praca magisterska - 0203164247

Spis tre¶ci1)
Wstęp.2)
Charakterystyka warstw społecznych.3) Stany
społeczne.4)Kasty.5)
Stratyfikacja – charakterystyka, teorie i funkcje.
6) Podsumowanie. Wstęp
Od kiedy istnieje społeczeństwo ludzkie istniej±
nierówno¶ci pomiędzy jego
członkami. Niektórzy ludzie otrzymuj± (posiadaj±)
więcej od innych – więcej pienię-dzy, władzy, prestiżu, dłuższe życie –
więcej tego wszystkiego co jest cenne dla każ-dego człowieka. Nierówno¶ci zwykle
prowadz± do podziałów zwi±zanych z zamożno¶ci±, władz±, płci± i innymi
dobrami czy cechami. Ci którzy s± na szczycie podziałów chc± zachować swoj±
przewagę nad reszt±; natomiast ci na dole ( z reguły jest to wię- szo¶ć) żyj± w
stanie frustracji i gniewu, ponieważ chcieliby mieć więcej. Nierówno¶ć
rodzi
napięcia w społeczeństwie, ale jest jednocze¶nie Ľródłem energii napędzaj±cej
ruchy społeczne, zamieszki, rewolucje. Jeżeli nierówno¶ci s± bardzo duże i
długo się
utrzymuj±, to napięcia i konflikty mog± zupełnie zdominować życie
społeczne, na pewno nie jest to korzystne dla rozwoju społeczeństwa.Można
wyróżnić 4 zasadnicze rodzaje różnic występuj±cych w¶ród członków
danegospołeczeństwa:„ 1) różnice biologiczno – fizyczne 2) różnice
demograficzne 3) różnice psychiczne
4) różnice społeczne (posiadanie,
wykształcenie, zawód)”... ...”Trzy pierwsze rodzaje różnic s±
podstaw± do występowania okre¶lonych kategorii społecznych”(np. na
niepełnosprawnych i pełnosprawnych fizycznie, w wie-ku produkcyjnym i
poprodukcyjnym, ludno¶ć w różnych kategoriach wieku i.t.d.)Zbiory tej ludno¶ci nie
s± grupami społecznymi...”Natomiast cechy społeczne s± podstaw±
kształtowania się zbiorowo¶ci społecz-nych: klas, warstw społecznych, grup
zawodowych i stanowi± jednocze¶nie podstawywyodrębnienia w strukturze
społeczeństwa, pewnych czę¶ci tej struktury, takich jak:
struktura klasowa,
warstwowa czy zawodowa społeczeństwa, pojęte jako układy tych grup i relacje
zachodz±ce między nimi. S± Ľródłem nierówno¶ci społecznych pomię- dzy
ludżmi.”¹
—————————&#
8212;—————————&#
8212;————————―&#
8213;――――――― ¹Jan
Turowski (1999), „Socjologia wielkie struktury społeczne” Lublin:
Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Charakterystyka warstw społecznych.Warstwy tak
jak i klasy s± uważane za najważniejsze zbiorowo¶ci i elementy makro-struktur.
Różnica pomiędzy klasami a warstwami polega na tym, że kryteria wyróżniania klas
maj± charakter czysto ekonomiczny; natomiast przynależno¶ć do danej warstwy
wyznaczana jest przez różnorodne czynniki, np.: sposób bycia, prestiż społeczny,
wykształcenie.
Wg Jana Szczepańskiego: „ Klasy społeczne s±
podzielone wewnętrznie na różne wa-rstwy np. klasa społeczna kapitalistów
podzielona była na burżuazję finansow±, burżuazję przemysłow± i handlow±. Dalej
istniały w niej warstwy w zależno¶ci od wielko¶ci posiadanych dóbr i. t. d.”...
„Ponadto istniały takie warstwy poza czy między klasami, krzyżuj±ce się
niekiedy czy przenikaj±ce czę¶ciowo z niektórymi klasami. Takim przykładem była
polska inteligencja. Dzieliła się ona na różne kategorie zawodowe, które ł±czyły się
także w warstwy, np. wolne zawody (lekarze, adwokaci, architekci i inni), wyższe
kategorie urzędników, pracownicy administracyjno-biurowi, profesorowie i pracownicy
nauki, arty¶ci i. t. p.”¹W przeciwieństwie do klas, granice warstw s±
nieostre, a kryteria niezbyt wyraĽne.Wielu socjologów a w¶ród nich Marks i Weber,
często posługuje się pojęciem warstwy społecznej w jednej z trzech zasadniczych
wersji:„ 1) Warstwami nazywa się istotne grupy w ramach danej klasy
społecznej,np. w¶ród członków klasy robotniczej wyodrębnia się robotników
wykwalifikowanychi niewykwalifikowanych, a w¶ród klasy chłopskiej wyróżnia się
rolników zamożnych iwiejsk± biedotę. Kryterium kwalifikacji i bogactwa zostaje
wówczas użyte w celu wyodrębnienia warstw wewn±trz-klasowych. 2) Warstwami
nazywa się takie segmenty struktury społecznej, które spełniaj± nie-które, ale nie
wszystkie kryteria klas społecznych. Najlepszym przykładem takiego użycia pojęcia
warstwy społecznej jest jego zastosowanie do wschodnioeuropejskiejinteligencji.
Tradycyjnie inteligencja wyróżniana jest na podstawie wykształcenia, rodzaju pracy i
sposobu bycia a nie stosunków własno¶ci czy władzy politycznej.Jednakże w
wymiarze kulturowym inteligencja – zwłaszcza w w±skim rozumieniu –jest grup± społeczn± pełni±c± istotn± rolę w utrwalaniu dominuj±cej ideologii,a więc
posiada pewne cechy klasy. Niekiedy takie warstwy jak inteligencja –
czyurzędnicy państwowi – okre¶la się mianem „szczególnych klas
społecznych”, np. Marks traktował mieszczaństwo raz jako klasę, a innym
razem jako warstwę. Weberczynił podobnie. 3) Warstwami nazywa się też grupy,
których cechy mog± być w wysokim stopniu niezależne od przynależno¶ci do klas
ekonomicznych. Takie zastosowanie pojęcia warstwy społecznej spotykamy, gdy
odnosi się je np. do zhierarchizowanego upo- rz±dkowania grup lub kategorii
prestiżowych. Badania nad prestiżem zawodów, po- kazały, iż częstokroć podobne
miejsce na drabinie prestiżu zajmuj± zawody, których usytuowanie w podziale pracy
wskazuje na odmienny kontekst klasowy, np. w ¶rodku hierarchii prestiżu zawodów
znajduje się zarówno rolnik indywidualny,
jak i wiele zawodów robotniczych,
chociaż posiadanie ziemi z jednej strony a pracanajemna z drugiej – sytuuj±
wykonuj±cych te zawody w innych klasach. Takie
——————————
——————————
—————— ¹ Jan Szczepański (1970),
„Elementarne pojęcia socjologii”( P.W.N.) Warszawa. nieklasowe
rozumienie warstw często występuje w analizach nierówno¶ci
społecznychokre¶lanych jako badania stratyfikacji społecznej”²
Tak
więc w pierwszym przypadku warstwy wyodrębnia się w ramach danej klasy
społecznej, bior±c za kryterium np. kwalifikacje i bogactwo –
(warstwywewn±trzklasowe). W drugim przypadku warstwy to segmenty struktury
społecznej,spełniaj±ce niektóre kryteria klas społecznych, a więc posiadaj±ce pewne
cechy klasy. Po trzecie warstwy to grupy ludzi maj±cych cechy niezależne od
przynależno¶ci dowarstw ekonomicznych – występuj±ce w analizach
nierówno¶ci społecznych. Wg Webera warstwy społeczne najogólniej s± rozumiane
jako: zbiory ludziuznaj±ce siebie i uznawane także przez innych za wyższe
społecznie lub niższe ze względu na zajmowane pozycje społeczne (ang.
stratification-stratyfikacja, odstratum-warstwa, strata-warstwy) – jako pewnego
rodzaju układ pionowy tych warstw,przyjęty dla ich okre¶lenia w literaturze. Max
Weber twierdzi (w swoim dziele„Wirtschalft und Gessellschaft”), że
społeczeństwo dzieli się na klasy jak również nastany (Stände), które zajmuj±
podobne pozycje w społeczeństwie. Podstaw± wyodręb-nienia warstw jest ich
miejsce, położenie w hierarchicznej strukturze społeczeństwa –- pozycja
społeczna. Pozycję społeczn± w jęz. ang. okre¶la się terminem status, dlate-go
uwarstwienie okre¶la się często jako podział na grupy ludno¶ci o tym samym
statusie społecznym. Wg Webera klasy s± uwarunkowane swym czysto ekonomicznym położeniem, a warstwy społeczne zawieraj± jawne komponenty życiowych
losów jednostki, zwi±zanych z negatywn± lub pozytywn± ocen±, z okre¶lonym prestiżem, jaki maj± przyznany osoby zajmuj±ce dany rodzaj pozycji. Przede wszystkim
ze względu na system warto¶ci które s± uznawane przezczłonków danego
społeczeństwa, pewne kategorie ludzi zajmuj±cych dany rodzaj po-zycji, ciesz± się
większym szacunkiem i prestiżem, inne za¶ mniejszym.
„Komentuj±c
pogl±dy Maxa Webera, warstwy społeczne możemy okre¶lićjako:1)
zbiory ludzi
choćby o amorficznej strukturze, którzy zajmuj± pozycje ciesz±ce sięokre¶lonym
poziomem prestiżu – honoru.2) zbiory ludzi charakteryzuj±ce się
specyficznym stylem życia tj. sposobami, zakre-sem i form± uczestnictwa w
konsumpcji dóbr materialnych i kulturalnych.3) zbiory ludzi wyodrębniaj±ce się od
siebie okre¶lanymi dystansami społecznymi,czyli zakresami styczno¶ci, stosunków,
w jakie mog± ze sob± wchodzić, a jakie godz± w prestiż danej
warstwy”³ Wg Jana Szczepańskiego: „Pojęcie warstwy
społecznej oznacza okre¶lony zbiór ludzi, mniej lub więcej wyrażnie oddzielony od
innych kryteriami wyższo- ¶ci lub niższo¶ci społecznej. Przy czym podstaw± tego
oddzielenia jest pewien dystans społeczny oparty na kryteriach posiadania poziomu
kulturalnego, stylużycia, wyobrażenia o <<wyższo¶ci urodzenia>> i innych
rzeczywistych lub uro-jonych
podstawach”...———————&#8
212;—————————&#8
212;————————²Red.
Nauk. A.Kojder, K.Koseła , W. Kwa¶niewicz, H. Kubiak, J.Mucha,
J.Szacki,M.żiółkowski, M.Ofierska, A.Piotrowski, H.Domański (1999)
„EncyklopediaSocjologii tom II” Oficyna Naukowa Warszawa
³Jan Turowski (1999)”Socjologia wielkie struktury społeczne”
Lublin:Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego...”Warstwy społeczne s± więc tworami poł±czonymi pewn±
więzi± wewnętrzn± i po-czuciem wspólnej przynależno¶ci, maj± w luĽny sposób
zarysowan± zasadę odrębno¶-ci, która znajduje wyraz w przybieraniu postaw
wyższo¶ci lub niższo¶ci we wzajem-nych oddziaływaniach między członkami
warstw”*
U podstaw uwarstwienia s± dwa rodzaje uwarunkowań:1)
uwarunkowania strukturalne (obiektywne) – to czynniki, cechy,
elementy położenia jednostki tj.: wysoko¶ć dochodów, wykształcenie, zawód i
stanowisko w zawodzie, które podlegaj± ocenie.
2)
uwarunkowania
¶wiadomo¶ciowe (subiektywne) – czyli uznawane w danymspołeczeństwie
systemy warto¶ci; ponieważ wyższy czy niższy prestiż spo-łeczny, który jest
przyznawany osobom zajmuj±cym dany rodzaj pozycji za-leży od kryteriów oceniania
danego zawodu, rodzaju kwalifikacji i. t. d.,jako godny większego uznania czy
bardziej doniosły od innych zawodówczy rodzaju kwalifikacji.
Stany społeczne.
Przynależno¶ć do tego rodzaju kategorii jest
sformalizowana prawnie,zwi±zana
z pochodzeniem, ale również z możliwo¶ci±
nobilitacji czy też nabycia praw miejskich lub możliwo¶ci± ich utraty.
W
¶redniowieczu ten podział nie był pocz±tkowo zbyt wyraĽny. Podział na stany był w
znacznym stopniu zwi±zany z podziałami ekonomicznymi, lecz mógł być od nich
oderwany (np. szlachta-gołota nie posiadała ziemi, mimo że należała formalnie
do stanu szlacheckiego).
We Francji u schyłku XVIII stulecia społeczeństwo
było podzielone na trzy
stany: duchowieństwoszlachtęi tzw. stan
trzeci.Dwa pierwsze były stanami uprzywilejowanymi, nie płaciły podatków i miały
dostępdo najwyższych urzędów i godno¶ci. Były one jednak wewnętrznie
zróżnicowane.
Np. wyższe godno¶ci duchowne sprawowali wył±cznie duchowni
pochodz±cy *Jan Szczepański(1970)”Elementarne Pojęcia Socjologii”
(P.W.N.)Warszawa.z arystokracji i szlachty, którzy opływali w dostatki. Niżsi
duchowni, wywodz±cy
się zazwyczaj z mieszczaństwa i chłopstwa, często żyli w
niedostatku i biedzie.
Ogromne zróżnicowanie maj±tkowe występowało także
w¶ród szlachty, w skład której wchodziła nieliczna, ale bogata i wpływowa
arystokracja Spo¶ród 25 milionów mieszkańców ówczesnej Francji do stanów
uprzywilejowanych należało ok. 400tys. ludzi. Reszta tworzyła stan trzeci,
stanowi±cy blisko 99% społeczeństwa. Był to stan najbardziej zróżnicowany.
Przeważali w nim ludzie niezamożni i biedni, ale zdarzali się też bardzo bogaci.
W mie¶cie - obok wielkiej burżuazji, a więc bankierów, kupców, przemysłowców,
kamieniczników – do stanu trzeciego należeli także rzemie¶lnicy, drobni
kup0cy, robotnicy i biedota miejska. Na wsi należeli do niego w większo¶ci
wolni chłopi. Byli oni najliczniejsz± warstw± tego stanu.
Obok bogatego
chłopstwa żyła kilkumilionowa rzesza bezrolnych. Stan trzeci,
chociaż wyraĽnie
przeważaj±cy liczebnie w społeczeństwie i ponosz±cy duż± czę¶ć ciężarów na rzecz
państwa, był pozbawiony praw i dostępu do władzy.
W skład stanu trzeciego
wchodzili też ludzie uprawiaj±cy wolne zawody.
Byli to prawnicy, lekarze,
dziennikarze, literaci, uczeni i arty¶ci. Razem z wielk±
burżuazj± tworzyli oni
górn± warstwę, czyli elitę tego stanu.
„Stany – zapowiedĽ
podstawowej koncepcji stanów królestwa można znaleĽć w pracach uczonych z IX
i X wieku, którzy podzielili społeczeństwo na trzy grupy:
tych co się modl±, tych
co walcz± i tych co pracuj±. Ten surowy podział skomplikowało w XII w.
wyłonienie się aktywnych grup mieszkańców miast, pocz±wszy od zamożnych
kupców aż do biednych rzemie¶lników, czeladników i robotników niewykwalifikowanych. Gdy pojęcie społeczno¶ci królestwa nabrało charakteru
politycznego i w rezultacie rozwinęły się instytucje przedstawicielskie, podział na
stany (zazwyczaj trzy) utrzymał się.
Klasycznym przykładem jest
parlament angielski. Pocz±wszy od końca XIII w.
stało się zwyczajem
powoływanie przedstawicieli miast i przedstawicieli hrabstw na
zgromadzenia
ogólne. Te dwie grupy w końcu w sposób nietypowy dla Europy, zlały
się w jedn±
cało¶ć, tworz±c Izbę Gmin, która posiadała ważne uprawnienia, m.in. nakładanie i ¶ci±ganie podatków. Z kolei baronowie i wyższy kler utworzyli Izbę
Lordów: Ko¶ciół powoływał za¶ niższy kler do swych instytucji”...
...”W innych państwach Europy różne przedstawicielstwa narodowe
– w księstwach
niemieckich, w państwach skandynawskich i słowiańskich
(zwłaszcza w Polsce),
a także kortezy w Hiszpanii – miały podobny
charakter, choć rzadko zwoływano je reguralnie. U schyłku ¶redniowiecza, wraz ze
wzrostem bardziej dynamicznej gospodarki pieniężnej, pojęcie zamkniętego i
odrębnego stanu stawało się coraz bar- dziej nieadekwatne wobec rzeczywisto¶ci,
choć socjalnie zachowało sw± moc
obowi±zuj±c± aż do czasów nowożytnych, a
nawet aż do rewolucji francuskiej”... ...”Stan – grupa
społeczeństwa feudalnego wyróżniaj±ca się odrębn± pozycj± prawn±.
W dawnej
Polsce duchowieństwo i rycerze-szlachta były stanami”¹
—————————&#
8212;—————————&#
8212;—————————&#
8212;———— ¹H.R.Loyn
(1996)”Encyklopedia popularna” Warszawa: Wyd. Czytelnik
Kasty.„Kasta – zamknięta grupa społeczna do której
przynależno¶ć jest uwarunkowana urodzeniem (status osi±gnięty), charakteryzuj±ca
się endogamicznymi zwi±zkami małżeńskimi, odrębn± kultur± i stylem życia,
okre¶lonym statusem w społeczeństwie, dziedziczeniem pozycji i zajęć przez
członków, ¶ci¶le zrytualizowanymi
kontaktami z osobami z poza kasty oraz
¶ci¶le przestrzeganymi barierami kastowymi.Najbardziej rozwinięty i najbardziej
złożony (ok. 3000 kast i podkast) jest usankcjonowany religijnie system kastowy
(system zamknięty) w Indiach.”...
...”System zamknięty –
typ społecznego systemu stratyfikacyjnego, tworz±cytak± strukturę społeczeństwa, w
której jednostki maj± niewielk± możliwo¶ć zmianypozycji społecznej, status
społeczny jednostki w społeczeństwach o zamkiniętychsystemach stratyfikacyjnych
jest najczę¶ciej statusem przypisanym.”...
...”System kastowy
– system społeczny, w którym nierówno¶ć w dystrybucjizasobów opiera się na
zorganizowanym układzie przypisanych statusów społecznych,funkcjonuj±cym w
ramach kast.”¹
System kastowy to przykład bardzo ostrych
podziałów stratyfikacyjnych, któres± oparte na religii przyjmuj±cej, że podział na
kasty jest z góry ustanowiony przez siły nadprzyrodzone i że jego przestrzeganie jest
nakazem religii. System ten w czystejpostaci wykształcił się w Indiach i w w±skim
znaczeniu ogranicza się tylko do tego społeczeństwa.
W Indiach wyróżnia się
cztery kasty główne i kilka tysięcy podkast. Mimo tego, że Brytyjczycy niejednokrotnie
(w okresie kolonizacji) podejmowali wysiłki maj±ce na celu rozbicie tego systemu, to
przetrwał on w nienaruszonej formie. Nieoficjalnie został zniesiony w 1949, w dwa
lata po odzyskaniu przez Indie niepo-dległo¶ci. Jednak nadal jest potężn± sił± w
indyjskim społeczeństwie, a szczególniena obszarach wiejskich. Możliwo¶ci
małżeńskie oraz zawód zależ± tam wył±cznie od kasty. W wielkich miastach większa
anonimowo¶ć osłabia kastę jako czynnik stosunków społecznych, lecz nawet tam
system kastowy odgrywa istotn± rolę społeczn±.
System kastowy w swoich
pocz±tkach był to porz±dek społeczny o charakterzereligijnym. Społeczeństwo
dzieliło się na grupy ludzi ¶ci¶le od siebie odizolowane, o odrębnych cechach
społecznych, wzorach życia, obyczajach. Między kastami nie istniała możliwo¶ć
przej¶cia – obowi±zywał ¶cisły nakaz endogamii. Człowiek który urodził się w
ka¶cie miał w niej pozostać do końca życia, a je¶li przez całe życie przestrzegał
(¶ci¶le!) nakazów religijnych i sposobów życia obowi±zuj±cych dan± kastę, to mógł
po ¶mierci odrodzić się w wyższej ka¶cie. Podstaw± izolacji kast było ponowne
narodzenie się w ka¶cie wyższej lub niższej – czyli reinkarnacja. Wła¶nie
wiara w reinkarnację była czynnikem który stabilizował trwało¶ć systemu kastowego,
który pozostawał bez zmian przez tysi±clecia. Ktokolwiek chciał go zmienić,
naruszyłby system przepisów religijnych i po ¶mierci odrodziłby się w ka¶cie niższej.
Dla wierz±cego Hindusa jedyn± możliwo¶ci± przechodzenia do wyższej kasty, było
¶cisłe przestrzeganie nakazów kasty, aż do przej¶cia do kasty najwyższej, z
której¹K. Olechnicki, P. Załęcki (1997) „Słownik Socjologiczny”
Toruń: Graffiti BC¹mógł przej¶ć po ¶mierci w stan nirwany. Je¶li za¶ nie
przestrzegał nakazów, jego dusza wcielała się w ciało członka niższej kasty, a potem
w ciało zwierzęcia coraz niższego rzędu. Wiara ludzi w Indiach w tak działaj±cy
system reinkarnacji, zapewnia-ła jego niezmienno¶ć. System kastowy skutecznie
hamował postęp. Nowoczesna organizacja np. przemysłu czy wojska była
niemożliwa, ze względu na to, że członek niższej kasty nie mógł wydawać rozkazów
członkowi kasty wyższej. Niemożliwe było także zorganizowanie zbiorowego
żywienia, ponieważ każda kasta i podkasta miały swoje ¶cisłe tabu dotycz±ce
pokarmów. Niemożliwe było także skompletowanie załóg fabrycznych pracuj±cych w
te same dni, gdyż każda kasta i podkasta miała swoje ¶więta i obrzędy ¶ci¶le
przestrzegane.
Kasty były zbiorowo¶ciami społecznymi o charakterze klasowym,
ale system kastowy opierał się na wierzeniach religijnych i kasty były jednostkami
kultu religij-nego. Był to system bardzo precyzyjny, dokładnie ustalaj±cy zasady
wyższo¶ci iniższo¶ci społecznej. Były to zbiorowo¶ci nieprzenikalne, bez kanałów
ruchliwo¶ci społecznej między nimi. Miały zarówno odrębne wzory moralne jak też
wzory fizyczne – zewnętrzne odznaki stroju, wst±żki i. t. p., więc
przynależno¶ć do danej kasty była widoczna na zewn±trz. Był to także podział
zawodowy, ponieważ czę¶ć sposobów życia kasty polegała na wykonywaniu zawodu
wła¶ciwego dla danej kasty i zawód ten mógł być wykonywany tylko przez członków
danej kasty. W ¶cisłym znaczeniu kasty były zwi±zane z religi± i podziały i podziały
te s± uzasadnione dogmatem religijnym. Jednak w wielu innych społeczeństwach
tworzyły się zbiorowo¶ci podobne do kast; np. w społeczeństwie feudalnym klasy
wyższe, duchowieństwo, arystokracja, miały cechy podobne do kast:styl życia
wła¶ciwy tylko tej klasie,- odizolowanie,nieprzenikalno¶ć i brak kanałów
ruchliwo¶ci,- również endogamia w niektórych klasach.W społeczeństwie
amerykańskim, na południu, niegdy¶ zbiorowo¶ci rasowe były oddzielone tak jak
kasty. Murzyni jako niewolnicy byli oddzieleni barierami obyczaju, segregacji w
szkołach, publicznych ¶rodkach komunikacji, restauracjach, parkach i.t.p.Również
nakazem endogamii i stylu życia. W takim znaczeniu kasta to zbiorowo¶ć społeczna
o charakterze klasowym zamkniętym, której członkiem zostaje się na podstawie
urodzenia i która nie pozwala na zawieranie małżeństw z członkami innych klas (w
sposób zrytualizowany), oraz posiada ona ustalone obyczaje i styl życia, odmienne
od innych klas. Bariery kastowe s± tu w zasadzie nieprzekraczalne. Kasty tego
rodzaju mog± mieć uzasadnienie rasowe, stanowe b±dĽ religijne. Czasem grupy
celowe (niektóre), stawiaj±ce swoim członkom bardzo wysokie wymagania, przyjmuj±
także cechy kast. We współczesnym społeczeństwie amerykańskim narzucaj±cym
się przykładem kastowo¶ci na tle rasowym, jest rasizm. Zasadnicza pozycja
społeczna jednostki w tym przypadku, zostaje przes±dzona w momencie narodzin i
zależy od przynależno¶ci do danej rasy. Jednostka tak naprawdę nie ma możliwo¶ci
zmiany tej pozycji w ci±gu swojego życia. Człowiek może stać się bardzo bogaty lecz
mimo tego nadal pozostanie „tylko” Murzynem b±dĽ
„tylko” kolorowym. Kto inny natomiast może „stoczyć się na
dno”, zupełnie upa¶ć moralnie, lecz nadal pozostanie białym czyli lepszym od
innych ras. Południowo-afrykański system apartheidu to także forma kastowo¶ci. W
tym kraju istniej± cztery kasty: biali, czarni, kolorowi oraz Azjaci. Ludzie ci s±
przypisani do jednej z kast również przez urodzenie, tak więc ich szanse życiowe
także s± z góry okre¶lone. To gdzie chc± mieszkać, pracować i na kogo głosować,
jest zależne od tego w jakiej znajduj± się ka¶cie.
Stratyfikacja –
charakterystyka, teorie i funkcje. „Stratyfikacja społeczna (uwarstwienie
społeczne) – ustawienie różnych kategorii społecznych w pewnym
hierarchicznym porz±dku, który poci±ga za sob± różny dostęp do zasobów
społecznych”.¹
Jeżeli ludzie w różnych kategoriach społecznych
(zróżnicowanych społecznie), zostaj± ustawieni w pewnym porz±dku, który daje im
różny dostęp do dóbr społecznych, to mamy do czynienia wła¶nie ze stratyfikacj±
społeczn±. „Stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo posiada pewien
system rang. Pewne warstwy stoj± wyżej, inne za¶ wyżej. Ich suma stanowi system
stratyfikacyjny danego społeczeństwa.” ²Społeczeństwa różni± się
bardzo co do kryteriów, wg których jednostki s± przypisywane do różnych poziomów.
W tym samym społeczeństwie mog± funkcjonować obok siebie różne systemy
stratyfikacji, w których obowi±zuj± zupełnie inne kryteria umiejscawiania ludzi.
Stratyfikacja ma różne formy i jest cech± wszystkich społeczeństw, poza tymi
najbardziej prymitywnymi pod względem rozwoju technologicznego. Jest ona cech±
społeczeństw, nie poszczególnych członków. Może być usprawiedliwiana (i jest
najczę¶ciej) przez ideologię, z któr± najbardziej (ideologi±) utożsamiaj± się ci, którzy
najpełniej korzystaj± z systemu. System ten wraz z ideologi± jest przekazywany
kolejnym pokoleniom w trakcie procesu socjalizacji. Stopień stratyfikacji jest
okre¶lony przez to, jak nierówno rozdzielone s± dobra, jak bardzo wyróżniaj± się
klasy społeczne, jak duży ruch jest pomiędzy nimi i jak bardzo s± trwałe i
niezmienne. Np. w Indiach w systemie kastowym, występuje wysoki stopień
stratyfikacji, ponieważ ludzie rodz± się w jakiej¶ ka¶cie, która posiada zupełnie inne
udziały w licz±cych się dobrach, niż pozostałe kasty i z której zwykle nie można
wyj¶ć. Inaczej jest w systemie klas otwartych, takim jak w demokracjach zachodnich,
gdzie granice pomiędzy klasami s± zmienne, a przej¶cie z jednej do drugiej jest
możliwe. Członek społeczeństwa o otwartym systemie klasowym,
ucz±c—————————&#
8212;—————————&#
8212;—————————&#
8212;————¹ Norman Goodman
(1997)”Wstęp do socjologii” Poznań: Zysk i S-ka² Peter L.
Berger (1988) „Zaproszenie do socjologii“ Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe. się, pogłębiaj±c swoj± wiedzę pracuje nad tym aby
poprawić swoj± pozycję klasow±, jak± zapewniła mu rodzina, b±dĽ też stara się j±
utrzymać. W społeczeństwie amerykańskim w dużym stopniu od wykształcenia
zależy rodzaj pracy, dochody, prestiż i udział we władzy.
Ponieważ stratyfikacja
ma tak duże znaczenie dla rozwoju dynamiki społeczeństwa, jest ona przedmiotem
dużego zainteresowania socjologii. Różne pogl±dy na ten temat mieli: Karol Marks,
Max Weber, Kingsley Davis i Wilbert Moore czy Gerhard Lenski. Teoria konfliktu wg
Marksa
Marks przedstawił prost± (niektórzy twierdz± ze
zbyt prost±) teorię stratyfikacji – Marks, Engels, 1848r. Jego zdaniem ci którzy
posiadaj± ¶rodki produkcji – czyli materiały potrzebne do wytwarzania dóbr
– mog± kontrolować o¶rodki władzy, symbole kulturowe, pracę i styl życia
innych ludzi. Przez to we wszystkich społeczeństwach istnieje podstawowe napięcie
pomiędzy wła¶cicielami, a tymi, którzy ¶rodków produkcji nie posiadaj± –
obojętnie czy s± to np. wie¶niacy i szlachta czy też robotnicy i kapitali¶ci. Ponieważ
posiadacze ¶rodków produkcji maj± władzę, mog± manipulować symbolami
kulturowymi, tworzyć ideologie uzasadniaj±ce posiadan± przez nich władzę i
przywileje, a równocze¶nie neguj±ce roszczenia innych do własno¶ci i władzy. Je¶li
zajdzie taka potrzeba to potrafi± zastosować represje i przymus fizyczny wobec tych,
którzy kwestionuj± ich stan posiadania i prawo do władzy. Marks uważał jednak, że
ten podstawowy konflikt interesów pomiędzy „posiadaczami” a
pozbawionymi władzy i ¶rodków produkcji, prowadzi nieuchronnie do sytuacji w której
może doj¶ć do rewolucji wywołanej przez tych ostatnich, którzy pozbawieni s±
wpływu na wyniki własnej pracy i innych przywilejów. Marks twierdził, że stratyfikacja
nie jest niezbędna i nieuchronna, je¶li tylko ¶rodki produkcji stan± się własno¶ci±
zbiorow±, a nie własno¶ci± nielicznych jednostek. Za powstanie stratyfikacji jego
zdaniem jest odpowiedzialny kapitalizm. Kapitalizm wg niego – każe
robotnikom produkować więcej, niż im samym i wła¶cicielom ¶rodków produkcji
potrzeba, co prowadzi do powstania „warto¶ci dodatkowej”. Warto¶ć
t± kapitalista wykorzystuje dla własnego zysku, a nie zwraca jej robotnikom
wytwarzaj±cym j±. Wydarzenia współczesne niezupełnie potwierdzaj±
przewidywania Marksa, ale nie należy ich odrzucać. Wielu socjologów (np. Domhoff
1983) utrzymuje, że władza jest wci±ż skoncentrowana w rękach małej elity
ekonomicznej i że zwi±zki zawodowe nie mog± zaprzestać walki o prawa robotników.
Podkre¶laj± oni, że nie jest to łatwe.
Ujęcie wielowymiarowe wg Webera
Weber (1922) przez całe życie był krytykiem Marksa, jednak on również
zaproponował konfliktow± teorię stratyfikacji. Jednak różnica pomiędzy nimi polegała
na tym, że Weber ujmował stratyfikację jako zjawisko wielowymiarowe, a dokładnie
dotycz±ce trzech wymiarów:klas (sfera ekonomiczna),- grup statusu
społecznego – stanów (sfera społeczna),partii (sfera polityczna).Klasy s±
tworzone przez zróżnicowany popyt ludzi na pracę, dochody, dobra konsumpcyjne i
odpowiedni poziom dobrobytu materialnego. Zdaniem Webera może istnieć wiele
różnych klas, a posiadanie własno¶ci jest tylko jedn± z podstaw ich tworzenia się ( w
przeciwieństwie do pogl±dów Marksa). Społeczeństwo nie jest więc podzielone
wył±cznie na tych co „maj±” i na tych co „nie maj±”, ale
jest to bardziej złożony i zróżnicowany system klas. Partie stanowi± organizacje
władzy, lecz nie zależ± bezpo¶rednio od stosunku własno¶ci i ¶rodków produkcji.
Członkowie danego społeczeństwa mog± posiadać władzę, nie dysponuj±c duż±
własno¶ci± i na odwrót.Władza może być wykorzystywana nie w interesie klas
posiadaj±cych np. wojsko i jego elity rzadko s± posiadaczami ¶rodków produkcji czy
wielkich maj±tków. Zatem dla Webera stratyfikacja znaczy więcej niż tylko
hierarchię klas odzwierciedlaj±c± stosunki ekonomiczne oraz jest zwi±zana z
hierarchi± władzy i przynależno¶ci± do grup statusu społecznego. Ujęcie
funkcjonalistyczne - Davis i Moore
Ich pogl±d z 1945r. zakłada, że okre¶lona
forma stratyfikacji jest nieunikniona i niezbędna społecznie. Społeczeństwo składa
się ze złożonego systemu statusów i ról.Aby mogło (społeczeństwo) dobrze
funkcjonować, to pozycje społeczne powinny być zajmowane przez jednostki
najlepiej wykwalifikowane. Najważniejsze pozycje często wymagaj± trudnego,
długiego przygotowania (np. aby zostać lekarzem, prawnikiem).W wyniku czego
niewielu ludzi chce przeznaczać na to czas, pieni±dze czy nakład pracy. Dlatego aby
zachęcić ludzi uzdolnionych do zdobywania wymaganego przygotowania,
społeczeństwo musi tworzyć system zróżnicowanych nagród. Ten system to wła¶nie
stratyfikacja społeczna. „ Gdyby w społeczeństwie każdy mógł zajmować
dowoln± pozycję, system ten nie byłby konieczny. Tak jednak nie jest –
twierdz± Davis i Moore. Talenty i zdolno¶ci nie s± rozdzielone równo. Nie wszystkie
pozycje s± jednak tak samo poż±dane. Dlatego system stratyfikacji motywuje tych,
którzy maj± niezbędne umiejętno¶ci by zajmować odpowiednie pozycje i dobrze
spełniać ich wymagania” ³
Teoria ta, która została
zmodyfikowana i udoskonalona, przedstawia podstawowe funkcjonalne wyja¶nienie
konieczno¶ci i powszechno¶ci istnienia systemu stratyfikacji. Spotkało się ono jednak
z krytyk±. Tumin (1953) twierdził, że nie można ustalić znaczenia funkcjonalnego
wszystkich pozycji w społeczeństwie.Twierdził on, że systemy stratyfikacyjne maj±
tendencję do odtwarzania się, co sprawia, że staj± się nieproduktywne. Osoby które
zajmuj± wyższ± pozycję przekazuj±c j± swoim dzieciom, odbieraj± dzieciom o innym
pochodzeniu, ale równych b±dĽ większych zdolno¶ciach, szansę współzawodnictwa
o wyższ± pozycję. Jednostki nie maj± więc zapewnionego rozwoju, a społeczeństwo
jest powoli pozbawiane najzdolniejszych jednostek mog±cych zaj±ć jak±¶ szczególn±
pozycję.Wg Tumina sukces lub jego brak w zdobywaniu nagród społecznych w
jednym pokoleniu, jest przekazywany następnemu pokoleniu w rodzinach, co
powoduje ograniczenie swobodnego dopasowywania zdolno¶ci i nagród, które to jest
wymogiem społeczeństwa demokratycznego i
wydajnego.————————&#821
2;—————————&#821
2;—————————&#821
2;—————³ Norman Goodman (1997)
„Wstęp do socjologii” Poznań : Zysk i S – ka Teoria ewolucyjna
wg Gerharda LenskiegoJest to jedna z nowszych teorii (1966). Wg niego stratyfikacja
jest wynikiem wzrostu produkcji ekonomicznej, który prowadzi do powstawania
nadwyżek zasobów materialnych, przekraczaj±cych znacznie podstawowe potrzeby.
W miarę powiększania się nadwyżek, wzrasta zdolno¶ć do utrzymywania osób
nieproduktywnych, które czasami sił± zawłaszczaj± sobie te nadwyżki tworz±c w ten
sposób dla siebie przywileje. Przywileje i władza ł±cz± się ze sob±, bowiem
wła¶ciciele dóbr mog± i używaj± władzy do powiększania swego bogactwa, a osoby
posiadaj±ce władzę, mog± używać jej do przejęcia nadwyżek i zdobycia przez to
maj±tku i prestiżu. Lecz wraz z rozwojem industrializacji, ten długotrwały proces
zostaje do pewnego stopnia odwrócony, ponieważ ci którzy s± pozbawieni
przywilejów, zaczynaj± się mobilizować i przeciwstawiać nadużyciom władzy i
grabieży nadwyżek ekonomicznych (co przewidział Marks). Zaczynaj± oni zmuszać
organizację władzy do przyjęcia bardziej demokratycznych form, najczę¶ciej jednak
(czego nie przewidział Marks) bez wywoływania wielkich rewolucji. Rezultatem tego
jest wprowadzenie systemu podatkowego, który nakłada wyższe podatki na
bogatszych, lub usiłuje to zrobić, przy czym bogaci zawsze próbuj± się uchylać od
tych obci±żeń. Dochody z podatków s± następnie przeznaczane na o¶wiatę, opiekę
zdrowotn±, opiekę społeczn± i tworzenie miejsc pracy dla mniej
uprzywilejowanych.Jak wiadomo proces taki nie jest zbyt skuteczny, ponieważ
posiadacze wielkich dóbr walcz± z podatkami i manipuluj± opini± publiczn±, aby
przekonać tych mniej uprzywilejowanych, że wysokie podatki nie leż± w ich interesie.
Z omówion± stratyfikacj± klasow± splecione s± również nierówno¶ci
etniczne. Problem rasy i etniczno¶ci to również podstawa nierówno¶ci społecznych.
Niektórzy ludzie z okre¶lonym pochodzeniem narodowo¶ciowym znacznie czę¶ciej
należ± do okre¶lonych klas społecznych. Większo¶ć etnicznych subpopulacji (np. w
USA), znajduje się w niższych klasach, więc konflikty klasowe mog± tam być
wzmacniane przez antagonizmy etniczne, między tymi którzy posiadaj± a tymi którzy
chc± posiadać.
Płeć i wiek to dwie najbardziej uniwersalne podstawy stratyfikacji
społecznej.W każdym społeczeństwie inaczej traktuje się kobiety i inaczej mężczyzn.
Wzory oczekiwanych zachowań zależ± od płci danej jednostki.
Systemy
stratyfikacji utrzymuj± się. System kastowy w Indiach, pomimo oficjalnego zniesienia
go. W krajach socjalistycznych także istniał system klasowy, pomimo tego, że
oficjalna ideologia głosiła co¶ zupełnie innego. Na trwało¶ć tego systemu maj± wpływ
instytucje i procesy społeczne. W zasadzie kilka instytucji społecznych wspiera
istniej±cy system stratyfikacyjny. Legitymizuj± one dominację konkretnych grup, co
ma duży wpływ na utrzymywanie się stratyfikacji. Stratyfikacja to nierówny rozdział
warto¶ciowych dóbr społecznych, a najczę¶ciej dóbr ekonomicznych i usług.
Zróżnicowany rozdział dóbr okre¶la stratyfikację społeczn±, a także przyczynia się do
niej. Kiedy owe dobra s± nierówno rozdzielane kolejnym pokoleniom (najczę¶ciej tak
się dzieje), utrzymuje się istniej±cy system. Mechanizmem do przekazywania dóbr
jest najczę¶ciej rodzina. Rodziny które posiadaj± znaczne dobra, przekazuj± je
kolejnym pokoleniom. W przypadku indyjskiego systemu kastowego stratyfikacji
towarzysz± przekonania religijne , które wspieraj± system. W nowoczesnych
społeczeństwach przemawiaj±ca ideologia skupia się na zasługach jednostki, na
ciężkiej pracy, wielkich zdolno¶ciach, równo¶ci szans. Zgodnie z takim my¶leniem
ludzie zajmuj±cy wysok± pozycję, zawdzięczaj± j± własnym zdolno¶ciom i wysiłkom,
a ci którym powodzi się Ľle, mog± mieć pretensje wył±cznie do siebie.
Również
państwo pomaga utrzymywać istniej±cy system stratyfikacji, poprzez sprawowanie
kontroli nad systemem prawnym, który zapewnia przekazywanie i stosowanie praw
wspieraj±cych system nierównego rozdziału dóbr. Prawo może zachęcać lub
zniechęcać jednostki czy rodziny, do przekazywania odziedziczonych dóbr kolejnym
pokoleniom, może również tego wymagać lub zabronić. ¦rodki przymusu i władza na
któr± państwo ma monopol mog± być użyte do wspierania istniej±cego systemu.
Społeczne procesy również służ± wsparciu istniej±cego systemu
stratyfikacyjnego. Jest to np. kooptacja czyli wł±czanie do systemu jednostek, które
mogłyby zagrozić jego istnieniu. Poprzez przekazanie im czę¶ci dóbr można się
spodziewać, że nie będ± one d±żyły do zmiany systemu, a nawet mog± go aktywnie
bronić. Wysiłki takie często skupiaj± się na przywódcach opozycji, którzy otwarcie
krytykuj± system i groż± zmian±. Można próbować przekupić takie jednostki, a także
zapraszać je do udziału w kręgach, które maj± pewien zakres władzy. Proces ten
może mieć charakter po¶redni, jak np. dopuszczanie do rozwoju klasy ¶redniej, co
jest udziałem wielu społeczeństw przemysłowych. Rozwój tej wła¶nie klasy
zapobiega prawdopodobieństwu zmian i rewolucji. PodsumowaniePodsumowuj±c
cało¶ć, warstwy to okre¶lone zbiory ludzi, mniej lub więcej wyraĽnie oddzielone od
innych kryteriami wyższo¶ci lub niższo¶ci. Natomiast system kastowy, to zamknięta
forma stratyfikacji. Przynależno¶ć do stanu, jest sformalizowana prawnie, zwi±zana z
pochodzeniem i podziałami ekonomicznymi (najczę¶ciej).
Stratyfikacja za¶
służy do opisywania społeczeństwa które:„ 1) rozdziela w nierówny sposób
dochody, władzę, prestiż i inne warto¶ciowe dobra, 3)
tworzy odrębne klasy,
których członkowie różni± się między sob± pod względem kulturowym,
behawioralnym i organizacyjnym” .¹Innymi słowy jedni dostaj± więcej
od innych, a posiadanie okre¶lonych dóbr staje się wyróżnikiem danej kategorii. Np.
kobiety i mężczyĽni różni± się od siebie nie tylkoNa podstawie cech biologicznych,
ale również na podstawie udziału w poszczególnych dobrach, co wzmaga b±dĽ
utwierdza różnice biologiczne. Subpopulacje etniczne s± inne nie tylko z powodu
swych tradycji, ale także
——————————
——————————
——————————
———¹Jonathan H. Turner (1998), „Socjologia,
koncepcje i ich zastosowanie”Poznań : Zysk i S-kadlatego, że każdej z nich
przypada mniej lub więcej rozmaitych dóbr. Robotnicy niewykwalifikowani różni± się
od pracowników wykształconych (umysłowych), nie tylko charakterem wykonywanej
pracy, ale także ilo¶ci± cenionych dóbr, które otrzymuj±.
Stratyfikacja jest jednym
z podstawowych problemów wszystkich społeczeństw, ale stanowi również ważn±
dynamizuj±c± siłę, Ľródło energii każdym
społeczeństwie.————————&
#8212;—————————&
#8212;—————————&
#8212;—————Bibliografia:Jan Turowski (1999),
„Socjologia wielkie struktury społeczne”, Lublin:
TowarzystwoNaukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.Jan Szczepański
(1970), „Elementarne pojęcia socjologii”, Warszawa: Państwowe
Wydawnictwo Naukowe.Redakcja naukowa: A.Kojder, K.Koseła, W.Kwa¶niewicz,
H.Kubiak, J.Mucha,J.Szacki, M.Ziółkowski, M.Ofierska, A.Piotrowski, H.Domański,
(1999),Warszawa: Oficyna Naukowa.H.R.Loyn (1996), “Encyklopedia
popularna” , Warszawa: Czytelnik.Krzysztof Olechnicki, Paweł Załęcki (1997),
„Slownik socjologiczny”, wyd.IToruń: Graffiti BC.Norman Goodman
(1997), „Wstęp do socjologii”, Poznań: Zysk i S-ka.PeterL.Berger
(1998), „Zaproszenie do socjologii” Warszawa : PWN.x60