Kinga BYRSKA - Informatyczne Systemy Zarządzania
advertisement
KINGA BYRSKA [email protected] Katedra Inżynierii Produkcji, Wydział Budowy Maszyn i Informatyki, Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej DOSKONALENIE I ZARZĄDZANIE ELEKTRONICZNYMI FORMULARZAMI OCENY ERGONOMICZNEJ Streszczanie: Referat reprezentuje zasady sporządzania możliwych do zastosowania formularzy oceny ergonomicznej. Zaproponowano kryteria, która powinny być kluczowe dla przedsiębiorstw. Omówiono w jaki sposób powinno się prawidłowo prowadzić poprawę stanu stanowisk pracy poprzez ciągłe doskonalenie. Określono także wymagania względem częstotliwości auditów stanowisk pracy, składu osobowego zespołów oceniających oraz formę gromadzenia zapisów z badań. W ramach artykułu załączono przykładową oceną wybranego stanowiska pracy 1. Wstęp Ergonomia jako nauka interdyscyplinarna obejmuje swym zakresem naukę z wielu dziedzin takich jak medycyna, prawo, technika, nauki humanistyczne. Cel ogólny ergonomii to osiągnięcie maksymalnego komfortu pracy pracowników, zabezpieczenie im utrzymania poziomu stanu zdrowia i bezpieczeństwa przy zachowaniu wydajności i skuteczności wykonywanych prac [1]. Pod pojęciem obciążenia rozumieć można całokształt warunków zewnętrznych i wymagań w systemie pracy, które zakłócają lub mogą zakłócać fizjologiczną i psychiczną równowagę organizmu. Definicję podobną w swym brzmieniu zaproponowała europejska komisja normalizacyjna. W badaniu obciążenia najczęściej poszukuje się pewnych symptomów, oznak zmęczenia. Te wielkości należy rozpatrywać łącznie, stanowią wówczas podstawę oceny uciążliwości pracy [3]. 8 Kinga Byrska Miarami które warunkują zdolność funkcjonowania pracownika w przestrzeni roboczej są jakość ergonomiczna stanowiska oraz obciążenie pracownika powodujące zmęczenie industrialne. Odczuwanie przez pracownika uciążliwości modyfikują jego cechy indywidualne takie jak: cechy osobowości, stan zdrowia, stan emocjonalny, cechy środowiska społecznego. Czynniki zewnętrzne, które mogą niekorzystnie naruszać stan równowagi to czynniki psychologiczne, fizjologiczne, farmakologiczne oraz czynniki środowiska przyrodniczego [3]. Zdolność wysiłkową człowieka ograniczają takie czynniki jak [5]: siła ciążenia, opór tarcia, wytrzymałość mechaniczna układu kostko-stawowego i mięśniowego. Granica adaptacji do wysiłku fizycznego zdeterminowana jest genetycznie jednak aktualna wydolność fizyczna zależy od aktywności ruchowej [5]. Badanie pracy to zarówno badanie przebiegu samej pracy, warunków jej wykonywania oraz zatrudnionych osób wykonujących pracę. Syntetyzując przegląd metod badawczych można stwierdzić, że polegają one w większości przypadków na bezpośrednich obserwacjach funkcjonowania układu człowiekmaszyna i jego otoczenia, pomiarach natężenia czynników materialnego środowiska pracy i ocenie tego działania, pomiarach czasu wykonywania operacji i czynności z nią związanych, parametrów stanowiska pracy, tzn. pomiarach zasięgów kończyn, odległości i wysokości pola pracy, wymiarów krzesła, biurka itp., wywiadach z operatorami maszyn, a także personelem kierowniczym, badania wydarzeń krytycznych, wypadków, awarii) oraz różnych błędów popełnianych przez pracowników, badaniach psychologicznych, fizjologicznych oraz lekarskich pracowników, ocenie wysiłku fizycznego i psychicznego, analizie planów i rysunków stanowisk lub pomieszczeń pracy bezpośrednio lub przy pomocy płaskich makiet elementów stanowiska lub sylwetki człowieka [1]. Zgodnie z najczęściej stosowanym w literaturze podziałem wyróżniane są następujące sformalizowane metody badania pracy [1]: badania ankietowe, badania testowe, wskaźnikowe, punktowo-wskaźnikowe, analizy sieciowej, bilansowe, listy kontrolne. Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 9 2. Kryteria ergonomiczne Zespół kryteriów ergonomicznych składa się na jakość ergonomiczną, która przez A. Jasiaka oraz L. Pecholskiego jest definiowana jako cecha systemu człowiek-obiekt techniczny- otoczenie, które stanowią kryteria reprezentujące symptomy różnorodnych relacji między człowiekiem, obiektem technicznym i otoczeniem [7]. Norma ISO 8402 mówi o jakości jako o ogóle właściwości obiektu uzależniających jego zdolność do zaspokojenia potrzeb stwierdzonych i oczekiwanych. Nie można mówić o jakości produktu nie określając jej z punktu widzenia odbiorców czyli klientów, podobnie jakość ergonomiczna powinna być oceniana przez pryzmat operatorów czyli odbiorców projektu stanowiska pracy. Operator jest tutaj ostatecznym i końcowym weryfikatorem jakości stanowiska pracy. Parafrazując polskie wydanie normy ISO 8402 można wskazać jako zapewnienie jakości ergonomicznej wszystkie planowane i systematyczne działania służące do wzbudzenia należytego zaufania, co do tego, że stanowisko pracy spełni wymagania jakościowe i bezpieczeństwa [7]. W trakcie sporządzania oceny ergonomicznej w przedsiębiorstwie muszą być określone zasady i wytyczne dotyczące projektowania stanowisk pracy. Kryteria ergonomiczne przyjęte przez projektantów do oceny ergonomicznej odpowiadać muszą charakterowi przedsiębiorstwa i branży, w której realizowany jest proces pracy [7]. Kryteria dotyczyć mogą w sposób ogólny następujących obszarów projektu systemu antropotechnicznego [7, 12]: projektu procesu pracy (treści pracy, przyjętej metody pracy, funkcji wyposażenia technologicznego), przestrzeni pracy (uwarunkowania pozycji ciała, przestrzeń czynności ruchowych i pracy wzroku, architektura obiektu technicznego), projektu elementów informacyjnych, sygnalizacyjnych i sterowniczych, środowiska fizyko-chemiczno-biologicznego. Przykładowe kryteria szczegółowe zawiera załączony do artykułu schemat znajdujący się na rysunku 1 [1, 4] Dla poszczególnych kryteriów istnieje potrzeba ustalenia wagi ważności danego kryterium a następnie dokonania oceny koncepcji stanowiska nowego systemu antropotechnicznego. Ocena w miarę możliwości powinna być wykonywana przez interdyscyplinarny zespół w celu zapewnienia obiektywizmu oceny i czerpania doświadczenia z różnych obszarów wiedzy osób audytujących stanowiska. 10 Kinga Byrska Do oceny wagi danego kryterium można zastosować metodę rangowania ścisłego, gdzie rozdzielona się między kryteria oceny określoną ilość punktów a następnie tworzy się szereg rangowy cech ergonomii stanowiska pracy oraz weryfikuje współczynnik zgodności rang Kandalla [14]. Proces pracy stopień automatyzacji stanowiska, zadania operatora, zadania obiektu technicznego, optymalizacja psychicznego obciążenia procesem pracy, wymagane kwalifikacje i możliwości personelu, struktura ruchów roboczych, struktura pracy koncepcyjnej, tempo i rytm pracy, przerwy wypoczynkowe, funkcje maszyn stanowiących stanowisko pracy, funkcje pomocy warsztatowych, środki transport materiałów, wyrobów gotowych, funkcje wyposażenia pomocniczego. Przestrzeń pracy zakres zmienności pozycji ciała, wysokość manipulacyjna, stosowanie podestów, podpory ciała, przestrzeń pracy rąk i nóg, rozmieszczenie wyposażenia technicznego, przejścia i dojścia, przestrzeń pracy wzroku i warunki widoczności, przestrzenna alokacja zespołów funkcjonalnych obiektu technicznego, wstępny kształt zespołu scalającego (np. korpusu maszyny), rozmieszczenie materiałów i pomocy warsztatowych, składowanie i przemieszczanie materiałów, estetyka formy i barwy obiektu technicznego Elementy informacyjne dobór nośników informacyjnych, rozmieszczenie urządzeń sygnalizacyjnych i informacyjnych, dobór typów urządzeń sterowniczych do rodzaju spełnianych funkcji, oznaczenie elementów sterowniczych i powiązanie ich z elementami sygnalizacyjnymi i informacyjnymi, rozmieszczenie elementów sterowniczych Środowisko zużycie energii elektrycznej, hermetyzacja źródeł, instalacje ochronne, eliminacja lub osłabianie zakłóceń, instalacje ochronne przed niekorzystnym wpływem mikroklimatu, zmniejszenie mocy źródeł drgań mechanicznych i hałasu, izolacja źródeł drgań mechanicznych i hałasu, ochrona indywidualna człowieka, moc źródeł pól stacjonarnych i promieniowania, dobór mocy i źródeł światła na stanowisko, szkodliwe substancje Rys. 1. Przykładowe kryteria ogólne i kryteria szczegółowe dla projektowanego stanowiska pracy, opracowanie własne [1] Cele stawiane prezentowanemu arkuszowi ergonomicznemu to jego czytelność i łatwość zastosowania w praktyce przemysłowej, niskie koszty generowania danych, szybkość opracowywania, możliwość różnicowania wagi cechy. W przedsiębiorstwie każdorazowo należy dostosować arkusz do stanu i świadomości pracowników oraz dążeń, celów i zadań jakie stawia sobie w zakresie ergonomii kierownictwo tego przedsiębiorstwa. Dopiero po wdrożeniu narzędzia Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 11 i zaakceptowaniu go przez pracowników operacyjnych oraz kierownictwo arkusz można rozwijać, zwiększać liczbę ocenianych kryteriów ergonomicznych. 3. Główne zasady sporządzania formularza oceny ergonomicznej Po określeniu kryteriów kluczowych dla przedsiębiorstwa w trakcie przeprowadzanej oceny ergonomicznej stanowisk pracy oraz po zakończeniu prac nad projektem list kontrolnych pytań a następnie po przeniesieniu ich do wzoru arkusza dokonać można oceny właściwej stanowiska [1]. W celu prawidłowego sporządzenia arkusza oceny ergonomicznej najpierw wypełnić należy część statystyczną arkusza, która zawiera informacje na temat audytowanego – ocenianego na zgodność z przyjętymi wytycznymi stanowiska pracy. W przypadku kiedy w przedsiębiorstwie występuje rozmaitość stanowisk danego typu można opcjonalnie określić który pracownik został poddany badaniu. Określenie to może być wykonane nie tylko przez dane personalne, łatwiej i bezpieczniej jest użyć numer pracownika. Zabieg ten ma na celu uniknięcie powtórnej oceny wybranego stanowiska pracy z udziałem dokładnie tego samego pracownika [1]. Arkusz przedstawia krótko charakteryzując czynności robocze i zakres obowiązków pracownika – tabela 1. Może się tak wydarzyć, iż w wyniku zmian organizacyjnych dane stanowisko pracy będzie znacznie różniło się czynnościami i warunkami pracy a zatem obciążeniem. W celu porównania stanowisk pracy warto poznać źródło zmiany wyników analizowanego stanowiska [1]. Tab. 1. Fragment arkusza oceny ergonomicznej, dane ogólne na temat stanowiska, opracowanie własne Opracowanie wzoru formularza: 22.03.2013r.; Kinga Byrska Audytowane stanowisko pracy: Pracownik poddany auditowi (jeśli dotyczy): Zakres obowiązków na wybranym stanowisku pracy: Arkusz uwzględnia także warunki środowiska pracy. Zawiera pola pozwalające na wpis wyników dotychczas uzyskanych pomiarów parametrów środowiska pracy. W części tej może znaleźć się odnośnik do wyników oceny ryzyka zawo- 12 Kinga Byrska dowego o ile informacje te są tam zawarte. Można odnieść się także do konkretnej pozycji zakładowego rejestru wyników badań środowiskowych. W przypadku dużej ilości stanowisk i wielu wykonanych badań środowiskowych warto wyniki dotyczącego jednego stanowiska pracy przenieść do arkusza. Ułatwia to interpretację wyników i zarządzenie arkuszami danych i bazą wiedzy [1]. W części centralnej arkusza znajduje się zestawienie wyników oceny ergonomicznej. Na podstawie wyników poszczególnych pytań uznanych za kluczowe kryteria oceny sporządza się w sposób automatyczny wskaźnik spełnienia uwzględnionych norm i wytycznych. Arkusz został sporządzony w ten sposób, aby podkreślać stopień spełnienia wymagań a nie błędy i braki organizacji. Zatem wynik reprezentowany jest jako % spełnienia wymagań w danym kryterium. Możliwe jest zwiększenie ilości kryteriów uwzględnianych w trakcie auditu jednakże utrudnia on porównywanie stanowisk i analizę uzyskanych danych. Zaleca się, aby maksymalna ilość kryteriów przyjętych do arkusza nie przekraczała 3-4. Wynik reprezentowany jest w formie wykresu radarowego – tabela 2 [1]. Tab. 2. Sposób reprezentacji wyników w arkuszu oceny ergonomicznej dla przykładowego stanowiska, opracowanie własne Spełnienie kluczowych kryteriów ergonomicznych w zakresie: Odpowiedni skład osobowy powinien być uwzględniany w trakcie powtórzonej oceny wybranego stanowiska pracy, bowiem osobowość członków zespołu oceniającego również może spowodować zmianę uzyskanej oceny ergonomicznej w wybranych pytaniach danego kryterium. Nie zawsze przyczyną potencjalnej poprawy lub pogorszenia wyniku będą przyjęte działania organiza- Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 13 cyjne lub techniczne. Wynika to z dużego subiektywizmu wykonywanej oceny. W przedstawionym w artykule przykładzie przyjęto dla uproszczenia wagę dla każdego z pytań równą 1. Przyjęto także 5 stopniową skalę ocen. Przedsiębiorstwa mogą przyjmować inną, bardziej rozbudowaną skalę odzwierciedlającą poziom rozwoju kultury bezpieczeństwa. Poziom spełnienia wymagań jest wyrażony słownie. Przykład skali ocen prezentuje tabela 3. Tab. 3. Skala ocen punktowych przyznawanych w ramach arkusza ergonomicznego, opracowanie własne Przyznawana ocena punktowa odzwierciedla sytuacje: Bardzo dobrze, spełnienie wszystkich wymagań, optymalne obciążenie pracowni5 ka Dobrze, spełniona większość wymagań, można zastosować rozwiązania racjonali4 zatorskie Dość dobrze, część wymagań spełniona, można wprowadzić ulepszenia w wielu 3 obszarach pracy 2 Dopuszczalnie, spełnione tylko niektóre wymagania, należy wprowadzić zmiany 1 Stwierdzono szereg nieprawidłowości, wprowadzenie zmian jest konieczne Tab. 4. Skala ocen końcowych wyników oceny ergonomicznej, opracowanie własne 1 2 3 4 Skala punktowa oceny końcowej parametrów oceny ergonomicznej: Stan niedopuszczalny, należy wprowadzić zmiany w systemie pro0-25% dukcyjnym / stanowisku pracy Poziom akceptowalny, konieczne i wymagane jednak wdrożenie 25-50% poprawy systemu pracy Poziom dość dobry, należy rozważyć możliwość poprawy systemu 50-75% pracy Poziom dobry, znane są obszary możliwości doskonalenia lecz nie 75-90% są one konieczne 5 Poziom wzorcowy, należy utrzymać osiągnięty stan ergonomii 90-100% Dla wyniku końcowego przyjęto także progi procentowe. Przedsiębiorstwo może dowolnie ukształtować ich zakres. Wynik końcowy dla analizowanego stanowiska pracy można przedstawić w formie wizualnej, zapisem procentowym: Środowisko – 88%; Proces – 78%; Przestrzeń – 71%; El. Informacyjne – 50%: lub w skali punktowej: Środowisko – 4; Proces – 4; Przestrzeń – 3; El. Informacyjne – 2. Skala punktowa przybliża reprezentację wyników do metod stosowanych w ocenie ryzyka zawodowego. Tabela 4 zawiera przykładowe klasy oceny końcowej stopnia spełnienia wymagań ergonomicznych. 14 Kinga Byrska 3.1. Przykład arkusza oceny ergonomicznej w MS Excel Załączony arkusz dotyczy oceny stanowiska do termoformowania przewodów. Rys. 2. Arkusz oceny ergonomicznej cz. 1, opracowanie własne Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… Rys. 3. Arkusz oceny ergonomicznej – część 2, opracowanie własne 15 16 Kinga Byrska 4. Zarządzanie arkuszami oceny ergonomicznej 4.1. Źródła informacji kształtujące kryteria oceny Arkusz ukierunkowuje zespół oceniający na dokumenty, normy i akty prawne regulujące dane kryterium dzięki czemu w wyniku analizy łatwiejsze będzie wyszukanie najlepszych dostępnych technik w ramach analizowanego stanowiska. Ocena ergonomiczna stanowisk pracy staje się coraz częściej elementem wykonywanych rutynowo w przedsiębiorstwach audytów bezpieczeństwa i higieny pracy. W sposób regularny analizie poddawane są wybrane stanowiska pracy. Przy zastosowaniu zasady ciągłego doskonalenia i małych kroków w przeciągu kilku-kilkunastu audytów udaje się zebrać informacje na temat faktycznego stanu stanowisk pracy i wiedzy ergonomicznej inżynierów zajmujących się projektowaniem stanowisk pracy w analizowanym przedsiębiorstwie. Bardzo dobrym źródłem informacji na temat tego jak projektować prawidłowo stanowiska pracy są normy dostępne w Polskim Komitecie Normalizacyjnym. Normy polskie oznaczane są symbolem PN, po którym następuje rok wydania normy, następnie symbol branżowy i pięciocyfrowy numer normy. Normy z zakresu antropometrii i biomechaniki oznaczone są symbolem branżowym N. Istniejące normy krajowe z zakresu biomechaniki i ergonomii można podzielić na trzy grupy: pojęcia ogólne, dane antropometryczne, wymagania przestrzenne [1]. Inne ogólnodostępne dane odnośnie najlepszych praktyk w projektowaniu stanowisk pracy dostarczane są bezpłatnie między innymi przez CIOP – Centralny Instytut Ochrony Pracy. Przeszukując normy dostępna na stronach Polskiego Komitetu Normalizacyjnego posługiwać się należy kodem ICS – jest to numer międzynarodowy klasyfikujący grupy norm. Międzynarodowa Klasyfikacja Norm (ICS) opracowana przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną (ISO) stanowi podstawę opracowywania międzynarodowych, europejskich i krajowych katalogów norm oraz innych dokumentów normalizacyjnych, a także podstawę prenumeraty norm. Jest ona również stosowana do klasyfikowania norm i dokumentów normalizacyjnych w bazach danych oraz w bibliotekach. ICS jest hierarchiczną klasyfikacją trzypoziomową. Poziom 1 składa się z 40 dziedzin działalności normalizacyjnej, takich jak przykładowo pojazdy drogowe, rolnictwo, metalurgia. Każda dziedzina jest oznaczona wyróżnikiem dwucyfrowym. Dziedziny są podzielone na 392 grupy niższego poziomu (poziom 2). Oznaczenie grupy składa się z wyróżnika dziedziny i trzycyfrowego wyróżnika grupy, oddzielonych kropką. 144 z 392 grup jest podzielonych na Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 17 niższe 909 podgrup (poziom 3). Oznaczenie podgrupy tego poziomu składa się z oznaczenia grupy i dwucyfrowego numeru, oddzielonych kropką. Normy dotyczące zagadnień ogólnych oznaczone są numerem podgrupy 01, natomiast normy niemieszczące się tematycznie do żadnej z podgrup 99 [1]. 4.2. Częstotliwość oceny i sporządzania formularzy Sprawnie prowadzony audyt nie może generować nadmiaru dokumentacji. Średni czas wykonania analizy wraz z dyskusją wyników nie powinien przekraczać 30 minut. Większa pracochłonność audytu będzie powodem jego niskiej częstotliwości co może spowodować niską skuteczność przy kształtowaniu ergonomii stanowisk. W przemyśle bowiem zastosowanie znajdują przede wszystkim proste, nieskomplikowane narzędzia. Rys. 4. Algorytm stosowania ocen ergonomicznych Częstotliwość przeprowadzanych ocen uzależniona powinna być także od uzyskiwanych rezultatów. Częściej powinno się kontrolować stan stanowisk, 18 Kinga Byrska w których istnieją istotne braki, które mogą być w sposób szybki uzupełnione a dzięki temu uzyskany rezultat będzie duży. Ogólny przebieg organizacji eksploatacji środków antropotechnicznych przedsiębiorstwa powinien być zgodny z algorytmem przedstawionym na rysunku 4 4.3. Forma elektroniczna, wybrane oprogramowanie W nowoczesnych przedsiębiorstwach coraz częściej papierowa forma dokumentacji zastępowana jest formą elektroniczną. Jeśli jest to możliwe już w trakcie auditu dane powinny być zbierane przy pomocy tabletu do formularza w formie elektronicznej. Przyśpiesza to interpretację wyników. Już na miejscu można po wykonaniu analiz ustalić wynik i obszary do doskonalenia w stanowisku pracy. Dodatkową korzyścią jest brak konieczności gromadzenia danych w postaci dokumentów zabierających przestrzeń biurową oraz ich przepisywania do formularzy elektronicznych. W każdym momencie inni pracownicy mogą mieć dostęp do wyników oceny ergonomicznej. Dane te można łatwo i szybko kopiować, wykonywać sprawozdania, prezentacje dla dyrekcji. Formę dokumentacji papierową preferują zazwyczaj osoby, które nie miały do tej pory dużej styczności z informatyzacją. Ta tradycyjna forma, może znaleźć zastosowanie szczególnie w przypadku małych firm, gdzie dokumentacja nie będzie bogata i rozbudowana. Wówczas taka reprezentacja wyników będzie wystarczająca. Istotnym aspektem jest wykonywanie ocen ergonomicznych w plikach i rozszerzeniach które są kompatybilne z większością oprogramowania biurowego. Zazwyczaj wyniki oceny ergonomicznej, które są wykonywane w specjalnych dedykowanych systemach mają problem z eksportem danych, co znacznie obniża ich funkcjonalność. Na potrzeby niniejszego formularza przygotowano zestaw pytań i formuł w jednym z najpopularniejszych systemów MS Excel. Dobierając odpowiednią formę wykonywania ocen ergonomicznych należy zweryfikować jak wysoka jest kultura organizacyjna przedsiębiorstwa. Najważniejsze czynniki wpływające na kształtowanie kultury organizacji to [6, 9]: otoczenie zewnętrzne – kultura narodowa, system wartości społeczeństwa, lokalny system wartości, typ organizacji – struktura rynkowa, wyroby i technologie, branża, cechy organizacji – historia, wielkość, struktura, metody zarządzania, cechy pracowników – wartości, postawy, wykształcenie, płeć, wiek, doświadczenie, więzi emocjonalne. Wskaźniki wysokiej kultury bezpieczeństwa, do które można zauważyć w przedsiębiorstwach to: Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 19 zawsze są wystarczające zasoby na inwestycje z zakresu bhp, pracownicy są motywowani do działań na rzecz bezpieczeństwa poprzez system informacji, wszyscy pracownicy są odpowiedzialni za bezpieczeństwo, a służby bhp służą pomocą, cele bhp są pro aktywne i wynikają z inicjatyw organizacji, technologia jest wykorzystywana, by pomóc człowiekowi w realizacji zadań, pracownicy są wykwalifikowani, by adekwatnie uczestniczyć w poprawie bezpieczeństwa pracy, podczas dezorganizacji procesów pracownicy mogą podejmować własne decyzje, problemy dotyczące danej jednostki są rozwiązywane wewnątrz tej jednostki, w porozumieniu z jednostkami zewnętrznymi, zapytanie dotyczące instrukcji są wskazane, procedury są opracowane w ścisłej współpracy z pracownikami, szkolenia z zakresu bhp podlegają doskonaleniu i poszerzeniu, pracownicy produkcyjni mogą interweniować w automatyzację procesów w celu zapewnienia jakości i bezpieczeństwa operacji. Termin kultura bezpieczeństwa po raz pierwszy zastosowany został przez Agencję Energii Atomowej, która wydała raport o katastrofie w Czarnobylu. Kultura bezpieczeństwa dotyczy wszystkich działań polegających na stosowaniu organizacyjnych i międzyorganizacyjnych praktyk, kreowaniu wzorców zachowań, które zmierzają ku ochronie pracownika. Podstawowym zadaniem jest takie kształtowanie postaw pracowników, które prowadzi do refleksji pracownika nad zagrożeniami pojawiającymi się w procesie pracy, uświadamiania sobie ich skutków i sposobów ich eliminacji. Największy udział w strukturze przyczyn. Każdy wypadek przy pracy powinien być traktowany jako źródło wiedzy wykorzystywanej w dalszym funkcjonowaniu organizacji. Kultura bezpieczeństwa jest bardzo trudna do oceny i zmierzenia. Kultura bezpieczeństwa posiada wiele dostrzegalnych i niedostrzegalnych cech. Elementami świadczącymi o wysokiej kulturze bezpieczeństwa jest dbałość o odpowiedni system szkoleń pracowników, wizualizacji np., ciągów komunikacyjnych, wyjść ewakuacyjnych, stref niebezpiecznych itd., warunkach pracy zapewniających bezpieczeństwo, ogólnym ładzie i porządku w organizacji, istnienie procedur i instrukcji bhp, stosowaniu środków ochrony indywidualnej, zapewnieniu bezpieczeństwa technicznego użytkowanych maszyn oraz podejmowanych działaniach profilaktycznych. 20 Kinga Byrska 4.4. Interpretacja wyników W wyniku analiz wielu stanowisk pracy można utworzyć ranking ergonomiczny stanowisk analizowanej organizacji. Nie ma jednak możliwości zbudowania wiarygodnego modelu matematycznego kompleksowego oddziaływanie na człowieka czynników związanych z warunkami pracy ze względu na ogromną ilość czynników modyfikujących odczuwaną uciążliwość pracy. Można tworzyć modele uproszczone, jednakże nie można mieć do nich pełnego zaufania co do ich adekwatności w innym przedsiębiorstwie. Na bazie przeprowadzonej oceny zwiększa się świadomość pracowników, iż istnieją rozwiązania które uczynią ich pracę mniej uciążliwą a wysoko efektywną. Istnieje szereg działań, jakie wykonuje się, by rozwijać wiedzę z zakresu bezpieczeństwa pracowników. Najważniejsze działania kształtujące świadomość ergonomiczną pracowników to: kształcenie i edukacja w dziedzinie bhp – szkolenia przewidziane przez prawo, specjalistyczne adekwatne do specyfiki zakładu, propagowanie bezpiecznych zachowań, programy i akcje edukacyjne w zakresie ochrony zdrowia, profilaktyka wypadkowa – analizowanie zaistniałych zdarzeń wypadkowych na terenie zakładu pracy, omawianie zdarzeń wypadkowych z kierownictwem zakładu i pracownikami, identyfikowanie przyczyn zdarzeń wypadkowych oraz podejmowanie działań zapobiegawczych, udział pracowników oraz związków zawodowych w zarządzaniu bhp – prowadzenie konsultacji w zakresie bhp, zespoły interdyscyplinarne do rozwiązywania problemów bhp, oceny ryzyka zawodowego, angażowanie pracowników do prac nad tworzeniem instrukcji stanowiskowych, bhp, motywowanie zachowań bezpiecznych – nagradzanie pracowników angażujących się w bezpieczne wykonywanie pracy, konkursy z zakresu bhp, zaangażowanie kadry kierowniczej – właściwa realizacja instruktażu stanowiskowego, osobisty przykład, właściwa troska o stan stanowisk pracy podległych pracowników, uwzględnianie działań służących poprawie bezpieczeństwa w codziennych działaniach i budżecie organizacji, komunikacja wewnątrzzakładowa – informowanie pracowników o istniejących zagrożeniach, środkach zapobiegawczych w zakładzie pracy, regulowanie wewnętrznymi dokumentami, procedurami kwestii dotyczących bhp, jasne procedury na wypadek sytuacji awaryjnych, gazetka zakładowa. Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 21 5. Wnioski Niska ergonomiczność powoduje nerwowość i niezadowolenie, depresje, stany reumatologiczne kończyn dolnych, senność, obciążenie odcinka lędźwiowego, przenoszenie problemów zawodowych na obszar życia rodzinnego, ciągle towarzyszące uczucie zaniepokojenia i niepewności, dlatego należy dążyć do stałej poprawy i lepszego dostosowania stanowisk pracy do obsługujących ich ludzi [14]. Wyższa jakość ergonomiczna w procesie pracy sprzyja natomiast [15]: lepszej i wydajniejszej pracy, zmniejszeniu biologicznych kosztów pracy, zmniejszeniu liczby i kosztów braków oraz błędów popełnianych w pracy, zwiększeniu bezpieczeństwa pracy i eliminacji chorób zawodowych, lepszemu wykorzystaniu czasu pracy, ograniczeniu absencji chorobowej, zwiększeniu satysfakcji z pracy oraz pozytywnej motywacji, odczuwaniu zadowolenia i przyjemności z kontaktu z urządzeniami technicznymi. Na podstawie korelacji pomiędzy zmianą parametrów środowiska i jakości pracy a wynikami pracy i odczuwaną uciążliwością można prowadzić dalsze badania nad zmianami jakości ergonomicznej [14]. Doskonalenie systemu produkcyjnego nie jest zadaniem łatwym, doskonaląc jeden obszar nie ma pewności, że doskonalony jest drugi – więcej, nie ma pewności że doskonaląc dany obszar nie powoduje się problemów w drugim. Kolejne modyfikacje pozwalają uporządkować funkcjonowanie systemu i wyeliminować marnotrawstwo, które utrudnia zarządzanie całym łańcuchem wartości przedsiębiorstwa. W wyniku analiz wielu stanowisk pracy można utworzyć ranking ergonomiczny stanowisk analizowanej organizacji. Pod rozwagę należy przedsięwziąć problem zbudowania wiarygodnego modelu matematycznego kompleksowego oddziaływanie na człowieka czynników związanych z warunkami pracy ze względu na ogromną ilość czynników modyfikujących odczuwaną uciążliwość pracy. Można tworzyć modele uproszczone dla danej organizacji, jednakże nie można mieć do nich pełnego zaufanie co do ich adekwatności w innym przedsiębiorstwie. Ocena ergonomiczna jest przeznaczona dla przedsiębiorstw świadomych wpływu ergonomii na ich konkurecyjność i jakość produktów wytwarzanych na wydziale operacyjnym. Ocena ergonomiczna dotyczy przede wszystkim stano- 22 Kinga Byrska wisk, gdzie z punktu widzenia bhp istnieje strefa optymalna bezpieczeństwa pracy. Warunki pracy i ryzyko dla pracowników przedstawiono na rysunku 5 [13]. Rys. 5. Warunki pracy i ryzyko [13] Przyszłością arkuszy ocen ergonomicznych są nowe technologie informatyczne w przedsiębiorstwie. Technologie te jeszcze sprawniej umożliwiają kompleksowe modelowanie na drodze wirtualizacji procesów. Już w fazie wirtualizacji będzie możliwa ocena ergonomiczności konstrukcji oraz weryfikacja dopasowania stanowiska do fizjonomii pracowników o różnych płciach, zakresach percentyli czy możliwości wykonywania pracy przez pracowników o rozmaitych dysfunkcjach. Dzięki temu spełniony zostanie imperatyw projektowania uniwersalnego a koszty ergonomicznych rozwiązań zostaną zminimalizowane [8]. Stosując modele o dużym realizmie ruchu, można identyfikować postawy pracy i obszary linii produkcyjnych wrażliwych ergonomicznie ze względy na stosowane narzędzia czy największe potencjalne ryzyka urazu [8]. Doskonalenie i zarządzanie elektronicznymi formularzami oceny… 23 Rys. 6. Model linii produkcyjnej wykonanej w systemie Delmia, opracowanie własne Cyfrowe modelowanie człowieka będzie coraz aktywniej wykorzystywane w przemyśle na całym świecie, aby zmniejszyć potrzebę fizycznych prototypów i stworzyć lepsze i bezpieczniejsze projekty szybciej, niż było to dotychczas możliwe [8]. Literatura 1. 2. 3. 4. 5. 6. Byrska K., Ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy, w: Inżynieria procesów produkcyjnych: monografia red. Matuszek J., Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2013r., Chartytonowicz J., Zasady kształtowania laboratoryjnych stanowisk pracy, Prace Naukowe Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1994r. Gajdzik B., Wyściślik A., Jakość, środowisko i bezpieczeństwo pracy w zarządzaniu przedsiębiorstwem, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice 2010 Górska E., Ergonomia – projektowanie, diagnoza, eksperymenty; Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2007 Hławiczka M., Ścieszka D., Ergonomia i ochrona pracy. Cz.1. Biomedyczne podstawy pracy, Bielsko-Biała, 2001 Martyniak Z., Organizacja i zarządzanie, Kraków- Kluczbork, 2001 24 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Kinga Byrska Matuszek J., Byrska K., Ocena uciążliwości pracy na wybranych stanowiskach roboczych na podstawie określania wydatku energetycznego, w: Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, red. Knosala R., Oficyna Wydawnicza Polskiego Towarzystwa Zarządzania Produkcją, Opole 2012 Matuszek J., Plinta D., Kubica S., Ścieszka D., Modelowanie i symulacja procesów produkcyjnych z punktu widzenia ergonomii i bezpieczeństwa pracy, w: Ergonomia niepełnosprawnym w organizacji pracy i medycynieprojektowanie, red. Lecewicz-Bartoszewska J, Polak-Sopińska A., Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, 2008 Mleczko J., Skala wielostanowiskowości i wielozawodowości w praktyce produkcyjnej wybranej firmy, w: "Inżynieria produkcji 2004" : materiały z IX Międzynarodowej Konferencji Naukowej, red. Matuszek J, Brzozowska L, Plinta D., Wydawnictwo. Akademii Techniczno-Humanistycznej, Bielsko-Biała 2004 Poskrobko B., Zarządzanie środowiskiem, PWE, Warszawa 1998 Ratajczak Z., Psychologia pracy i organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008 Świątek J., Kryteria ergonomiczne w procesie projektowo konstrukcyjnym sprzętu i pomocy dla osób niepełnosprawnych, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Maszyn Włókienniczych POLMATEX-CENARO Tytyk E., Ergonomia w konstrukcji maszyn, 1/1.9.4. str. 12, 05.2009 Wasińska K., Jakość środowiska pracy i jej wpływ na funkcjonowanie człowieka w systemach technicznych, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. T. Kotarbińskiego, Zielona Góra 1999 Wawak S., Krause M., Podstawy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy w przedsiębiorstwie, Wyższa Szkoła Zarządzania Ochroną Pracy, Katowice 2006
