na zasadzie „każdemu według jego potrzeb”. Socjalizm demokratyczny to idee zawarte w programach partii socjaldemokratycznych wyrażanych przez Międzynarodówkę Socjalistyczną. Wyrastał on m.in. z ideologii marksistowskich, ale odrzucał marksistowskie dogmaty o dominującej roli proletariatu, walkę klasową i konieczność rewolucji. Przybiera charakter socjalizmu etycznego poprzez podkreślanie pozytywnej roli chrześcijaństwa. Przez socjalizm demokratyczny partie rozumieją idee demokracji politycznej, gospodarczej, społecznej i międzynarodowej. Demokracja polityczna ma na celu ustrojowe reformowanie kapitalizmu. Metody i środki zostały zaczerpnięte z idei liberalizmu – wolności jednostki, jej ochrony przed samowolą państwa poprzez szereg praw obywatelskich jak: wolność myśli i słowa, nauki, stowarzyszeń, strajku, wierzeń religijnych. Zasady demokracji miałaby być realizowana poprzez przedstawicielstwo ludowe, pochodzące z wolnych wyborów, rządy większości przy poszanowaniu praw mniejszości, równość wszystkich obywateli wobec prawa, prawo do opozycji, system wielopartyjny. Demokracja gospodarcza polegać ma na zreformowaniu kapitalizmu w taki ustrój, który kierować się będzie potrzebami ogółu a nie zyskiem jednostki. Podstawowym celem powinno być pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, stałe podnoszenie dobrobytu oraz sprawiedliwy podział dochodów i majątku. Głównym regulatorem rozwoju ekonomicznego jest ekonomika mieszana, oparta na współistnieniu własności państwowej, grupowej i prywatnej, łącząca zasady wolnego rynku z planowaniem gospodarczym. W rolnictwie zaleca się własność indywidualną ziemi. Demokracja społeczna opierać się ma na zapewnieniu podstawowych praw jednostki do pracy, wypoczynku, pomocy lekarskiej, prawa do mieszkania, kształcenia dzieci, zabezpieczenia na starość. Walczy o zniesienie prawnej, społecznej, gospodarczej i politycznej nierówności między mężczyzną a kobietą, między warstwami społecznymi, miastem a wsią, między różnymi rejonami świata i rasami. Demokracja międzynarodowa wzywa do porzucenia wszelkich form zniewolenia jednych narodów przez inne oraz postuluje pozostawienie im swobody rozwoju w warunkach utrwalenia pokoju i bezpieczeństwa powszechnego w świecie. Wolność jest warunkiem rozwoju jednostek ludzkich i złożonych z nich narodów i ras. Komunizm Nazwa komunizm (z łaciny communis – wspólny, powszechny)10 oznacza ideologię stanowiącą system poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego oraz zbudowania społeczeństwa bezklasowego, którego podstawę stanowiłaby państwowa własność środków produkcji (maszyn, ziemi) i sprawiedliwy podział dóbr. Komunizm zachowuje w zasadzie te same cechy, co socjalizm jednak wyraża je bardziej radykalnie. Przede wszystkim socjalistyczna ideę zrzeszenia zastępuje ideą wspólnoty pełnej a nie częściowej jak w socjalizmie. Do czasu koncepcji Marksa i Engelsa, komunizm był niemal nierozerwalnie związany z rozwojem socjalizmu. Następny okres związany był z protestami proletariatu przeciw wyzyskowi burżuazji i kapitalizmowi podtrzymującemu wyzysk, szczególnie Wiosna Ludów przyniosła falę rewolucji przesiąkniętej duchem radykalnej myśli lewicowej. W okresie tym nastąpił rozłam myśli socjalistyczno-komunistycznej na komunizm 10 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999r marksistowski i reformistyczny berenstainowski. Po śmierci twórców marksizmu, przywódcą komunistów stał się Lenin, który podtrzymywał radykalizm myśli rewolucyjnej w celu realizacji wizji komunizmu. Następny okres tożsamy jest z dyktaturą Stalina11, który ukształtował własna wizję komunizmu jako zlepku dogmatów, które nazywał marksizmem-leninizmem. Po śmierci Stalina rozpoczął się okres destalinizacji, ale jeszcze nie dekomunizacji ustroju, natomiast Gorbaczow przeszedł na grunt socjalizmu demokratycznego a w ślad za tym załamał się system państw socjalistycznych (1998 r.). Komunizm miał prowadzić do całkowitego zaniku państwa, które powodowało, według komunistów, wyzysk klas nieposiadających przez klasy posiadające. Równe, bezklasowe społeczeństwo komunistyczne, uwolnione od konfliktów społecznych nie potrzebowałoby państwa. Jednak w praktyce okazało się, że oporne społeczeństwo wymaga umocnienia państwa, co w końcowym efekcie doprowadziło do komunistycznego totalitaryzmu. Po zaniku klas społecznych znikną konflikty klasowe a w ślad za tym i prawo, które istniało w celu rozwiązywania i łagodzenia tych konfliktów. W zamian miałyby zostać ustalone normy moralne. Wszelką czynioną niemoralność, niesprawiedliwość i niesłuszne postępowanie w celu tworzenia społeczeństwa komunistycznego było usprawiedliwiane. Agraryzm Słowo agraryzm pochodzi od łacińskich słów ager, czyli rola, ziemia, pole i agrarius, dotyczący roli, rolny12. Agraryzm był doktryną powstałą w łonie ruchu ludowego na przełomie XIX i XX wieku. Jego korzenie sięgają amerykańskiego ruchu ruralistów z drugiej połowy ubiegłego stulecia, który powstał w wyniku obrony drobnych farmerów zagrożonych błyskawicznym rozwojem przemysłu i ekspansją wielkoareałowych upraw i plantacji. Podobnym zjawiskiem były doktryny powstałe w łonie ruchu ludowego w Niemczech i Szwajcarii. Jednak ostateczne oblicze zyskał agraryzm w Europie Środkowej: w Czechosłowacji (gdzie działał Milan Hodża, jeden z czołowych teoretyków nurtu), Bułgarii, Rumunii, Jugosławii oraz - w drugiej i trzeciej dekadzie - w Polsce. To właśnie w naszym kraju agraryzm przybrał najpełniejszą, najbardziej oryginalną i radykalną (w dobrym znaczeniu słowa) postać. Agraryzm - pisząc nader skrótowo - był ideologią zasadzającą się na przekonaniu o ogromnej wartości kultury ludowej, uprawy roli i życia wiejskiego. Osobowość mieszkańca wsi kształtowały wg nich trzy podstawowe czynniki: praca na roli w ciągłej styczności z siłami przyrody, samodzielne prowadzenie gospodarstwa oraz życie we wspólnocie składającej się z ludzi o podobnym stylu życia i systemie wartości. W efekcie chłopi stanowili warstwę cechującą się szczególnie cennymi przymiotami: zrozumieniem istoty przyrody i szacunkiem wobec jej praw, indywidualnością i samodzielnością, solidarnością grupową i poczuciem współodpowiedzialności za los innych, pracowitością, niechęcią wobec pochopnych i nieprzemyślanych posunięć. Także wieś jako pewien układ społeczny charakteryzowała się wieloma wartościowymi cechami. Gospodarka rolna opierała się na zdobywaniu środków do życia wyłącznie w oparciu o własny pracę - co stanowiło wg agrarystów najbardziej uczciwą i sprawiedliwą formę własności i dochodu, nie było tu mowy o utrzymywaniu się kosztem innych. Szacunek dla przyrody, utrzymywanie się z pracy własnych rąk, solidarność międzyludzka - to cechy mające stać się w zamierzeniu agrarystów podstawą nowego społeczeństwa, pozbawionego wielu dotychczasowych wad. W pojęciu agraryzmu państwo reprezentuje umiarkowana struktura władzy, prowadząca do zespolenia demokracji politycznej, gospodarczej i społecznej w całość sprzyjającą rozwojowi państwa. Agraryzm był ideologią, która opierała się na przekonaniu, że kultura ludowa wraz z jej pozytywnymi cechami winna stać się podstawą etosu narodowego, co 11 Stalin Józef Wissarionowicz, właściwie Josif Dżugaszwili (1879-1953), Gruzin, działacz polityczny, przywódca ZSRR. Stalin był twórcą najbardziej ludobójczego obok hitleryzmu systemu XX w., wprowadził dyktatorski kult własnej osoby 12 Słownik łacińsko-polski pozwoliłoby zażegnać kryzys kulturowy i społeczny, w jakim znalazły się zbiorowości ludzkie w epoce industrialnej. W przypadku organizacji życia zbiorowego planowano na drodze reform systemowych zastąpić scentralizowane państwo strukturą o zdecentralizowanym charakterze (znaczne zwiększenie roli samorządu) i zaangażowaniu obywateli w decyzje ich dotyczące (zamiast fikcyjnej wg agrarystów demokracji parlamentarnej - "demokracja tworząca", rozbudzenie ducha aktywności obywatelskiej). W życie wcielone zostały takie założenia liberalnego modelu państwa jak trójpodział władzy, niezawisłość sądownictwa oraz suwerenność ludu. Ingerencja państwa w życie gospodarcze zapewniała spokojny rozwój rolnictwa wykluczający zbyt agresywne mechanizmy rynkowe. Anarchizm Określenie to pochodzi od greckiego słowa anarchis - bezrząd, brak rządu.13 Jest to doktryna i ruch społeczno-polityczny powstały w XIX w. jako opozycja kapitalizmu i zasad marksistowsko-leninowskiej ideologii. Anarchizm sięga korzeniami już do filozofii greckich sofistów, ale postać rozwiniętej doktryny przybrał właśnie w XIX w. Twórcami anarchizmu byli J. Proudhon, M. Bakunin, i P. Kropotkin. Anarchizm był kierunkiem doktrynalnym o dość radykalnym programie, postulującym wyzwolenie społeczeństwa oraz każdej z osobna jednostki ludzkiej poprzez zlikwidowanie w drodze rewolucji anarchistycznej organizacji państwowej. Anarchiści, niezależnie od różnic, jakie ich dzieliły, stali na stanowisku, iż podstawowym złem deformującym stosunki społeczne, jest państwo. Dzięki jego istnieniu rozgrywa się walka klasowa, walka konkurencyjna poszczególnych jednostek, w rezultacie następuje poniżenie jednych i bogactwo innych. Wszystko to stoi w sprzeczności z normalnymi warunkami funkcjonowania człowieka. Twórcy doktryny anarchistycznej nawiązywali w szczególności do starożytnych czynników, ideologii niektórych sekt religijnych średniowiecza i reformacji oraz fragmentów doktryny prawa natury i umowy społecznej XVII i XVIII stulecia. W przeciwieństwie do marksizmu, anarchiści odrzucali ideologię państwa dyktatury proletariatu, występując również przeciwko jakimkolwiek próbom organizacji klasy robotniczej w związki. Odwoływali się do terroru indywidualnego, kwestionując sensowność i skuteczność masowej wałki rewolucyjnej. Postulat likwidacji państwa wiązał się z pojęciem absolutnej wolności człowieka. Zdaniem anarchistów, samo istnienie państwa uniemożliwia urzeczywistnianie wolności jednostki i z tego przede wszystkim względu należy państwo unicestwić. Wówczas osiągnie się pełnię wolności, gwarantującą harmonię i szczęście w kształtowaniu stosunków ludzkich. Swobodne związki konsumentów i producentów, staną się podstawą wszechstronnie pomyślanego rozwoju człowieka, a zniknięcie źródła zła, reprezentowanego przez państwo, uczyni jednostkę szczęśliwą. W odróżnieniu od marksistów, głosili konieczność zrezygnowania z organizacji państwowej w pierwszej kolejności, a to pociągnąć miało likwidację panowania kapitału. Przewodnia ideą anarchizmu jest skrajna wolność jednostki. W liberalizmie był to indywidualizm, w socjalizmie – społeczeństwo, w komunizmie – wspólnota. Człowiek według anarchistów jest z natury dobry. Jeśli w rzeczywistości okazuje się być mieszaniną dobra i zła, źródłem tego są wewnętrzne uwarunkowania życia ludzi. Wierzą w pozytywne zmiany tych uwarunkowań na drodze wychowania i edukacji człowieka, ale głównie poprzez wyzwolenie go spod zniewalających autorytetów, władzy, szczególnie państwa. W swym szczególnym szacunku dla godności człowieka, wyróżniają się nadzwyczajna wrażliwością moralną, mierzoną kategorią sprawiedliwości. Skłaniają się ku aktywistycznej i indywidualistycznej koncepcji człowieka, tylko na pozór przypominającej 13 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa, 1999r ideę aktywistycznego indywidualizmu w liberalizmie, ponieważ nie zasadza on swojej aktywistycznej indywidualności na sukcesie materialnym.14 Anarchizm zawsze krytykuje i odrzuca państwo, często rząd i niekiedy inne przejawy władzy. Zarzuca państwu sztuczność społeczną sprzeczną z naturalnością więzi społecznych, przymusowość godzącą w wolność człowieka, hierarchiczność naruszającą równość wszystkich ludzi. W liberalizmie na ogół odrzucane są rządy niedemokratyczne anarchizm odrzuca również rządy demokratyczne, w czym zbliża się do komunizmu. Anarchizm wskazuje, ze władza pochodząca nawet z demokratycznego wyboru, może być gorsza od uzurpatorskiej władzy dyktatorskiej. Krytykuje narzędzia państwa i rządu – polityków i polityki, partie polityczne i prawa. Nieufnie traktuje religię i Kościół, ponieważ również one przejawiają jakąś władzę i hierarchiczność. Sprzeciwia się także historii i tradycji jako czynnikom zachowującym pamięć o państwach, rządach i innych przejawach władzy. Rasizm Słowo rasizm pochodzi z języka włoskiego od razzismo, a to z kolei od razza, w języku polskim rasa, plemię15. Za twórców rasizmu uważa się: dyplomatę francuskiego z XIX w. hrabiego J.A. Gobineau i niemieckiego filozofa pochodzenia angielskiego H.S. Chamberlaina. Rasizm wysuwa idee związane z wyodrębnienia ras i przypisywaniem im różnic rasowych. Na pojecie rasizmu składają się trzy tezy: - teza o istnieniu ras wyższych, wybitnie uzdolnionych i z tego powodu przez samą naturę powołanych do roli władczej, organizacyjnej, panowania i rasy niższe, władane, podporządkowane - teza o wrodzonych różnicach fizycznych i psychicznych między rasami ludzkimi, pozwalających mówić o rasach wyższych i rasach niższych, mających bezpośredni wpływ na poziom ich życia społecznego; rasy wyższe, w przeciwieństwie do niższych, tworzą wyższą jakość kultury i cywilizacji. - teza o szkodliwości krzyżowania się ras, przeto w interesie rozwoju kultury i cywilizacji leży utrzymywanie czystości krwi ras wyższych. Dyskryminacja rasowa jest konsekwencją rasizmu. To wszelkie zróżnicowanie, wykluczenie lub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, które przeczy zasadzie równego korzystania z praw człowieka i podstawowych wolności w dziedzinie politycznej, gospodarczej, społecznej i kulturalnej lub w jakiejkolwiek innej. Cała myśl rasizmu przenika idea nierówności ludzi, która ma odzwierciedlenie w innych ideach. Głównym kryterium sprawiedliwości w rasizmie jest rasa ludzka. Dla realizacji idei rasistowskich celów prawa niezbędna jest hierarchia ras ludzkich. Do najbardziej wypróbowanych narzędzi prawnych do utrwalania hierarchii ras należała dyskryminacja rasowa, segregacja rasowa i apartheid. Narzędzia te miały również służyć zapobieganiu i krzyżowaniu się ras. W stosunkach między rasami panuje nieegalitarna koncepcja sprawiedliwości, lecz w ramach samej rasy panującej zachowuje się wszelkich zasady sprawiedliwości. Państwo nie może być państwem liberalnym ani demokratycznym, ponieważ musiałoby zapewnić równość prawną wszystkim członkom społeczeństwa, bez względu na ich zróżnicowanie rasowe, co kłóci się z ideami rasizmu. Rasizm odrzuca solidaryzm miedzy rasami. Państwo rasistowskie nie może być słabe, musi dysponować silnym reżimem politycznym, zdolnym do utrzymania poniżenia społecznego ras niższych. Dlatego najbardziej odpowiednią formą państw rasistowskich są dyktatury. W państwie liberalnym i demokratycznym (Stany Zjednoczone) rasizm też miał miejsce. Otóż można wysunąć hipotezę, że jest to możliwe dopóty, dopóki poniżana rasa stanowi mniejszość. Z chwilą 14 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.270 15 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Wydawnictwa Europa, 1999 bowiem uzyskania większości, dzięki demokratycznym mechanizmom wyborczym, mogłaby nie tylko zrzucić z siebie jarzmo rasizmu, ale i wręcz przerzucić je na dotychczasowych rasistów (..)16 Nacjonalizm Nazwa nacjonalizm pochodzi od łacińskiego słowa natio, czyli naród17. Występuje najczęściej na oznaczenie procesów narodowotwórczych, ruchów narodowych, stanu świadomości jednostkowej lub grupowej, idei państwa narodowego i ideologii narodowej. Model ideologii nacjonalizmu: 1) naród własny znajduje się na szczycie istniejącej hierarchii narodów, 2) każdy naród, jako najdoskonalsza forma życia zbiorowego, posiada niepowtarzalny charakter narodowy, ukształtowany rodzimą, wyidealizowaną tradycją, 3) każdy naród powinien troszczyć się, przy pomocy wszelkich możliwych środków, o zabezpieczenie interesu narodowego, stanowiącego dobro najwyższe dla jednostki ludzkiej, 4) każdy naród, kierowany egoizmem narodowym, nie może uniknąć walki z innymi narodami w sytuacjach konfliktów interesów narodowych, skłaniających do ekspansji terytorialnej i podporządkowywaniu sobie innych narodów. Na ogół nacjonalizm jest zdeformowaną postacią skrajnego patriotyzmu. Nacjonalizm utrzymuje, że dobro i znaczenie obywateli zależą od siły i potęgi własnego narodu. W odróżnieniu jednakże od ideologii patriotycznych, nacjonalizm zmierza do podporządkowania interesów innych narodów - interesom własnego. Żądając dla niego szczególnych przywilejów, prowadzi do egoizmu narodowego, niechęci, nietolerancji, ksenofobii, szowinizmu i wrogości wobec innych narodów. Jest stanem umysłu jednostki wyrażającym się w szczególnie intensywnych sentymentach do własnego narodu a resentymentach do innych narodów. Najwyższy rodzaj lojalności obywatelskiej jest lojalności wobec własnego narodu. Według nacjonalizmu istnieje hierarchia narodów, wskazująca narody gorsze i lepsze, niższe i wyższe. Podstawowe cele narodu osiąga się na drodze militarnej walki z innymi narodami. Nacjonalizm zespala się z ideologiami autorytarnymi i totalitarnymi, szczególnie z faszyzmem i nazizmem. Z nacjonalizmem łączy się ksenofobia, wyrażająca niechęć, wrogość i agresywność w stosunku do innych narodów i problemów. Szowinizm wyraża się w bezkrytycznym stosunku do własnego narodu, zaś w irracjonalnej pogardzie i nienawiści do innych. Przyznaje własnemu narodowi urojone prawo do wyzysku, ucisku, dyskryminacji i ujarzmiania innych narodów. Nacjonalizm przenika etnocentryzm uważający naród własny za lepszy, wyższy i doskonalszy oraz kosmopolityzm, podważający więzy narodowe, uznający za ojczyznę człowieka cały świat. Pojecie narodu jest centralną kategorią nacjonalizmu. Państwo nie jest warunkiem niezbędnym powstania i trwania narodu, może ono odgrywać doniosłą rolę przy tym. Będąc narzędziem politycznym, może poważnie przyczyniać się do wewnętrznego jednoczenia narodu i zabezpieczenia jego bytu przed zagrożeniem zewnętrznym. Wśród czynników narodowotwórczych ważną rolę odgrywa również kultura: wspólnota więzi religijnych, literatura, sztuka, architektura. Towarzyszy im na ogół mitologia i legendy związane z ziemią, pochodzeniem, tradycjami i historią własnego narodu. Treści zawarte w tych składnikach kulturowych procesów narodowotwórczych mogą pobudzać nadmierne podkreślenie wartości własnego narodu, stwarzając podatny grunt dla rozwoju nacjonalizmu. Procesy narodowotwórcze przyspiesza i warunkuje także wspólnota językowa. Wspólnota terytorialna stworzyła podstawę dla pojęcia "ojczyzna", czyli obszaru zamieszkałego przez 16 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.300 17 Słownik Encyklopedyczny Edukacja Obywatelska, Wydawnictwa Europa, 1999 dany naród, odpowiednika geograficznego narodowego państwa. Naród jest rezultatem głównie rozwoju kapitalizmu, a wiec ekonomiczno-politycznych dokonań burżuazji. Klasa ta stworzyła ogólnonarodowe rynki gospodarcze. Rozwijając złożone mechanizmy ekonomiczne, wciągała w nie stopniowo ogromną większość członków społeczeństwa, wzmacniając w ten sposób więzi narodowe. Dążąc jednak do zewnętrznej ekspansji gospodarczo-politycznej często rozbudzała jednak uczucia wrogości miedzy narodami. Faszyzm Pojęcie faszyzm wywodzi się z łacińskiego fasces – wiązka rózg noszona przez liktorów rzymskich, we włoskim przekształcone na fascismo18. W szerokim znaczeniu to kierunek i ruch polityczny będące wynikiem ogólnego kryzysu kapitalizmu, których ideologię stanowi antykomunizm i szowinizm, i z reguły także rasizm. Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była wybiórczym połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu, elitaryzmu i rasizmu. Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny, głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych. Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa. Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą, albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury. Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny, władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. Katolicyzm Jest to doktryna religijna, niedogmatyczna (wyrażanie istoty Boga i wiary przy pomocy absolutnych, niezmiennych prawd), integralna (spójność wewnętrzna i zdolność do asymilowania dla własnych potrzeb osiągnięć naukowych i treści akceptowanych doktryn 18 Słownik wyrazów obcych. politycznych) i eschatologiczna (podporządkowanie życia zbawieniu duszy i pośmiertnemu życiu wiecznemu), humanitarna (podkreślenie naczelnej wartości człowieka) i powszechna (traktowanie każdego człowieka jako tego, który może przyjąć jej treści). Idee społeczne katolicyzmu wysuwane są z fundamentalnych założeń myślowych religii chrześcijańskiej. Doktryna ta pozostając w zgodzie z niezmiennymi prawdami wiary, zmienia się zależnie od sytuacji w realnym świecie. Tomistyczna koncepcja prawa (Tomasz z Akwinu) rozróżniała prawo wieczne, boskie, naturalne i ludzkie. Prawo wieczne miało być źródłem pozostałych praw. Współcześnie unowocześniono tą koncepcję; prawo boskie objawione jest miarą prawa naturalnego, a to z kolei – prawa człowieka, są miarami oceny moralnej prawa stanowionego i nie regulowanych prawem zachowań człowieka. Idea państwa ma dwa aspekty: dotyczy władzy papieskiej i władzy świeckiej. Władza papieska jednoczy treści teokratyczne (dąży do panowania boskiego na ziemi), treści monarchiczne (jednowładztwo dożywotnie), treści republikańskie (pochodzi z wyboru). W czasach średniowiecza dążono do panowania nad władzą. Od czasów rewolucji separowano władzę kościelną od władzy świeckiej. Współcześnie zachęca się do współdziałania Kościoła i państwa w oparciu o zasady ich suwerenności przy wykorzystaniu metody dialogu. Kościół definiuje państwo jako zorganizowana wspólnotę służącą do godnej egzystencji jej członków uzgodnioną z prawami naturalnymi i ochroną Bożą. Dopuszcza religijną formę interwencjonizmu państwowego ze względu na dobro wspólne i działanie wbrew tendencjom totalitarnym. Zakres funkcji państwa akceptowany przez współczesny katolicyzm jest jego pojmowanie prawa naturalnego i konkretyzacją w koncepcjach praw człowieka. Jeśli chodzi o ustrój popierany przez katolicyzm to krytykowany jest tu socjalizm idący ku komunizmowi jak i kapitalizm z tym, że akceptuje większość jego demokratycznych instytucji ustrojowych. Islamizm Nazwa islam pochodzi od arabskiego rdzenia „salama” i oznacza pogodzenie się z wolą Bożą, poddanie się Bogu. Jest to jedna z największych religii współczesnego świata. Powstanie islamu poprzedził islam pierwotny, czyli religie koczowniczych ludów Arabii Środkowej, okresu tzw. ciemnoty lub ignorancji. Założycielem islamu był Muhammad (Mahomet), wysłannik Allaha-Boga jedynego. Narodziny islamu związane są nierozerwalnie z tradycją oraz powstaniem Koranu spisanego po 633 r. tj. po śmierci Mahometa, który zawiera główne założenia islamu. Podstawą doktryny islamu jest wiara w jedynego Boga Allaha, zaufanie do Koranu oraz tradycji. Człowiek jest stworzeniem i sługą Allaha. Jest obdarzony wolną wolą, zasługuje swym postępowaniem na zbawienie i pobyt w raju lub na wieczne potępienie. Prawo w Islamie opiera się na bezwarunkowym podporządkowaniu Koranowi, czyli woli Allaha. Wszystkie strony życia jednostki i grupy powinny być regulowane prawem bożym, treści religijne łączone z treściami świeckimi a władza boska z władzą ludzką. Ma ono najczęściej charakter totalitarny, rządzący każdą czynnością człowieka należącego do społeczności muzułmańskiej. Jest fundamentem religii, filozofii, etyki i estetyki. Każdy czyn ludzki, każde zachowanie jest w nim przewidziane, sklasyfikowane i ocenione – co jest sprawiedliwe, słuszne i niesłuszne, dobre i złe. Od XIX wieku rozpoczął się proces przejmowania europejskich form prawnych przez państwa muzułmańskie. Koła ortodoksyjne nie sprzeciwiały się zbytnio, uważając, że jest to mniejsze zło od gruntownego reformowania boskiego prawa islamu.. Islam jest podstawą organizacyjną państwa. Poszczególne instytucje państwowe w przeszłości podporządkowane były Allahowi, najwyższemu władcy. Kalif, cień Proroka – był namiestnikiem Boga na ziemi. Polityka, religia, administracja splatają się we władzy kalifa, który sprawował na ziemi władzę absolutną. Islam współczesny stanowi podstawę dla bardzo licznych i zróżnicowanych programów politycznych i społecznych – od państw budujących socjalizm przez republiki burżuazyjno-demokratyczne aż po monarchie absolutne. We wszystkich niemal państwach muzułmańskich można zauważyć racjonalizm arabski, którego cechuje dominacja poczucia religijnej wspólnoty muzułmanów nad poczuciem wspólnoty narodowej. Po II wojnie światowej w wielu krajach arabskich doszło do kształtowania się niekapitalistycznego modelu rozwoju, często inspirowanego socjalizmem zwanego socjalizmem arabskim. Socjalizm arabski podkreśla konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli (przyznanie jednostce prawa do ochrony życia i zdrowia, prawo do wolności, do nauki i pracy oraz prawo do umiarkowanej własności prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji. Zmiany kłócą się z sensem Islamu, który zakłada utrwalenie idei islamu i związanej z nimi praktyki politycznej po wsze czasy. Zmiany następowały tylko w tych krajach, w których dopuszczano niektóre wzorce zachodnie (był to umiarkowany reformizm) oraz w krajach socjalizmu arabskiego, gdzie były to tzw. zmiany postępowe. Należy również wspomnieć o zmianach dokonywanych pod hasłem fundamentalizmu, czyli przywracania tradycji naruszonej wpływami zachodnimi.19 3. CECHY I ŹRÓDŁA PRAWA WE WSPÓŁCZESNYCH KULTURACH PRAWNYCH Kultura prawa stanowionego Kultura prawa stanowionego należy do najstarszych, najbardziej rozwiniętych i mających największy zasięg z pośród omawianych kultur prawnych. Istotą jej jest stanowienie prawa poprzez wydawanie przepisów prawnych przez upoważnione jednostki. Elementy kultury prawa stanowionego w różnym zakresie występują w innych kulturach prawnych na całym świecie. Omawiana kultura wyróżnia się z pośród innych wielością podmiotów tworzących prawo oraz faktem, iż jest ono tworzone wg ściśle określonych przez samo prawo procedur. Istotą jest dążenie do stworzenia systemu prawa doskonałego, którego główną przesłanką jest dostosowanie do potrzeb obywateli. Jego głównymi cechami są: pisemność, ogólność, promulgacja, prospektywność, niesprzeczność, jasność, realność, stabilność, praworządność i zupełność.20 Prawo to określa zasady swego powstawania, obowiązywania i uchylania. W tym sensie prawo stanowione jest systemem normatywnym autopoietycznym, w odróżnieniu od systemów nieposiadających takich cech (np. common law).21 Jest to ateistyczna kultura prawna, występuje w separacji prawa i religii, wyraża ograniczoną przydatność wiary dla stanowienia prawa. Normy prawa stanowionego nie występują jednak w izolacji, lecz w zwartych logicznie i treściowo zespołach – instytucjach prawnych, gałęziach i systemach prawa. Kultura common law Kultura common law za podstawę prawa przyjmuje doświadczenie. Ważniejsze są w niej przesłanki praktyczne a nie teoria. Common law zostało trwale osadzone w tradycji prawa zwyczajowego, które charakteryzuje się mała podatnością na zmiany, co spowodowało silne podkreślenie jego ciągłości. Prawo common law jest prawem pisanym. Ważną rolę w kulturze tego prawa odgrywa equity, czyli zasada słuszności. Miała ona za zadanie wspierać orzecznictwo common law, a nie uchylać lub tworzyć nowe prawo. Rozróżnianie orzecznictwa common law od equity przetrwało do dzisiaj, obecnie jednak zasada słuszności nie opiera się na subiektywnej opinii sędziego, lecz na ustanowionych orzeczeniami norm słuszności. 19 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne doktryny polityczne”, Zakamycze 2003, s.436 20 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003. 21 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003. Common law nie zna luk prawnych, co sprawia, że jest ono bardziej zupełne od prawa stanowionego. W miarę potrzeb wynikające luki wypełniane są przez nowe precedensy. Główna różnica między common law a prawem stanowionym polega na tym, że nie istnieje potrzeba formułowania ogólnych zasad. Rozstrzyganie przebiega od poszczególnej sprawy do poszczególnej sprawy. Omawiana kultura (zwłaszcza jej amerykańska odmiana) wypracowała ciekawe relacje prawa stanowionego z common law na zasadach uzupełniania, konkurencji i sprzeczności.22 Kultura common law w wielu przypadkach przenikała do kultur prawnych całego świata. Kultura prawna judaizmu Kultura prawna judaizmu jako kultura narodu żydowskiego została uformowana, sprecyzowana przez jego religie, czyli judaizm. Podstawowym elementem prawa żydowskiego jest Biblia, a w szczególności pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu. Okres potalmudyczny zapisał się licznymi kodeksami prawa żydowskiego, wśród których wyróżnia się Kodeks Maimonidesa, uznawanego za najwybitniejszego prawnika żydowskiego. Po 1948 roku, kiedy to utworzone zostało państwo Izrael ukształtowało się nowe prawo. Rozstrzyga ono problem swojego stosunku do tradycyjnego prawa żydowskiego, Istotą tego problemu był głównie stosunek państwa do religii, rozbieżność płynąca z różnic między prawem świeckim a prawem religijnym, jak również różnica między prawem świeckim a prawem rytualnym. Na podstawie aktów prawnych „The Fundamentals of law”, w przypadku luk prawnych sąd orzeka zgodnie z zasadami wolności, sprawiedliwości, słuszności i pokoju wynikającymi z żydowskiego dziedzictwa kulturowego. Należy tutaj również uwzględnić orzecznictwo sądów powszechnych od orzecznictwa sądów szczególnych, które są głównym narzędziem integracji prawodawstwa Izraela i uzgodnienia go zarówno z prawem żydowskim i zarazem z wymogami nowoczesnego państwa. Kultura prawna chrześcijaństwa Kultura prawna chrześcijaństwa swój początek zawdzięcza religii chrześcijańskiej, z które czerpała rozwinięty system norm moralnych i prawnych. Należy pamiętać, że początków religii chrześcijańskiej doszukiwać się można w judaizmie i dlatego też w wielu przypadkach występują między mini podobieństwa. W przypadku chrześcijaństwa Jezus nie odwoływał się do Starego Testamentu lecz szerzył swoje poglądy, swoje prawo. Chrystus działalność prawotwórczą przypisywał Bogu. Jego poglądy zostały utrwalone w Nowym Testamencie. Podobnie jak w judaizmie dla kultury prawnej chrześcijaństwa zasadnicze znaczenie posiadał Pięcioksiąg, zwany Dekalogiem. W chrześcijaństwie wyróżnia się prawo chrześcijańskie, które zaczerpnięte zostało z greckiej filozofii, prawa rzymskiego i Biblii oraz prawo kanoniczne, zwane też prawem kościelnym. Prawo kanoniczne (z gr. kanon – miara) jest najbliższe prawu zwyczajowemu i państwowemu prawu stanowionemu, prawo kanoniczne reguluje wewnętrzne prawo Kościoła. Prawo kościelne, zwane prawem kanonicznym, reguluje stosunki Kościoła z państwem, przybiera formę konkordatu. Kultura prawna islamu Kultura prawna islamu jest głównym elementem monoteistycznej religii islamu objawionej przez Allaha. Termin islam wywodzi się z arabskiego aslama, co oznacza poddanie się. Odnosząc się do religii oznacza to całkowite, bezgraniczne podporządkowanie się woli Boga ( Allaha). Prawo islamu, czyli szariat, jak również i jego etyka jest nierozerwalnie 22 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Komparatystyka prawnicza”, Zakamycze 2002. związana z religią. I religia i prawo mają wspólne źródła, są nimi: Koran i tradycja. Prawo jest silnie związane z wiarą, przejawia się to tym, iż poszanowanie nakazów prawa islamu to zarazem obowiązek religijny muzułmanów. Przy tej kulturze prawnej należy zauważyć, że prawo nie jest nauką wyzwoloną a jedynie jednym z oblicz religii islamskiej. Głównym atrybutem prawa zwyczajowego jest intencja niesienia pomocy współbraciom. Wyraża się to w opiece, gościnności, azylu i pomocy. Około 900 roku zostały rozwinięte cztery główne szkoły prawa, były to: szkoła hanificka, malikicka, szaficka i hanbalicka. Założycielami byli muzułmańscy prawnicy – moraliści i muzułmańscy prawnicy – teologowie, wytworzyli zarazem ogromną literaturę prawniczą, przypominającą nieoficjalną kodyfikację. Głównymi cechami prawa islamu są woluntaryzm, racjonalizm, rytualizm, niezmienność, teokratyzm, totalizm, prawo narodów, prawo karne, prawo cywilne, kadi oraz recepcja prawa europejskiego. Woluntaryzm polega na całkowitemu podporządkowaniu zachowań muzułmanów normom Koranu i woli Allaha. Racjonalizm natomiast polegał na dociekaniu znaczenia i sensu takich pojęć jak na przykład Koran czy tradycja itp. Rytualizm w kulturze prawnej islamu przejawia się w ściśle określonych formach rytualnych wyrażających treści wiary. Konsekwencje objawionych przez Allaha praw wyraża niezmienność norm prawnych islamu i ich charakteru. W omawianej kulturze występuje połączenie władzy religijnej ze świecką, co objawia się jako tzw. teokratyzm, który wykreował teokratyczną formę państwa. Kolejną cechą prawa islamu jest fakt, że normy prawne w nim zawarte obejmują każdą dziedzinę życia człowieka mu podporządkowanego, jest to objaw totalizmu. Do charakterystycznych cech kultury prawnej islamu należą także niektóre gałęzie prawa: prawo narodów, prawo karne obejmujące trzy grupy przestępstw, prawo cywilne oraz kadi, czyli centralną postać wymiaru sprawiedliwości, sędziego. Od II połowy XIX wieku na kształt prawa muzułmańskiego zaznaczył się wpływ europejskiego prawa stanowionego, a w szczególności prawo francuskie. Polegało to na wzorowaniu się na gotowych kodeksach europejskich i tworzeniu na ich podstawie kodyfikacji w państwach muzułmańskich. Ostoją tradycji i kultury prawnej pozostała Arabia Saudyjska – kolebka islamu. Kultura prawna hinduizmu W hinduizmie wyraźnie zaznacza się różnica pomiędzy źródłami prawa a źródłami tworzenia prawa. Źródłem poznawczym prawa jest księga prawa (zwana sastras), zaś źródłem tworzenia prawa są normy moralne, zwyczajowe, dharma, prawo Anglo-Hindu oraz prawo stanowione. Pomimo uzależnienia Indii od Wielkiej Brytanii, common law nie miał większego znaczenia na kształtowanie prawa hinduizmu. Ówczesne prawo hinduskie było wytworem prac prywatnych uczonych, składających swe księgi praw z drobnych elementów rozproszonych w wielu źródłach pisanych i niepisanych. Ważną kwestię odgrywa prawo zwyczajowe, kształtowane przez hindusów, któremu nadawali sankcje prawne kapłani podejmujący zadania prawników. Omawianej kulturze prawnej przypisać można szereg charakterystycznych cech. Należą do nich głównie moralizm, co przejawia się wyższością norm moralnych nad normami prawnymi we własnym systemie normatywnym, sakralizm, czyli usankcjonowanie wyznawanych norm moralnych wolą boską, wielowyznaniowość, w ramach którego pod postacią jednej religii kryją się mniejsze od sekt poczynając, kolejną cechą jest kastowość, która segreguje społeczeństwo wg klas przyjętych ogólnie przez naród, za czym idzie pojęcie hierarchiczności, gdyż każda z kast zajmuje w społeczeństwie przypisaną jej pozycje. Ostatnią cechą jest synkretyzm, wynikający z historycznych losów Indii, który łączy w sobie cechy wielu kultur. Kultura prawa europejskiego Przy rozpatrywaniu kultury prawa europejskiego należy zwrócić uwagę na słowo Europa. Wyraz ten zarówno z łac. Europa jak i z gr. Europe oznacza centrum, środek, główny punkt geograficzny i co najważniejsze kulturowy.23 Od początku XX wieku termin europocentryzm tracił swe ogólnoświatowe znaczenie. Europa traci rolę przodownika politycznego, a jej miejsce zajmuje Ameryka Północna, nabierająca coraz większego globalnego znaczenia. Na kulturę prawa europejskiego składa się prawo krajowe i prawo unii europejskiej. Po upadku uniwersalistycznych koncepcji państwa świeckiego lub państwa kościelnego osłabło znaczenie ius commune (ogólnoeuropejskiego zespolonego recypowanego prawa rzymskiego z elementami prawa germańskiego i prawa kanonicznego). Natomiast coraz większego znaczenia zaczęło nabierać prawo krajowe skodyfikowane na przełomie XVIII i XIX wieku. Filarem prawa europejskiego był rozwój prawa angielskiego, a w szczególności common law. Zarówno prawo angielskie jak i prawo kontynentalne czy prawo europejskie mają wspólne korzenie, czyli prawo rzymskie. Na przełomie XVIII i XIX wieku common law było odmianą kontynentalnego prawa feudalnego, tworzonego i stosowanego przez królów i sądy angielskie. Mówiąc ogólnie, common law jest nieodłączną częścią europejskiej kultury prawnej. W omawianej kulturze wyróżnić można kilka charakterystycznych dla niej cech, które wyróżniają ją z pośród pozostałych. Pierwszą z nich jest kulturalizm, którego zadaniem jest uwzględnianie w myśli i praktyce prawnej różnych czynników kulturowych, takich jak zwyczaje, filozofia, religia czy gospodarka. Kolejną cechą jest pluralizm, czyli współistnienie i współzawodnictwo w niej różnych idei prawnych, zespołów norm prawnych czy struktur wymiaru sprawiedliwości, zarówno w wymiarze świeckim, jak i duchowym.24 Racjonalizm, będący kolejną ze wspomnianych cech europejskiej kultury prawnej, za zadanie miało sprowadzenie prawa do nakazów rozumu i traktowane było jako środek służący realizacji założeń równości, sprawiedliwości i wolności. Kolejną cechą prawa europejskiego jest dynamizm, rozumiany jednak nie jako środek destabilizujący życie społeczne, lecz jako narzędzie dynamicznego rozwoju społeczeństwa. Z kolei integralizm zaznacza się jako traktowanie prawa jako spójnego organizmu, spójnego systemu prawa, zarówno pod względem treściowym jak i strukturalnym. Kolejną cechą prawnej kultury Europy jest profesjonalizm, objawiający się tym, że stanowienie, stosowanie i nauczanie prawa spoczywa w rękach fachowców, ludzi do tego celu przygotowanych i wykształconych. Jednocześnie każda jednostka prawa, od pojedynczych norm po całe systemy prawne funkcjonuje jako narzędzie w procesie realizacji odpowiednich celów społecznych, co ukazuje kolejną cechę, jaką jest instrumentalizm. Kolejnym elementem, wyraźnie odróżniającym kulturę prawną Europy od innych jest legalizm polegający na zobowiązaniu wszelkich podmiotów prawa do działalności zgodnej z prawem obowiązującym. Ze wspomnianego już pluralizmu powyższej kultury prawnej wynika obecność krytycyzmu. Napięcia wynikające z pluralnej struktury stają się przyczynami kryzysów prawa i negatywnego do niego stosunku. Ostatnią cechą jest europeizm, przejawiający się obecnie przez usuwanie odrębności prawa krajowego, co wiedzie do harmonizacji i unifikacji prawa krajów europejskich. Omawiając kulturę prawną Europy należy wspomnieć o jej najmłodszym wytworem, jakim jest kultura Unii Europejskiej. Kultura UE łączy w sobie cechy typowej organizacji międzynarodowej z cechami federacji, natomiast jej prawo posiada cechy prawa krajowego poszczególnych członków z czynnikami ponadnarodowymi. Odznacza się to połączeniem cech prawa stanowionego z cechami kultury common law. W trakcie formowania się kultury Unii Europejskiej wykształciły się pewne zasady postępowania, m. in. nie dyskryminacji członków UE i wolności w zakresie podejmowania i stosowania 23 Słownik łacińsko - polski 24 Cyt. Prof. R. Tokarczyk „Współczesne kultury prawne”, Zakamycze 2003. decyzji, solidarności zwróconej przeciwko członkom odmawiającym spełnienia wspólnych zobowiązań. 5. PODSUMOWANIE Różne rodzaje doktryn politycznych prezentują przede wszystkim pewien styl myślenia i działania. Stosunek poszczególnych ruchów i ugrupowań politycznych do postępu cywilizacyjnego może zmieniać się w zależności od sytuacji społeczno- politycznej. Każda z doktryn politycznych powstała z różnych źródeł, ideologii, powstawała w ramach historii i przeszła ewolucję dla niej charakterystyczną. Doktryna polityczna jest konkretyzacją ideologii, która zawiera podstawowe poglądy dotyczące funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Natomiast program polityczny jest dostosowaniem doktryny do aktualnej sytuacji społecznej, politycznej i ekonomicznej. Doktryna polityczna, będąc uporządkowanym zbiorem poglądów dotyczących społeczeństwa i państwa, wyznacza praktyczne metody ich realizacji w ściśle określonym miejscu i czasie. Państwo i prawo łączy to, że państwo jest instytucją polityczną, a prawo jest środkiem celowego oddziaływania przez określone siły społeczne na stosunki społeczne. Na tej podstawie można stwierdzić, że prawo jako zjawisko społeczne jest zjawiskiem politycznym, gdyż jest środkiem sprawowania władzy państwowej wyznaczającym sposób jej sprawowania, strukturę oraz środki uzyskiwania założonych celów politycznych. Porównywane do tej pory różne jednostki prawa takie jak myśli prawne, gałęzie prawa czy rodzina prawa bądź systemy prawne ukazywały nam różnorodność zjawiska, którym jest prawo. Wielowymiarowym zjawiskiem prawa jest kultura prawna. Przedstawia ona wiele różnych cech prawa, które ukazując w sposób syntetyczny i porównywalny ukazuje jego różnorodność i wieloźródłowość, choć zauważyć można również podobieństwa między nimi występujące. Bogata historia rozwoju kultur prawnych pozwala zauważyć, iż następowało między nimi silne przenikanie. Naczelnym kryterium wyodrębniania głównych kultur prawnych na świecie jest stosunek prawa do religii, czyli obcowanie z tym, co uznane jest za sacrum, w odróżnieniu od tego, co za profanum. Opisane kultury prawne mają swoje podstawy również w normach moralnych, które od zawsze łączyły się zarówno z prawem jak i z religią. BIBLIOGRAFIA: 1. Pieńkos J., Słownik łacińsko-polski, wyd. 1, Zakamycze 2001. 2. Słownik Encyklopedyczny „Edukacja Obywatelska”, Wydawnictwa Europa, 1999. 3. Tokarczyk R., Komparatystyka prawnicza, wyd. VII, Zakamycze 2002. 4. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, wyd. XII, Zakamycze 2003. 5. Tokarczyk R., Współczesne kultury prawne, wyd. III, Zakamycze 2003. 6. Tokarski 1999.x60 J., Słownik wyrazów obcych, PWN
