Zlodowacenia w Polsce oraz formy polodowcowe

Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej
Portalu www.szkolnictwo.pl
Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie
w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie
i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania
w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.
Zlodowacenia w Polsce
oraz
formy polodowcowe
Justyna Drop
Polskie zlodowacenia
•
•
•
•
•
•
•
•
•
W neogenie, około 2,5 mln lat temu, klimat umiarkowanych szerokości
geograficznych na półkuli północnej zaczął się oziębiać. Rozpoczęła się wówczas
epoka lodowcowa, zwana plejstocenem.
Klimat plejstocenu ulegał wahaniom. Po falach ochłodzeń (glacjały) następowały
fale ociepleń (interglacjały), w których średnie temperatury roczne niejednokrotnie
przewyższały dzisiejsze warunki termiczne.
Po plejstocenie nastąpił holocen, który trwa już 11 tysięcy lat.
Jak wykazały badania, lądolód skandynawski nasunął się na obszar Polski cztery
razy:
Były to:
Zlodowacenie podlaskie ( Narwi)
Zlodowacenie krakowskie ( Sanu, południowopolskie)
Zlodowacenie środkowopolskie ( Odry)
Zlodowacenie północnopolskie ( Bałtyckie, Wisły)
Zlodowacenie podlaskie
• Zlodowacenie podlaskie ( Narwi)
• Najstarsze ze zlodowaceń plejstoceńskich.
• Trwało ok 1200-950 tys. lat temu.
• Zlodowacenie to objęło swym zasięgiem tereny
Niziny Szczecińskiej i Pobrzeża Szczecińskiego
oraz północno-wschodnią część kraju po północne
krańce Wyżyny Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy do
Wisły, a granicę na zachodzie stanowiła w
przybliżeniu dolina dolnej Wisły.
• Wkroczyło ono na tereny Polski dwoma
(jęzorami):
na północ od Szczecina po Kołobrzeg
oraz na linii Ustka – Kościerzyna – Kwidzyn –
Mława – Warszawa – Mielnik n.Bugiem – Brześć
• W trakcie zlodowacenia podlaskiego
dominowało wietrzenie mrozowe, denudacja a
następnie sedymentacja osadów rzecznych. Glina
morenowa tego najstarszego zlodowacenia została
stwierdzona odkrywkowo koło Modlina, gdzie
zachowała się tylko w strzępach, oraz w
wierceniach na obszarze Podlasia i północnego
Mazowsza
Po nim nastąpił interglacjał podlaski
(przasnyski)
Zlodowacenie krakowskie
• To najpotężniejsze z polskich zlodowaceń,
• Trwało ok. 730-430 lat temu,
• Obszar zlodowacenia krakowskiego
pozbawiony jest wszelkich form
glacjalnych, przeważa tu rzeźba strukturalna
i erozyjna. Osady tego zlodowacenia
zachowały się przede wszystkim w
środkowej i północnej Polsce, pod utworami
czwartorzędu.
• Dotarło najdalej na południe, wciskając się
w doliny karpackie do wysokości 450 m
n.p.m. oraz w Sudetach do 600 m n.p.m.
Lodowiec wypełnił kotliny sudeckie:
Jeleniogórską, Kamieniogórską, Wałbrzyską
i Kłodzką. Na Przedgórzu Sudeckim jedynie
najwyższe części Masywu Ślęży ( 718 m
n.p.m. ) wyrastały ponad powierzchnię lodu,
tworząc „wyspę skalną” zwaną nunatakiem.
• po nim nastąpił interglacjał mazowiecki
(wielki).
Zlodowacenie środkowopolskie
• Składało się z dwóch odrębnych
nasunięć lądolodu, określanych jako
stadiał Odry (300 - 230 tys. lat temu) o
większym zasięgu oraz stadiał Warty
(170 - 120 tys. lat temu),
przedzielonych interstadiałem
lubawskim (230 - 170 tys. lat temu).
• W momencie największego zasięgu
lądolód dotarł do Sudetów i północnej
krawędzi Wyżyny Małopolskiej i
Lubelskiej oraz przykrył znaczną część
Wyżyny Śląskiej i Niecki Nidziańskiej.
•Po nim nastąpił interglacjał eemski
Zlodowacenie północnopolskie
• Zlodowacenie Wisły, bałtyckie
• Jest najmłodsze z polskich zlodowaceń,
Trwało ok. 115-11,5 tysięcy lat temu
• Pod koniec zlodowacenia
północnopolskiego (około 22 tys. lat
temu) lądolód skandynawski zajął tereny
północnej Polski. Jego zasięg pokrywa się
z południową granicą występowania
jezior polodowcowych: północna
Wielkopolska, Kujawy, Pojezierze
Pomorskie i Pojezierze Mazurskie.
• Na obszarach zlodowaconych występują
najlepiej wykształcone formy rzeźby
lodowcowej, tzw. rzeźby młodoglacjalnej.
• Po nim nastąpił holocen, w którym
obecnie żyjemy.
• Według naukowców, styl życia jaki
prowadzimy wpływa na ocieplenie
klimatu, a tym samym prowadzi do
nadejścia kolejnej epoki lodowcowej.
Rzeźba polodowcowa na powierzchni Polski
•
•
•
•
Ukształtowanie powierzchni Polski jest znacznie urozmaicone. Na rzeźbę terenu Polski miała
przeszłość geologiczna oraz działalność wielu procesów endo- i egzogenicznych. Najbardziej
jednak spektakularne, widoczne w mniejszym lub większym stopniu na terenie całej Polski
piętno odcisnęły zlodowacenia plejstoceńskie.
Zasięgi lądolodów w poszczególnych zlodowaceniach były zróżnicowane. Tam gdzie zalegały
najdłużej dobrze zachowały się formy i utwory glacjalne, natomiast utwory starszych
zlodowaceń pozostały są mniej widoczne na obszarze naszego kraju.
W zależności od stopnia przekształcenia rzeźby polodowcowej obszar Polski można podzielić
na:
formy staroglacjalne obejmujące zlodowacenia: podlaskie, południowopolskie i
środkowopolskie
młodoglacjalne powstałe podczas zlodowacenia północnopolskiego.
Rzeźba staroglacjalna
•
•
•
•
Ostatecznie rzeźba ta została ukształtowana w warunkach zimnego klimatu peryglacjalnego
panującego w czasie ostatniego zlodowacenia na przedpolu lądolodu. Rzeźba staroglacjalna
jest mało zróżnicowana, przeważają równiny, miejscami urozmaicone rozległymi, niskimi
pagórami lub wzgórzami pochodzenia glacjalnego, rozcięte przez płytkie i szerokie doliny,
oraz płaskie i rozległe obniżenia. W obszarze staroglacjalnym występują też rozległe równiny
zastoiskowe, miejscami powiązane z pradolinami.
Rzeźba ta dominuje na znacznych obszarach środkowej oraz południowej Polski.
Jest bardziej zróżnicowana niż na pojezierzach, gdzie dominuje rzeźba młodoglacjalna.
Formy polodowcowe są starsze i były dłużej niszczone przez czynniki zewnętrzne, głównie
denudację ( stopniowe zrównywanie powierzchni).
W rzeźbie dominują:
równiny moreny dennej
pradoliny ( np. pradolina Warszawsko-Berlińska, pradolina Wieprza i Krzny)
wzgórza moren czołowych ( np. Wał Trzebnicki, Wzniesienia Łódzkie, wzgórza Wysoczyzny
Rawskiej )
płaskie i rozległe kotliny ( Kotlina Sandomierska i Oświęcimska razem tworzą tzw. Bramę
Krakowską)
rzeźba górska
Oddziaływanie lodowca zostawiło
pięto także na terenach górskich;
formy rzeźby wysokogórskiej
spotykanej w wysokich górach-Tatry
i Karkonosze dla Polski- to m.in.:
kotły lodowcowe, zwane cyrkami
lub karami, na przykład Morskie
Oko, Czarny Staw pod Rysami
mutony (tzw. wygłady lodowcowe,
podłoże skalne wyrzeźbione przez
lodowiec, spotykane na przykład w
Dolinie Pięciu Stawów)
głazy narzutowe (eratyki), wycięte z
podłoża i dalej transportowane przez
lodowiec
doliny U-kształtne, mają poprzeczny
przekrój jak litera U, spotykane
min., w Dolinie Roztoki, Dolinie
Kościeliska, Dolinie
Chochołowskiej
Morskie Oko
Dolina Chochołowska
Formy terenu powstałe na przedpolu lądolodu
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
formy peryglacjalne – formy utworzone na przedpolu lodowca wskutek procesów erozji,
akumulacji i wietrzenia mrozowego
Strefa peryglacjalna to obszar gdzie dominują:
wietrzenie mrozowe
powstawanie wieloletniej zmarzliny i lodu gruntowego
intensywne procesy stokowe, wiatru, wód roztopowych oraz śniegu.
Wszystkie procesy zachodzące w tej strefie spowodowały zniszczenie i złagodzenie
wcześniejszych form glacjalnych i fluwioglacjalnych.
W Polsce formy peryglacjalne charakterystyczne są dla obszaru staroglacjalnego położonego
na południe od ostatniego zlodowacenia (północnopolskiego).
Do form peryglacjalnych należą:
Wydmy śródlądowe
Pokrywy lessowe
Gołoborza
Stożki sandrowe
Formy peryglacjalne
Wydmy śródlądowe- powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności
wiatru, usypywane przez wiatr na obszarach pokrytych skąpą
roślinnością i pokrytych piaskami.
Występuje na obszarach porośniętych skąpą roślinnością. W Polsce
znajdują się m.in. w Kotlinie Sandomierskiej, Puszczy Kampinoskiej,
Mazowieckim Parku Krajobrazowym, Równinie Wkrzańskiej, Borach
Dolnośląskich oraz na międzyrzeczu warciańsko-noteckim.
Pokrywy lessowe – less jest to skała osadowa składająca się głównie
z pyłu kwarcowego, powstała w wyniku działalności eolicznej.
Wiatry wiejące od lądolodu wywiewały z moren czołowych
usypanych na przedpolu lodowca drobny pył, osadzając go w
innym miejscu w formie lessu.
Ponieważ epoka lodowcowa składała się z kilku zlodowaceń
rozdzielanych okresami międzylodowcowymi, proces tworzenia się
lessów powtarzał się kilkukrotnie, dlatego też w profilach lessowych
można stwierdzić obecności kilku poziomów lessu
rozdzielonych osadami w formie glin morenowych lub osadów
rzecznolodowcowych.
Pokrywy lessowe występują na: Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu,
Wyżynie Sandomierskiej, w kotlinach podkarpackich, na Przedgórzu
Sudeckim. Na lessach powstają najbardziej urodzajne gleby w Polsceczarnoziemy.
Gołoborza – powstawały w górach, gdzie znajdowały się wychodnie
litych skał, wietrzenie mrozowe powodowało rozpad skał na
ostrokrawędziste bloki. Część bloków skalnych pod wpływem
grawitacji spadła w dół stoków . Powstały blokowiska skalne zwane
w G. Świętokrzyskich gołoborzami.
Lessy Wyżyny Sandomierskiej
gołoborza
Rzeźba młodoglacjalna
•
•
•
•
•
Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego
zlodowacenia plejstoceńskiego ( Wisły),
Ten typ rzeźby zajmuje 30% obszaru Polski - niziny nadmorskie, pas pojezierzy, oraz wysoczyzny
jeziorne,
Cechą obszaru o rzeźbie młodoglacjalnej jest wyraźny układ pasowy rzeźby oraz duża liczba jezior
moreny dennej i czołowej (tak zwane jeziora morenowe),
Rzeźba młodoglacjalna na północy Polski to występowanie form wypukłych oraz wklęsłych;
W krajobrazie pojezierzy i pobrzeży spotykamy wysoczyzny moreny dennej (zbudowane z glin i
piasku, żwirów oraz wszystkich materiałów skalnych naniesionych przez lądolód); za najwyższe
wzniesienie podaje się Wieżycę (329 m n.p.m.), Dylewska Góra- 312 m n.p.m czy Szeskie
Wzgórza- 309m n.p.m. Pozostałe formy wypukłe pojezierzy to:
Wieżyca
Szeskie Wzgórza
Wypukłe formy rzeźby młodoglacjalnej
ozy (wał lub silnie wydłużony pagórek o wysokości
najczęściej kilkunastu metrów i długości nawet
kilkudziesięciu kilometrów, wyniesiony wskutek
osadzania piasku i żwiru przez wody płynące pod
lodowcem lub w jego szczelinach. jednym z większych
zespołów ozów jest rezerwat przyrody Ozy
Kiczarowskie koło Stargardu Szczecińskiego).
kemy (to wały lub pagórkowate wzniesienia zbudowane
z warstw piasków, żwirów, mułów, powstałe zazwyczaj
w szczelinach lądolodu)
drumliny (to wzgórza piaszczysto- żwirowe, o kształcie
wydłużonym, przybierają wysokości od 30-60 metrów,
a długość od 100 m do 2 km; powstawały w szczelinach
gdy lądolód przesuwał się wolno, największe w Europie
pole drumlinowe zajmuje powierzchnie ok. 5 tyś km2 i
występuje między Stargardem Szczecińskim a
Nowogardem, Najbardziej znanym obszarem w Polsce z
polem drumlinowym jest Obszar Chronionego
Krajobrazu Drumliny Zbójeńskie.)
pagórki morenowe (rozproszone wzniesienia
morenowe, liczne na pojezierzach)
pola sandrowe (zbudowane z piasków i żwirów,
powstają wskutek działalności wód roztopowych na
przedpolu lodowca, np, sandr Augustowski, sandr
Tucholski)
Rezerwat „Ozy kiczarowskie”
Drumliny Zbójeńskie
Wklęsłe formy rzeźby młodoglacjalnej
•
•
•
•
Pradoliny - element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie
cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód
rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku
zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego. Wyróżniamy m.in.pradolinę:
Podkarpacką, górnej Wisły, Wrocławsko-Magdeburską, Barycko-Głogowską, Warszawsko-Berlińską,
Toruńsko-Eberswaldzką;
zagłębienia morenowe - to zagłębienia terenu, gdzie materiał morenowy był cieńszy a warstwa lodu
gruba
jeziora zastoiskowe - rodzaj jeziora lodowcowego utworzonego na przedpolu lodowca w wyniku
zatamowania naturalnego odpływu wód lodowcowych przez jęzor lub czoło lodowca.
jeziora polodowcowe , rynnowe (bardzo charakterystyczny element krajobrazu Polski północnej,
inaczej jeziora subglacjalne; z reguły mają wydłużony i wąski kształt, strome brzegi misy jeziornej,
parametry to szerokość kilkaset metrów a długość nawet kilkanaście kilometrów, dla przykładu można
wymienić Jezioro Gopło, Jezioro Drawskie, Jezioro Wdzydze, Jezioro Jeziorak, Jezioro Raduńskie)
Jezioro Gopło
Jezioro Łagowskie i
Trześniowskie
Pojezierza w Polsce
 Pojezierze - obszar występowania młodoglacjalnej rzeźby terenu
związanej z plejstoceńskimi zlodowaceniami. Charakteryzuje go
specyficzny urozmaicony krajobraz - obecność licznych jezior
polodowcowych (rynnowych, morenowych, oczek polodowcowych i
in.) oraz form akumulacji polodowcowej, takich jak: wzgórza
morenowe, drumliny, ozy, sandry, kemy itp.
W Polsce pojezierza występują w północnej części kraju
 Pojezierze Mazurskie,
 Pojezierze Pomorskie,
 Pojezierze Wielkopolskie,
 Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie,
 Pojezierze Iławskie,
a także mniejsze, wyróżniane w ich obrębie.
Pojezierze Mazurskie
•
•
•
•
•
Pojezierze Mazurskie obejmuje ciągi moren czołowych trzech głównych faz zlodowacenia
bałtyckiego (jęzor mazurski).
Typowa rzeźba młodoglacjalna jest bardzo urozmaicona z ciągami morenowymi (Góra Dylewska
– 312 m n.p.m., Szeskie Wzgórza – 309 m n.p.m.), pagórami kemowymi, ozami, wzgórzami
moreny dennej, pagórkami drumlinów (koło Zbójna, na wschód od Brodnicy) i licznymi
równinami sandrowymi, np. Iławską, Brodnicką, Mazurską, Augustowską;
Wzgórza morenowe stanowią dział wodny między bezpośrednim zlewiskiem Bałtyku a dorzeczem
Wisły;
Największa jeziorność w Polsce – jeziora zajmują ok. 7%, a w Krainie Wielkich Jezior ponad
20% powierzchni;
Występuje tu największy w Polsce zespół jezior o łącznej powierzchni 302 km2, połączonych
kanałami (zespół Mamr, zespół Niegocin, zespół Śniardw), oraz największe Polskie jeziora:
- Śniardwy - morenowe
- Mamry - morenowe
- Hańcza (108,5m), - rynnowe
- Wigry - rynnowe
- Łański,
- Mokre,
- Dodaj,
- Jagodne,
- Tałty,
- Luterskie,
- Niegocin.
Część Pojezierza Mazurskiego, jeziora:Inulec,
w dali jeziora: Mikołajskie, Śniardwy i
Łuknajno
Pojezierze Pomorskie
•
•
•
•
•
W kształtowaniu rzeźby największą rolę odegrała faza pomorska zlodowacenia Wisły – moreny
czołowe, ozy, kemy, równiny sandrowe;
Cechuje się występowaniem szeregu wałów morenowych, o przebiegu w przybliżeniu
równoległym do wybrzeża Morza Bałtyckiego, silnie wygiętym na południe łukiem wałów
morenowych, powstałym w okresie fazy pomorskiej ostatniego zlodowacenia.
Wzgórza morenowe osiągają największe wysokości bezwzględne w północno-wschodniej części
(Wzgórza Szymbarskie z kulminacją Wieżycy – 329 m n.p.m., gdzie wysokości względne
dochodzą do 160 m);
Na południe od pasa moren czołowych występują stożki równin sandrowych: Drawskiej,
Wałeckiej, Charzykowskiej, Tucholskiej;
Ponad 4 tys. jezior polodowcowych, głównie rynnowych i wytopiskowych, np. Drawsko, Jezioro
Charzykowskie, Jezioro Ostrzyckie, Wdzydze;
Fragment Pojezierza
Pomorskiego
Pojezierze Wielkopolskie
•
•
•
•
Rzeźba polodowcowa nie tak wyraźna jak na Pojezierzu Pomorskim i Pojezierzu
Mazurskim;
Występowanie pradolin, w których powstały rozległe kotliny, częściowo zabagnione,
częściowo pokryte wydmami śródlądowymi;
Większość jezior zarosła tworząc bagna i torfowiska. Charakterystyczne dla regionu są
rozległe pradoliny i doliny rzeczne. Obszar wznosi się do 192 m n.p.m.
Występuje ponad 1000 jezior:
- największe Gopło, 21,8 km2, rynnowe
Prostopadłe do biegu pradolin przełomowe odcinki dolin (Poznański Przełom Warty, Lubuski
Przełom Odry), tworzące kratowy układ sieci rzecznej;
Pojezierze Iławskie
Obszar rzeźby młodoglacjalnej z licznymi
wzgórzami i jeziorami
Do najważniejszych i najciekawszych jezior tego
pojezierza można zaliczyć:
Jeziorak- najdłuższe jezioro w Polsce (27,5 km)
oraz szóste pod względem powierzchni oraz
Narie, Drwęckie Ruda Woda, Szeląg Wielki,
Płaskie.
W środkowej części Pojezierza leży Park
Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego który
swoim zasięgiem obejmuje Jezioro Jeziorak i
lasy Iławskie leżące na zachód od Jezioraka.
Osiągające długość kilkunastu kilometrów
pasma wzgórz moreny czołowej spotyka się
przede wszystkim na zachodzie i północy.
W okolicach Iławy oraz Ostródy spotyka się
rozległe obszary równin sandrowych
porośniętych na ogół lasami świerkowymi.
Płaskie lub lekko faliste równiny moreny dennej
wznoszą się do wysokości 100-120 m n.p.m.
Jezioro
Jeziorak
Schemat krajobrazu ukształtowanego przez
lądolód skandynawski
Jeziora
morenowe
Jezioro
rynnowe
lodowiec
less
sandr
Morena
czołowa
Morena denna