Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa
advertisement
Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 Jednym z podstawowych czynników gwarantujących suwerenność każdego państwa jest posiadanie własnego potencjału gospodarczego, który w przypadku stanu wyższej konieczności pozwoli na rozwinięcie należytego systemu obronnego. Wszystko to jest tworzone przez odpowiednią infrastrukturę techniczno-ekonomiczną. Pojęcie potencjału gospodarczo-obronnego, jest podstawową kategorią systemu bezpieczeństwa państwa. Koniecznym stało się więc precyzyjne określenie tegoż terminu poddając go pod rozważania teoretyków i praktyków. Szeroką analizę tego problemu przeprowadził m.in. Lech Giermakowski profesor z Akademii Obrony Narodowej w pracy pt.: Infrastruktura techniczno-ekonomiczna gospodarki narodowej w potencjale gospodarczo-obronnym kraju. Efektem wysiłków wspomnianego autora jest definicja charakteryzująca potencjał gospodarczo-obronny jako możliwości istniejącego systemu sił wytwórczych, które w określonych warunkach mogą być uruchomione dla zapewnienia sprawnego funkcjonowania gospodarki i pokojowego bytu narodu . Z przytoczonej definicji jasno wynika, decydująca rola istniejących siły wytwórczych, do których zaliczyć należy: zasoby naturalne, siłę roboczą i infrastrukturę stworzoną przez człowieka. Takie, z punktu widzenia ekonomiki wojennej, przedstawienie problemu zbiega się z opinią historyka Tadeusza Nowaka, który w swoich wieloletnich badaniach nad dziejami techniki wojskowej wielokrotnie technikę określał jako "..sposoby, za pomocą których człowiek wykorzystuje dla swoich potrzeb istniejące zasoby materii i energii..." A. Z tych dwóch opinii jasno wynika, że jednymi z najważniejszych czynników współczesnej cywilizacji są; surowce, źródła energii i wiedza ludzi, mogących wytworzyć i spożytkować środki materialne. Truizmem więc jest stwierdzenie, że we współczesnym świecie istnieje bardzo ścisły związek pomiędzy potęgą militarną a gospodarką jednego państwa lub całej koalicji. Wyposażenie sił zbrojnych, ich organizacja i strategia oraz zawierane traktaty w zdecydowanej większości zależą od infrastruktury techniczno-przemysłowej. Dlatego tak ważnym jest określenie co to są surowce w ogóle, a surowce strategiczne w szczególności oraz co to są źródła energetyczne. Mianem surowców można określić produkty wcześniejszej fazy przetwórstwa, które nie stanowią gotowych środków spożycia a wchodzą do dalszego przetwórstwa i służą jako materiał wyjściowy do produkcji gotowych wyrobów, np. wydobyta ruda miedzi lub wyroby hutnicze przygotowywane dla przemysłu maszynowego. Surowce charakteryzują dwie podstawowe cechy. Po pierwsze są one przeznaczone do dalszej produkcji. Po drugie przechodzą niewielką fazę przetwórczości. Ze względu na pochodzenie można je podzielić na surowce mineralne czyli kopaliny użytkowe, surowce pochodzenia roślinnego tzw. uprawy przemysłowe oraz surowce pochodzenia zwierzęcego. 1/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 W wiekach wcześniejszych do problemów surowcowo-energetycznych nie przywiązywano zbyt dużej wagi. Dopiero rewolucja przemysłowa, a właściwie wydarzenia na początku XX wieku wykazały rosnące ich znaczenie. Rewolucja techniczna przyniosła bowiem powszechną maszynizację. Początkowo też przewidywano, iż wojny dzięki technice i wcześniej zgromadzonym materiałom będą błyskawiczne. Jednak rzeczywistość okazała się inna. Każdorazowo w odpowiedzi na nowowynalezioną broń, konstruowano kolejną bardziej doskonałą. Dalsze prowadzenie działań zbrojnych wymagało więc poszukiwania nowych rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych oraz masowego rozwijania produkcji. W latach I wojny światowej uświadomiono sobie, jak bardzo ważnym jest zaopatrzenie i rozbudowa ścisłego przemysłu zbrojeniowego. Specjalnego znaczenia nabrały surowce. Początkowo bowiem, w wyniku błędnej oceny przyszłych działań wojennych, nie rozumiano i nie doceniono ich roli. Jednak gdy w wyniku przedłużających się walk, jednostki frontowe zaczęły odczuwać braki w zaopatrzeniu, zrozumiano jak ważną jest baza surowcowo-energetyczna. Powstał wówczas nieprzewidziany popyt na metale i inne rodzaje surowców. W dwudziestoleciu międzywojennym nasilające się zbrojenia spowodowały, iż zagadnienia surowcowo-energetyczne stały się priorytetowymi dla wielu rządów. Tworzono wówczas przeróżne instytucje, często o bardzo szerokich uprawnieniach. Ich zadaniem było w czasie pokoju realizować zadania mające na celu pełne zabezpieczenie przemysłu oraz zgromadzenie odpowiednich rezerw strategicznych. Instytucje te prowadziły odpowiednią politykę eksportowo-importową oraz podejmowały zadania mające na celu zabezpieczenie przemysłu na czas wojny. Przykładowo jednym z elementów takiej działalności było uruchamianie wydobycia minerałów, którego zaniechano bądź nie podejmowano ze względów ekonomicznych, a które stawało się racjonalne dopiero ze względów militarnych. Dotyczyło to m.in. rud o niskiej zawartości żelaza. W tamtych latach w wielu państwach po przeanalizowaniu wojennego zużycia materiałów i wszystkich surowców pojawiła się teza o niecelowości wydzielania surowców strategicznych. Przykładowo na Zjeździe Konsularnym zorganizowanym w Warszawie w 1937 r. stwierdzono: (. ..) nie ma surowców specjalnie wojskowych, wszystkie surowce mają znaczenie dla obrony państwa (...) . Zaznaczyć jednak należy, że ich wartość ze względu na bezpieczeństwo państwa jest bardzo różna. Dlatego też poglądy negujące wyodrębnienie z nich grupy szczególnie ważnych zaliczyć należy do odosobnionych. 2/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 Zgromadzenie odpowiedniej ilości wszystkich surowców sprawiało wiele trudności, których przezwyciężenie w wielu przypadkach stawało się niemożliwe. Dlatego też powstała konieczność wyodrębnienia odpowiedniej, najistotniejszej dla gospodarki ich grupy określanej mianem "surowców strategicznych". W wielu sytuacjach wskazywano na ich specjalne traktowanie. I tak na przykład w dwudziestoleciu międzywojennym w Polsce pojawiła się teza o potraktowaniu, ze względu na bardzo dużą wartość, zapasów miedzi jako część Skarbu Państwa. W wielu środowiskach pojęcie "surowce strategiczne" utożsamiane było i jest z tą grupą surowców, które należy sprowadzać z zagranicy gdyż w naszym kraju nie występują nawet w postaci zamienników. Takie stwierdzenie wydaje się być również zasadnym, bowiem w poszczególnych państwach różny jest dostęp do bazy surowcowo-energetycznej i dla jednych mogą one mieć znaczenie strategiczne dla innych natomiast mogą być ogólnie dostępnymi. Już w okresie międzywojennym pojawiły się pierwsze poglądy, że surowce strategiczne to takie, które są szczególnie ważne dla produkcji bez względu na zapasy krajowe i źródła ich pochodzenia. W latach trzydziestych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej pojawiło się również określenie "surowce krytyczne". Zaliczono do nich te, które znajdują się na terytorium USA w wystarczającej ilości, lecz na które zapotrzebowanie znacznie wzrasta w stanach wyższej konieczności. Ich deficyt można wówczas pokryć w wyniku zwiększenia wydobycia bądź też poprzez import. Surowce krytyczne w odróżnieniu od surowców strategicznych charakteryzuje mały stopień deficytowości a ich niedobór występuje tylko w warunkach wojennych. Dlatego też słusznym wydaje się przyjęcie pewnych kryteriów na podstawie, których można wyodrębnić spośród surowców, te o znaczeniu strategicznym. Kompetentne gremia winny zatem określić rolę poszczególnych surowców w produkcji biorąc pod uwagę różne sytuacje, również wojnę. Ponadto winny rozpoznać stan własnej bazy surowcowej oraz pozyskać gwarancje koalicyjne w dziedzinie zabezpieczenia ciągłości produkcji. Jeżeli dany surowiec zostanie uznany za podstawowy dla produkcji w sytuacjach wyższej konieczności a jego ilość jest ograniczona to można zaliczyć go do "surowców strategicznych". Dla poszczególnych krajów, ze względu na ich zasobność, można kryteria klasyfikacyjne rozszerzyć jeszcze o dodatkowe wyróżniki takie, jak: - pozyskiwanie lub posiadanie odpowiedniej ilości surowców i zasobów energetycznych; - pozyskiwanie surowców ze źródeł, których eksploatacja w normalnych warunkach jest nieopłacalna; - dokładne sprecyzowanie rodzajów surowców nie występujących w kraju i u koalicjantów; 3/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 - ostateczne określenie braków w surowcach i energetyce. Jednak decydujące przyznanie strategicznego znaczenia poszczególnym surowcom może nastąpić dopiero w konkretnych warunkach stanów wyższej konieczności. Wtedy to bowiem okazuje się, które z nich są niezbędne. Trzeba zaznaczyć, że ich przydatność dla produkcji i akcji zbrojnych jest zmienna i uzależniona od przemian technologicznych i konstrukcyjnych. W czasie pierwszej wojny światowej podstawowym rodzajem wojsk była piechota, a dominującym uzbrojeniem broń strzelecka i artyleria. Dlatego też głównymi surowcami strategicznymi były wówczas: żelazo, miedź i ołów oraz węgiel jako surowiec energetyczny. W okresie międzywojennym do surowców o znaczeniu strategicznym w zdecydowanej większości państw zaliczono: żelazo, stal i dodatki do stali stopowych, metale kolorowe, metale rzadkie i bardzo rzadkie, surowce chemiczne, kopaliny nie metaliczne i inne takie jak kauczuk, karbid, soda, drewno, bawełna, wełna i skóry. Do surowców energetycznych natomiast: węgiel kamienny i brunatny, ropę naftową i jej pochodne, łupki bitumiczne i gaz ziemny. W tamtych latach pojawienie się broni pancernej zwiększyło znaczenie metali określanych jako stalotwórcze. Były to mangan, nikiel, chrom, wolfram i molibden. Coraz szersze wykorzystywanie w siłach zbrojnych lotnictwa zwiększało znaczenie aluminium. Rosła również rola ropy naftowej. II wojna światowa obok poważnego uszczerbku sił demograficznych i gospodarczych przyniosła ogromny postęp techniczny. Uruchomione jeszcze w czasie jej trwania nowe technologie i dynamiczny rozwój w latach pięćdziesiątych badań naukowych, spowodowały, że ludzkość wkroczyła na drogę gwałtownego rozwoju sił wytwórczych. Stymulowany przez naukę postęp technologii sprawił, że system maszynowy był zastępowany systemem automatycznym. Ważną rolę w tym procesie odgrywały elektronika i cybernetyka. Początki automatyzacji są związane z pojawieniem się energii atomowej. To nowe źródło energii było wykorzystywane na szeroką skalę do momentu katastrofy w Czarnobylu. Pomimo tego, że pojawił się nowy surowiec energetyczny (uran), to nadal rosło spożycie ropy naftowej i gazu ziemnego, a ich pozycja w światowym systemie energetycznym systematycznie się umacniała. W latach siedemdziesiątych dokonała się rewolucja technologiczna w zakresie mikroelektroniki i telekomunikacji. Rozpoczął się nowy etap cywilizacji technicznej. Jednocześnie miniaturyzacja obwodów drukowanych przyczyniła się do produkcji coraz to tańszych kalkulatorów oraz komputerów profesjonalnych i osobistych. Pojawił się wówczas nowy surowiec - płytki 4/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 krzemowe. Po drugiej wojnie światowej również poczyniono w USA i ZSRR wielki postęp w technice rakietowej. Rozpoczynała się era technologii kosmicznych. Wyczerpywanie zapasów naturalnych przynosi nie tylko katastrofalne dla człowieka zanieczyszczenie środowiska ale również szereg uzależnień politycznych i tak kontrowersyjną dziś globalizację. Reasumując rewolucja naukowo-techniczna spowodowała przesunięcie punktu ciężkości od tradycyjnych gałęzi przemysłu, które kiedyś stanowiły o potędze gospodarczej państwa (przemysł wydobywczy, hutnictwo, przemysł maszynowy) do gałęzi nowoczesnych (elektronika, elektrotechnika, chemia organiczna) i przyszłościowych (mikroelektronika, informatyka, biologia przemysłowa). Olbrzymie zmiany w technologii spowodowały oszczędności surowców i energii. Nadal jednak nośnikami poruszającymi tryby światowej gospodarki pozostały kopaliny. Pociąga to za sobą nieodwracalne skutki. Na świecie jest niewiele krajów, którym zapasy surowców pozwolą na samodzielne i długotrwałe prowadzenie działań wojennych. Polska należała i należy do grupy państw, których zapasy surowcowe są niewystarczające, a od ich importu uzależniona była i jest znaczna część przemysłu Rzeczypospolitej. Bogactwa naturalne występują tylko w niektórych miejscach na kuli ziemskiej. Prowadzi to do wielu uzależnień międzynarodowych. Przyjmując, że zasoby te ulegają systematycznemu wyczerpaniu, można z dużą dozą prawdopodobieństwa prognozować zbliżające się kryzysy gospodarcze i polityczne. Pomiędzy wykorzystywaniem zasobów naturalnych, problemami rozwoju techniki i cywilizacji oraz sytuacją międzynarodową istnieje ścisły związek. Dlatego problemy surowcowo-energetyczne nie mogą być politycznie obojętne. Rewolucja przemysłowa to nic innego jak rewolucja surowcowo-energetyczna. Skonstruowanie maszyny parowej to zastąpienie sił naturalnych, zwierzęcych i mięśni ludzkich przez maszyny. Rozpoczęła się wówczas produkcja masowa, co z kolei ułatwiło koncentrację kapitału. Ponieważ budowa obiektów przemysłowych wymagała kopalnianych źródeł energii, pierwsze ośrodki przemysłowe powstawały wówczas w pobliżu kopalń węgla. Przykładem takiej industrializacji była XIX-wieczna Anglia, Francja, Śląsk, Zagłębie Ruhry i wiele innych. Dopiero wprowadzenie na masową skalę elektryczności i systemów jej przesyłania spowodowało, że obiekty przemysłowe zaczęły powstawać na terenach oddalonych od rejonów pozyskiwania węgla. Rewolucja przemysłowa zrodziła więc skoncentrowaną gospodarkę energetyczną i surowcową a ta z kolei gospodarkę paliwami kopalnymi od której uzależniony jest cały współczesny świat. To wszystko oraz fakt, że kopaliny są wyczerpywalne, powoduje szybką globalizację. 5/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 We współczesnym świecie znacznie wzrosła rola surowców energetycznych. Początkowo energetyka oparta była głównie na węglu, w XX wieku rozszerzona została o ropę naftową oraz o uran (energia jądrowa). Gospodarka surowcowa początkowo miała charakter metalowo-mineralny. Obecnie, głównie w wyniku rozwoju nauk ścisłych i przyrodniczych, gospodarka paliwowa staje się równocześnie surowcową. W szczególności dotyczy to ropy naftowej, która jest podstawowym surowcem dla wielu gałęzi przemysłu chemicznego. Jasnym więc staje się współczesna rola surowców energetycznych. Powoduje ona, że gospodarki wielu krajów wiążą się z gospodarkami innych, w tym z gospodarkami państw biednych. Co nie zawsze tym słabszym przynosi wymierne korzyści. Przedstawione powyżej argumenty wskazują na ważne miejsce i rolę jaka przypada surowcom strategicznym w kształtowaniu systemu obronnego każdego państwa. Choć coraz częściej zwraca się uwagę na konieczność poszukiwania i wykorzystania alternatywnych źródeł energii to wydaje się, iż w systemach militarnych na razie nie ma innej możliwości. Dlatego jasne sprecyzowanie zasad polityki surowcowo-energetycznej jest szczególnie ważne, ponieważ obecnie zwyciężył model szybkich, elastycznych i produktywnych decyzji, tzw. międzynarodowy kapitalizm. Wynika on głównie ze świadomości, że istnieje ścisły związek pomiędzy systemem surowcowo-energetycznym a rozwojem gospodarczym i społecznym. Współczesna gospodarka surowcami w tym strategicznymi, które w zdecydowanej większości są kopalnianymi, ma trzy zasadnicze cechy. Po pierwsze występują one jedynie w niektórych rejonach kuli ziemskiej, a potrzebne są wszędzie tam gdzie żyją ludzie. Powoduje to, że ich pozyskanie odbywa się w sposób scentralizowany przy pomocy globalnego łańcucha gospodarczego, natomiast ich zużycie przebiega indywidualnie. Inaczej mówiąc ludzkość jest uzależniona od pewnego łańcucha (wydobycie, transport, przeróbka i podział). Zależności te globalną już gospodarkę stymulują do dalszej koncentracji, monopolizacji i globalizacji. Po wtóre kopalniane zasoby surowcowo-energetyczne szybko się kończą. I tak np. coraz częściej pojawiają się opinie, że złoża ropy naftowej są już na wyczerpaniu. Wiąże się to z niebezpieczeństwem napięć politycznych, kryzysów gospodarczych a nawet wojny. Po trzecie uzyskiwanie energii ze źródeł kopalnianych związane jest z rosnącą emisją zanieczyszczeń. Może to doprowadzić do światowego kryzysu. Istnieje nawet teoria, iż zużycie odkrytych już złóż surowców stanowi zagrożenie podstaw ludzkiej egzystencji. Światowy kryzys z tym związany systematycznie się zaostrza, każda bowiem klęska ekologiczna natychmiast powoduje zachwianie gospodarką a nawet kryzys gospodarczy. Przedstawiane tezy wskazują na konieczność jasnego sprecyzowania możliwości przemysłu i ewentualne zapotrzebowania w surowce gwarantujące samowystarczalność. Dlatego też instytucje i agendy państwowe, odpowiedzialne za przygotowanie państwa na wypadek stanów 6/7 Surowcowo-energetyczne bezpieczeństwo państwa czwartek, 16 września 2010 21:27 wyższej konieczności, muszą być poinformowane nie tylko o stanie surowców ale również o możliwościach przerzucenia ich w określone rejony kraju, o zdolnościach produkcyjnych poszczególnych gałęzi przemysłowych, o ilości zatrudnionych i niezatrudnionych fachowców, o niewykorzystanych maszynach i o zdolnościach finansowych - słowem muszą objąć całą statystykę i być źródłem wszelkiej wiedzy związanej z zagadnieniami zastępczości. Źródło: W. Śmiałek, J. Tymanowski (red.), Bezpieczeństwo państw i narodów w procesie integracji europejskiej , Toruń 2002. 7/7
