Rzeźba schyłku klasycyzmu i hellenistyczna

Rzeźba schyłku klasycyzmu i hellenistyczna.
Po wojnach peloponeskich (IVw. p.n.e.) zmieniły się
wymagania i smak estetyczny Greków. Gigantyczne,
pełne przepychu świątynie i budowle świeckie
wymagały innego typu rzeźby niż w Vw. p.n.e. Wobec
spadku znaczenia Aten głównymi centrami twórczości
rzeźbiarskiej stały się: Aleksandria, Pergamon, Rodos
i Antiochia. Każdy z tych ośrodków wyróżniał się
własnym stylem. Zaprzestano tworzenia
monumentalnych rzeźb sakralnych - bogowi stali się
bardziej podobni do ludzi - smukli, pełni wdzięku
i swobody. Po raz pierwszy w sztuce greckiej
przedstawiono boginie w pełnej nagości (Afrodyta z Knidos Praksytelesa).
Rzeźba Grecji hellenistycznej ukierunkowała się na przedstawianie postaci i scen z życia
codziennego. Charakterystyczne było zacieranie się ostrych konturów postaci oraz
zamiłowanie do erotyki. Do najsłynniejszych przykładów rzeźby hellenistycznej należy: Nike
z Samotraki, Wenus z Milo, Grupa Laokoona czy Gal bijący żonę. Wyraźnie widać było
skłonność do gigantyczności (nie tylko w rzeźbie). Sam pomysł przemodelowania góry Athos
na posąg Aleksandra Macedońskiego, tak by w prawej ręce tego kolosa umieścić
dziesięciotysięczne miasto, świadczy o tym, że czasy klasycznej prostoty już minęły. Choć
nie zrealizowano tego projektu, urzeczywistniono inne, jak choćby Kolosa Rodyjskiego. Ten
wysoki na 100 metrów, pozłacany posąg boga słońca Heliosa, który stał okrakiem nad
wejściem do portu na wyspie Rodos, zaliczany był do siedmiu cudów świata.
Niestety do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele oryginalnych rzeźb greckich. Do
podziwiania pozostały głównie marmurowe kopie rzymskie. A inne dzieła możemy poznać
tylko z opisów pozostawionych przez autorów antycznych.
Rzeźba grecka
Dziedzina plastycznej twórczości symbolicznej, której przedmiotem jest kształtowanie
kompozycji trójwymiarowych, na ogół pozbawionych funkcji użytkowych. Rzeźbą nazywa
się również powstałą kompozycję. We współczesnym rozumieniu rzeźba jest autonomiczną
dziedziną twórczości opartą na działaniach przestrzennych, przedmiotowych, materiałowych i
sytuacyjnych.
Rzeźbę można podzielić na: przedstawiającą, w tym figuralną (statua, posąg, półpostać,
popiersie, głowa – rzeźba portretowa), i animalistyczną oraz nie figuralną i abstrakcyjną.
Rzeźba może być pełno plastyczna, tj. przeznaczona do oglądania ze wszystkich stron lub z
jednej strony – relief. W zależności od stopnia wypukłości i sposobu wykonania rozróżnia się
refief wypukły (płaskorzeźba wypukła), zbliżony, pod względem traktowania bryły, do rzeźby
pełnej, relief płaski (płaskorzeźba, bas relief), nieznacznie wystający poza płaszczyznę tła,
relief wklęsły, rodzaj negatywu przestrzennego reliefu płaskiego, relief ażurowy o charakterze
dekoracyjnym. W zależności od pierwotnego przeznaczenia rzeźbę można dzielić na:
monumentalną (architektoniczna), sakralną (kultową, dewocyjną, wotywną), sepulkralną
(nagrobki, sarkofagi), komemoratywną (pomniki, portrety) i dekoracyjną. Współczesne dzieła
rzeźbiarskie lub para-rzeźbiarskie wprowadzają widza do swego wnętrza (environment) lub
programują trasę zwiedzania, oferując sekwencje widoków w określonym czasie (akcje
materiałowo-przestrzenne).
Twórczość artystyczna Greków rozwijała się w XI – I w. p.n.e. na Półwyspie Bałkańskim,
wyspach Morza Egejskiego, w Azji Mniejszej, południowej Italii, na Sycylii, wybrzeżach
Morza Śródziemnego i Morza Czarnego. Poprzedziła ją sztuka mykeńska (kultura helladzka),
okres archaiczny (XI – VI w.), którego głównymi zabytkami były: drobne figurki z terakoty,
brązu i kości słoniowej, a od VII w. silnie rozwinęła się rzeźba. Okres klasyczny (V–IV w.)
charakteryzuje umiar, harmonia, logika i jedność kompozycji. Rozwinęła się rzeźba wolno
stojąca ukazująca ruch (Dyskobol Myrona), rzeźba w brązie (m.in. Auriga delficki) i w
kamieniu. W drugiej połowie V w. Ateny pod rządami Peryklesa stały się głównym
ośrodkiem sztuki. Tworzyli tam wybitni rzeźbiarze (Fidiasz, Alkamenes z Lemnos). Dokonała
się synteza porządków architektonicznych: doryckiego i jońskiego. Pojawiła się kolumna
koryncka. Poliktet opracował kanon postaci ludzkiej (Doryforos). Pod koniec V w. powstał
tak zwany styl mokrych szat (m.in. Nike Pajoniosa z Mende, Nike zawiązująca sandał). W
rzeźbie pojawiły się nowe tematy (akt kobiecy). Największymi mistrzami tego okresu byli:
Kefisodotos, Praksyteles, Skopas, Leochares, Bryaksis z Karii, Lizyp, którzy tworzyli na
podstawie nowego kanonu proporcji (Apoksyomenos). W okresie hellenizmu (323–30 r.
p.n.e.) grecka sztuka (zwana hellenistyczną) stała się różnorodna tematycznie i formalnie,
bardziej laicka i uniwersalna. W rzeźbie panował realizm i ekspresja. Powstały wtedy takie
dzieła, jak: Ołtarz Pergameński, Nike z Samotraki, Laokoona grupa. Okres rzymski, który
przypadał na I–IV w. charakteryzował się sztuka coraz częstszą anonimowością i mniejszą
oryginalnością. Wcześniej jej wpływom uległa m.in. sztuka etruska i rzymska. W pewnych
okresach determinowała styl sztuki perskiej i egipskiej, której dziedzictwo przejęła sztuka
bizantyńska i koptyjska. W czasach nowożytnych stała się jedną z podstaw teorii klasycyzmu.
Występowały wtedy różne sztuki rzeźbiarstwa, takie jak:
GLIPTYKA, sztuka rzeźbienia gemm. Była popularna w starożytności w Mezopotamii,
Grecji i Rzymie. Uprawiali ją w okresie renesansu i klasycyzmu.
CHRYZELEFANTYNA, w starożytności technika rzeźbiarska. Polegała na stosowaniu złota
–chrysos i kości słoniowej –elephas (stąd nazwa) w posągach montowanych na drewnianej
konstrukcji. Złota blacha stanowiła okładzinę szat, włosów i akcesoriów, a płytki z kości
słoniowej –twarzy i obnażonych części ciała. W Grecji stosowana była od V wieku p.n.e.
głównie w kolosalnych posągach kultowych, później zanikała. Najwybitniejszym
przedstawicielem tej techniki był Fidiasz.
FIDIASZ (ok. 490 p.n.e. - po 432 p.n.e.), największy rzeźbiarz grecki okresu klasycznego.
Syn Charmidesa, obywatela Aten. Uczeń Angeladasa. Działał początkowo w Platejach,
Tebach, Delfach, potem pracował w Atenach jako doradca artystyczny Peryklesa. Zajmował
niezwykłą dla artysty pozycję przyjaciela ateńskiego stratega.
W latach 447-432 p.n.e. kierował całokształtem prac przy przebudowie Akropolu w Atenach.
Nieprzyjaciele Peryklesa, nie mogąc zemścić się na strategu, uknuli spisek przeciwko
Fidiaszowi, jego przyjacielowi. Oskarżyli Fidiasza o sprzeniewierzenie mienia publicznego
(złota i kości słoniowej użytych przy posągu Ateny) i bluźnierstwo (portrety Peryklesa i
Fidiasza na tarczy Ateny). Fidiasz został skazany na wygnanie, przeniósł się do Olimpii,
gdzie kontynuował działalność artystyczną.
Doniosłość twórczości Fidiasza polegała nie na oryginalności dzieł, lecz na doskonałej
kompozycji monumentalnej (monumentalizm) rzeźby, oddającej majestat olimpijskich bóstw.
Fidiasz łączył różne dyscypliny rzeźbiarskie: snycerstwo, złotnictwo, obróbka kości
słoniowej. Umiejętnie również kierował zespołem artystów (fryz z procesją panatenajską).
Jego dzieła znamy przede wszystkim z późnych (rzymskich) kopii i zmniejszonych replik
oraz z opisów.
Dzieła: projekt i częściowe wykonanie dekoracji rzeźbiarskich Partenonu w Atenach (fryz
metopy i tympanony), brązowe posągi Ateny Promachos i Ateny Lemnia (Akropol),
chryzelefantynowe (złoto i kość słoniowa na drewnianym szkielecie) posągi Ateny Partenos
(dla Partenonu) i Zeusa Olimpijskiego, zaliczanego do 7 cudów świata (dla Olimpii).
Twórczość Fidiasza wywarła decydujący wpływ na rozwój greckiej monumentalnej rzeźby
klasycznej V w. p.n.e.
POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO, chryzelefantynowy (chryzelefantyna) posąg kultowy
Zeusa (13 m wysokości), wykonany ok. 435-430 p.n.e. dla świątyni w Olimpii przez Fidiasza,
przy współpracy malarza Panajnosa i toreuty (toreutyka) Kolotesa, zaliczany do siedmiu
cudów świata. Przedstawiał boga siedzącego na tronie w płaszczu i z wieńcem oliwnym na
głowie, trzymającego w lewej dłoni złote berło, na prawej - posążek Nike. Posąg znajdował
się w Olimpii do 426 n.e., kiedy spłonął podczas pożaru świątyni. Inna wersja mówi, że został
nieco wcześniej zabrany do Konstantynopola, do pałacu cesarskiego, gdzie spłonął 475.
Wygląd posągu Zeusa Olimpijskiego znany jest z opisów literackich i wyobrażeń na
monetach z Elidy (I-II w.).
KOLOS RODYJSKI, olbrzymi posąg Heliosa (wysokość ok. 32 m, waga ok. 70 t) na wyspie
Rodos (Grecja), dzieło Charesa z Lindos. Został wzniesiony z brązu 292–280 p.n.e. u wejścia
do portu dla upamiętnienia zwycięstwa Seleukosa i Nikatora nad Demetriuszem
Poliorketesem (304 p.n.e.). Runął 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W starożytności był
zaliczany do siedmiu cudów świata.
DYSKOBOL, 'atleta rzucający dyskiem', częsty temat w sztuce greckiej, m.in. słynny posąg
dyskobola z brązu dłuta Myrona (ok. 450 p.n.e.), znany z marmurowych kopii rzymskich –
najlepsza w Muzeum Narodowym w Rzymie. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się
w Muzeum Narodowym w Warszawie.
WENUS Z MILO, najsławniejszy grecki posąg Afrodyty (marmur, wysokość 2,04 m)
nieznanego artysty (ok. 150? p.n.e.–ok. 90? p.n.e.), znaleziony 1820 na wyspie Milos i
ofiarowany Ludwikowi XVIII. Obecnie można podziwiać go w Luwrze.
NIKE Z SAMOTRAKI, marmurowy posąg bogini Nike (wysokość 2,45 m), ustawiony na
dziobie okrętu. Został ufundowany przez Rodyjczyków z okazji zwycięstwa morskiego 190
p.n.e. nad Antiochem III Wielkim. Odkryto go w 1863 na Samotrace. Obecnie można
podziwiać go w Luwrze.
APOLLO BELWEDERSKI, marmurowy posąg kroczącego Apollina w chlamidzie. Rzymska
kopia oryginału greckiego z ok. 330–320 p.n.e. (Leochares?); od początku XVI w. znajduje
się w Belwederze Watykańskim. W Polsce znajduje się: nowożytna kopia w pałacu w
Łazienkach (z ok. 1793 dłuta Antonio d'Este) oraz rekonstrukcja w brązie w Muzeum
Narodowym w Warszawie.
LAOKOONA GRUPA, jedna z najsłynniejszych rzeźb greckich, przedstawiająca agonię
Laokoona i jego 2 synów w uściskach wężów morskich. Wyrzeźbione przez rzeźbiarzy
rodyjskich (ok. 150 lub 50 rok p.n.e.) –Agesandrosa, Polidorosa i Atenodorosa. Została
znaleziona w Rzymie w 1506, stała się syntezą antyku dla mistrzów renesansu i baroku.
Obecnie znajduje się w Muzeum Watykańskim.
TANAGRYJSKIE FIGURKI, terakotowe figurki polichromowane. Były produkowane
masowo ok. 320–200 p.n.e. w Tanagrze w Beocji (Grecja). Przedstawiały zwykle młode
kobiety. Odznaczały się doskonałą kompozycją i wdziękiem. W czasach nowożytnych były
bardzo poszukiwane na rynku antykwarycznym (stąd wiele falsyfikatów). Największe
kolekcje znajdują się w: British Museum, Luwr, Ermitaż.
APOKSYOMENOS, greckie atleta oczyszczający ciało skrobaczką. Był temat m.in.
zaginionego posągu z brązu Lizypa (po 325 p.n.e.), stanowiącego realizację teorii twórcy o
proporcjach ciała męskiego. Znamy go z rzymskiej kopii przechowywanej w Muzeum
Watykańskim. Nowożytna rekonstrukcja w brązie znajduje się w Muzeum Narodowym w
Warszawie.
LIZYP, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich. Pochodził z Sykionu. Był
nadwornym portrecistą Aleksandra III Wielkiego. Wprowadził uwysmuklony kanon ciała
ludzkiego (Apoksyomenos). Twórczość Lizypa, znana z kopii (m.in. Herakles Farnese,
Odpoczywający Hermes), wywarła wpływ na sztukę hellenistyczną.
SKOPAS, IV w. p.n.e., grecki rzeźbiarz i architekt z Paros. Był inicjatorem stylu
patetycznego w rzeźbie. Celował w oddaniu mocnych przeżyć psychicznych: Szalejąca
Menada, Meleager; współtwórca dekoracji rzeźbiarskiej Mauzoleum w Halikarnasie; twórca
m.in. świątyni Ateny w Tegei (na Peloponezie).
PRAKSYTELES, IV w. p.n.e., jeden z najwybitniejszych rzeźbiarzy greckich, Ateńczyk.
Tworzył w marmurze posągi młodzieńczych bóstw, których charakteryzował miękki
modelunek, charakterystyczna esowata linia ciała. Jego dziełem był Hermes z małym
Dionizosem. Wprowadził akt kobiecy (Afrodyta Knidyjska ok. 360 p.n.e.).
ALKAMENES Z LEMNOS, V w. p.n.e., wybitny rzeźbiarz grecki. Działał w drugiej połowie
V w. gł. w Atenach. Był uczeniem i rywalem Fidiasza. Tworzył dzieła o tematyce religijnej w
różnych materiałach i technikach, m.in. Hermes Propylajos, Afrodyta w ogrodach oraz Prokne
z Itysem (prawdopodobnie jedyne dzieło Alkamenesa zachowane w oryginale).
MYRON, V w. p.n.e., rzeźbiarz grecki. Był przedstawicielem stylu surowego, mistrz w
oddawaniu postaci w ruchu. Jego twórczość znana gł. z kopii, m.in. Atena z Marsjaszem,
Dyskobol (nowożytna kopie w brązie można oglądać w Muzeum Narodowym w Warszawie).