Idaҝ yhoaia fazyto kigo

DOI: 10.15503/onis2015.41.48
Ideaҝ wychowania faszystowskiego
Dominik Figiel, dÞ[email protected]
Uniwersytet WrocÙawski
pl. Uniwersytecki 1, 50-137 WrocÙaw
Streszczenie
Faszyzm szczególnie w pierwszej poÙowie XX w. obecny byÙ w pogl­dach wielu przedstawicieli totalitaryzmów Europejskich i nie tylko. MiaÙ swoich zwolenników, m.in. w: Hiszpanii za czasów sprawowania wÙadzy przez Francisco Franco,
Portugali za rz­dów António de Oliveira Salazara , rumuÚskiej …elaznej Gwardii Corneliu Zelea Codreanu, Belgii wïród
zwolenników faszystowskiego Christus Rex, Polsce , Wielkiej Brytanii , Francji oraz przede wszystkim we WÙoszech
Benito Mussoliniego. Idea faszyzmu towarzyszyÙa wielu dyktatorom i przedstawicielom ugrupowaÚ politycznych na
ïwiecie, jednak jej fundamenty stworzyÙ Benito Mussolini. Jak trafnie stwierdziÙ Jerzy W. Borejsza Mussolini byÙ pierwszy.
Zatem przedmiotem artykuÙu jest wÙoski faszystowski ideaÙ wychowania. S­ to wst¿pne reßeksje nad obrazem jednostki kreowanym przez wÙoskich ideologów. Pozwala to przeïledzi° rozprzestrzenianie si¿ idei faszyzmu do nauk
o wychowaniu, a takČe pokaza° róČne aspekty tak zdeÞniowanej doktryny. W artykule przedstawiono ogóln­ koncepcj¿
i deÞnicj¿ ideaÙu wychowania, która pozwoli uporz­dkowa° zdobyt­ wiedz¿ z perspektywy teoretyków wÙoskiego faszyzmu. Celem jest przedstawienie koncepcji Nowego CzÙowieka dotycz­cej stworzenia, podporz­dkowania i wychowania
idealnej jednostki.
SÙowa kluczowe: faszyzm, wychowanie, ideaÙ wychowania, Benito Mussolini, historia wychowania, WÙochy, Nowy
CzÙowiek
Fascist ideal of upbringing
Abstract
Fascism especially in Þrst half of XX century was present in outlooks of many representatives of european totalitarianisms . He had his supporters in Spain at the time of exercised of power by Francisco Franko, Portugal during the reign
of António de Oliveira Salazar, Romanian Iron Guard Corneliu Codreanu Zelea, Belgium among supporters of the fascist
Christus Rex, Poland, Great Britian, France and primarily in Benitos Mussolini Italy. The idea of fascism was accompanied
many dictators and representatives of political parties in the world, however, its foundations was created by Benito Mussolini. As aptly stated Jerzy W. Borejsza Mussolini was the Þrst.
Therefore, the subject of the article is the Italian fascist ideal of upbringing. These are the preliminary reßections on
the image of the individual created by Italian ideologues. This allows to trace the spread of the ideas of fascism to science
education and and show diěerent aspects so deÞned doctrine. The article presents a general concept and deÞnition of the
ideal of upbringing, which allows organize the acquired knowledge from the perspective of theorists of Italian fascism.
The aim is to present the concept of the New Man concerning on the creation, to gain control of the individual and
upbringing of ideal individual.
Key Words: fascism, upbringing, ideal of upbringing, Benito Mussolini, history of upbringing, Italy, New Men
Wprowadzenie
Faszyzm szczególnie w pierwszej poÙowie XX w. obecny byÙ w pogl­dach wielu przedstawicieli totalitaryzmów Europejskich i nie tylko. MiaÙ swoich zwolenników, m.in. w: Hiszpanii za czasów sprawowania wÙadzy przez Francisco
Franco1, Portugali za rz­dów António de Oliveira Salazara2, rumuÚskiej …elaznej Gwardii Corneliu Zelea Codreanu,
1 S. G. Payne, Fascism in Spain, 1923-1977, Falange: A History of Spanish Fascism, Stanford 1967. N. Davies, Europa, Kraków 1998. M. Langholz, Fascism in Spain, Munich 2010. Falanga – organizacja faszystowska w Hiszpanii.
2 Nazwa Drugiej Republiki Portugali - Estado Novo.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
41
Belgii wïród zwolenników faszystowskiego Christus Rex, Polsce3, Wielkiej Brytanii4, Francji5 oraz przede wszystkim
we WÙoszech Benito Mussoliniego. Idea faszyzmu towarzyszyÙa wielu dyktatorom i przedstawicielom ugrupowaÚ politycznych na ïwiecie, jednak jej fundamenty stworzyÙ Benito Mussolini. Jak trafnie stwierdziÙ Jerzy W. Borejsza6 Mussolini
byÙ pierwszy.
W zwi­zku z tym przedmiotem artykuÙu jest wÙoski faszystowski ideaÙ wychowania. Z perspektywy historii wychowania jest to temat, któremu nie poïwi¿ca si¿ wiele uwagi. ToteČ b¿d­ to wst¿pne reßeksje nad obrazem jednostki
kreowanym przez wÙoskich ideologów. Pozwala to przeïledzi° rozprzestrzenianie si¿ idei faszyzmu do nauk o wychowaniu, a takČe pokaza° róČne aspekty tak zdeÞniowanej doktryny. W artykule przedstawiono ogóln­ koncepcj¿ i deÞnicj¿
ideaÙu wychowania, która pozwoli uporz­dkowa° zdobyt­ wiedz¿ z perspektywy teoretyków wÙoskiego faszyzmu.
Ideaҝ wychowania
Stefan Kunowski stwierdziÙ, Če wychowanie to „spoÙecznie uznawany system dziaÙania pokoleÚ starszych na dorastaj­ce, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania wedÙug okreïlonego ideaÙu nowego
czÙowieka do przyszÙego Čycia”7. W ruchu faszystowskim stawiano przede wszystkim na mÙodych, którzy w przyszÙoïci
mieli rz­dzi° paÚstwem i sta° si¿ jego obroÚcami. Postulowano takČe stworzenie „nowego czÙowieka”, idealnego, lepszego. Wszystko odbywa° si¿ miaÙo pod przewodnictwem starszych, doïwiadczonych kombatantów I wojny ïwiatowej.
W jaki jednak sposób naleČy rozumie° ideaÙ wychowania i jakie cechy powinna posiada° jednostka w odniesieniu
do deÞnicji S. Kunowskiego? IdeaÙ wychowania to „peÙen zestaw harmonħnie zintegrowanych ze sob­ celów, daj­cy
w sumie opis dojrzaÙej osobowoïci czÙowieka”8. Feliks Araszkiewicz stwierdza, Če „ideaÙ nie jest abstrakcyjn­ konstrukcj­
myïlow­, lecz konkretnym systemem wartoïci, którego desygnaty s­ realnoïci­ i podlegaj­ empirycznej weryÞkacji”9.
IdeaÙ ma okreïlona struktur¿, poszczególnymi jego elementami s­ zhierarchizowane cele wychowania. Realizacja danego
celu zbliČa bowiem ksztaÙt osobowoïci wychowanka do ideaÙu.
W ten sposób na „podstawie analizy formalnej moČna opisa° ideaÙ i jego struktur¿, zaï na podstawie analizy merytorycznej, treï° konkretnych ideaÙów. Analiza formalna ideaÙu wychowawczego wchodzi w zakres teleologii wychowawczej, zaï analiza merytoryczna w skÙad aksjologii wychowania. Teleologia wychowania okreïla zasady stanowienia
i wspóÙzaleČnoïci ideaÙu i celów wychowania. Jedn­ z waČniejszych jest zasada spójnoïci treïci ideaÙu i celów wychowania. Oznacza to, Če poprzez realizacj¿ konkretnych celów, urzeczywistnia si¿ treïci ideaÙu w osobowoïci wychowanka.
Cele na kaČdym szczeblu wdraČania w praktyce musz­ wynika° z przyj¿tego ideaÙu. Z kolei aksjologia wychowania
– okreïla wartoï° dyspozycji rozwħanych w procesie wychowania, oraz wskazuje, jaki zestaw wartoïci powinni zinternalizowa° wychowankowie. Zajmuje si¿ zatem analiz­ ĊródeÙ wartoïci w wychowaniu oraz dokonuje ich klasyÞkacji”10.
W teleologii wychowawczej istotne jest ukazywanie procesu ksztaÙtowania si¿ ideaÙów wychowania oraz wyprowadzanych z nich celów i zadaÚ w powi­zaniu z czynnikami spoÙeczno-politycznymi, ekonomicznymi oraz ukÙadem siÙ
politycznych oraz z ideologi­ wychowawcz­ b¿d­c­ zawsze pochodn­ ideologii spoÙecznej okreïlonych klas spoÙecznych,
a takČe z aktualnym w danym czasie stanem nauk pedagogicznych11. ToteČ „ideaÙ wychowania jest problemem teoretycznym”12. Dzi¿ki temu moČna byÙo uzyska° spektrum wymagaÚ, które stawiano dzieciom i mÙodzieČy okresu totalitarnych
WÙoch. Doktryna faszyzmu zawieraÙa caÙoksztaÙt anatomii13 ideaÙu wychowania faszystowskiego okreïlonego przez czoÙowych przedstawicieli m.in. B. Mussoliniego oraz Giovanniego Gentilego.
Faszyzm
3 Związek Faszystów Polskich, Polska Organizacja Faszystowska, Organizacja Faszystów Polskich.
4 Brytyjska Unia Faszystów zaáoĪona przez Oswalda Mosleya.
5 ZaáoĪyciel Georges Valois.
6 J. W. Borejsza, Mussolini byá pierwszy, Warszawa 1989.
7 S. Kunowski, Podstawy wspóáczesnej pedagogiki, Warszawa 1981, s. 189.
8 M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 346.
9 F. Araszkiewicz, Warunki prawomocnoĞci ideaáu wychowawczego, „Czáowiek i ĝwiatopogląd” 1984, nr 9, s. 21.
10 L. Zarzecki, Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie, Jelenia Góra 2012, s. 55-56.
11 F. Araszkiewicz, Ideaáy wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978, s. 14.
12 L. Zarzecki, dz. cyt., s. 57.
13 Ideaá wychowania jest fenomenem anatomicznym, szczególnie jeĪeli chodzi o opis jednostki, jej postaw, wartoĞci, Ğwiatopoglądu, budowy Þzycznej,
cech osobowoĞci, a takĪe relacji miĊdzyludzkich. Dziaáanie wszystkich wymienionych mechanizmów (elementów ciaáa) okreĞla jednostkĊ doskonaáą, dziaáającą
wedáug okreĞlonego przez ideologów faszyzmu planu, czy systemu.
42
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
Ideologia faszystowska nie byÙa tylko kreacj­ Mussoliniego, byÙa „równieČ wyrazem idei, mitów i programów ruchu
masowego wyrosÙego z doïwiadczeÚ Wielkiej Wojny i antysocjalistycznej reakcji klas ïrednich. Uzyskuj­c wÙasn­ autonomi¿, jako nowa, zorganizowana siÙa polityczna, pretenduj­ca nie tylko do obrony Ùadu ekonomicznego, opartego na
wÙasnoïci prywatnej, ale takČe zdecydowana przeprowadzi° rewolucj¿ polityczn­ i kulturaln­, przez zburzenie ustroju
liberalnego i stworzenie nowego paÚstwa, zaprojektowanego wedÙug nieznanej dotychczas formy totalitarnej organizacji
spoÙeczeÚstwa obywatelskiego i systemu politycznego”14. Faszyzm wedÙug Gentile byÙ „najpeÙniejsz­ realizacj­ paÚstwa
totalitarnego, zbudowanego na prymacie polityki i na rozpÙyni¿ciu si¿ tego, co prywatne, w tym, co publiczne. Konsekwencj­ tej koncepcji byÙo podporz­dkowanie Čycia indywidualnego i zbiorowego absolutnej supremacji PaÚstwa, realizowanej za pomoc­ totalnej organizacji nieustannej mobilizacji ludnoïci. ByÙy to gÙówne narz¿dzia polityki masowej,
opartej na racjonalnym uČywaniu irracjonalnoïci, dziaÙaj­ce za poïrednictwem mitologii i liturgii politycznej, a maj­ce za
zadanie ksztaÙtowanie sumienia indywidualnego i zbiorowego zgodnie z modelem nowego czÙowieka”15. Na tej podstawie „istot­ faszyzmu wÙoskiego byÙ swoisty kult paÚstwa. W formule cz¿sto przytaczanej przez Mussoliniego Þlozof idealizmu G. Gentile deklarowaÙ: wszystko dla paÚstwa; nic przeciw paÚstwu; nic poza paÚstwem. Zobowi­zania polityczne
jednostki s­ wi¿c absolutne i rozci­gaj­ si¿ na wszelkie dziedziny”16.
„NaleČy zaznaczy°, Če w doktrynie faszyzmu odrzucano teori¿ na rzecz praktyki. Etos faszystowski byÙ emocjonalny
i sentymentalny: na tej pÙaszczyĊnie cele dziaÙania byÙy mniej waČne niČ samo dziaÙanie, a siÙy, które prowadziÙy ludzi
do obozu faszystowskiego, gotowe byÙy poprze° kaČd­ stron¿, pod warunkiem, Če b¿d­ miaÙy moČnoï° pofolgowania
sobie – im gwaÙtowniej, tym lepiej. RóČne postacie, które dziaÙaÙy po kolei, w róČnych partiach, d­ČyÙy raczej do czynów
niČ do idei, raczej do wÙadzy niČ do zasad”17. W konsekwencji d­Čono do stworzenia faszystowskiej klasy kierowniczej,
arystokracji „nowego paÚstwa”, klasy o wÙasnym charakterze i celach oraz z wÙasnym mitem historycznym do urzeczywistnienia. W celu rozwi­zania tego problemu skorzystano z trzech gÙównych skÙadowych faszyzmu, czyli gentiliaÚskigo
idealizmu, nacjonalizmu i syndykalizmu. Idealizm zdoÙaÙ uzyska° przewag¿ ideologiczn­ i kulturaln­, a nacjonalizm –
narzuci° rodz­cemu si¿ ustrojowi struktur¿ paÚstwa autorytarnego. Jedynym przegranym byÙ syndykalizm, któremu
nie udaÙo si¿ ze zwi­zków zawodowych uczyni° fundamentalnej instytucji „nowego paÚstwa”18. Tendencje totalitarne
faszyzmu uwidaczniaÙy si¿ m.in. ze wzgl¿du na skrajny kolektywizm, który leČaÙ w sercu ideologii faszystowskiej; cel,
jakim byÙo stworzenie „faszystowskiego czÙowieka” – lojalnego, oddanego i zupeÙnie posÙusznego – skutecznie wymazuje
róČnice mi¿dzy egzystencj­ publiczn­ a prywatn­. Dobro kolektywnego ciaÙa, narodu czy rasy staÙo zdecydowanie ponad
dobrem jednostki, egoizm kolektywny pochÙon­Ù egoizm indywidualny19.
Cel stworzenia „nowego czÙowieka”, który pojawiaÙ si¿ w publikacjach wÙoskich ideologów, bardzo szczegóÙowo zostaÙ opisany m.in. przez G. Gentile.
Gentile i Mussolini – koncepcja nowego czҝowieka
Nowym typem WÙocha, wyobraČonym przez Gentiliego, byÙ Mussolini: „temperament Mussoliniego odpowiada
temperamentowi Mazziniego”. W faszystowskiej koncepcji Gentiliego Mussolini graÙ rol¿ o wielkim znaczeniu: duce byÙ
wedÙug niego czÙowiekiem– osobowoïci­ kosmiczno-historyczn­, w której urzeczywistniaÙ si¿ ïwiat ducha. W Mussolinim wyraČaÙa si¿ treï° faszyzmu. Idea ta stawaÙa si¿ rzeczywistoïci­ poprzez osobowoï° Mussoliniego, czÙowieka, bohatera, uprzywilejowanego i opatrznoïciowego ducha, w którym ucieleïnia si¿ myïlenie i nieustannie wibruje w pot¿Čnym
rytmie mÙodzieÚczego Čycia, b¿d­cego w peÙni rozkwitu20.
Kwestia postawy Gentilego wobec faszyzmu byÙa spójna z jednym z fundamentalnych elementów jego myïli politycznej, czyli z koncepcj­ religħn­ i totalitarn­ polityki i paÚstwa. ByÙa to realna aktualizacja pewnej woli uniwersalnej,
historycznie okreïlonej, wobec której jednostka, jako przejaw egoistyczny, musi znikn­° i poïwi¿ci° siebie sam­ – w sensie
religħnym – idei, która j­ przewyČsza. Przez to poïwi¿cenie i przez indywidualn­ abnegacj¿ idea ta realizowaÙa si¿21.
Jest to znacz­ce, ze wzgl¿du na to, iČ za prymarne zadanie faszyzmu Gentile uwaČaÙ integraln­ restytucj¿ suwerennoïci
14
15
16
17
18
19
20
21
G. Gentile, Początki ideologii faszystowskiej (1918-1922), Warszawa 2011, s. 14.
TamĪe, s. 14.
A. Haywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 234.
J. W. Borejsza, Faszyzmy europejskie (1922-1945), Warszawa 1979, s. 342.
G. Gentile, dz. cyt., s. 337.
A. Haywood, dz. cyt., s. 234.
TamĪe, s. 337-338.
TamĪe, s. 359.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
43
paÚstwa poprzez wychowanie jednostki w poczuciu, Če jest ona szczególn­ cz¿ïci­ spoÙeczeÚstwa. PodkreïlaÙ spoÙeczny
i historyczny charakter jednostki, a zatem niemoČnoï° pojmowania Čycia na modÙ¿ atomistyczn­, Ù­czyÙ faszyzm z marksizmem, staraj­c si¿ przedstawi° pierwszy jako przezwyci¿Čenie drugiego, a nie jako antytez¿22. IdeaÙ nowego WÙocha
byÙ – zdaniem Gentile – realizowany przez mÙodzieČ faszystowsk­, mÙodzieČ idealistyczn­ Italii, któr­ „stworzono i która
musiaÙa by° jeszcze stwarzana”23.
Interpretuj­c Čycie w sposób, idealistyczny Gentile pragn­Ù uwolni° wychowanie od wszelkiego materialistycznego
nalotu, od róČnych przes­dów realistycznej pedagogiki. Do takich przes­dów zaliczaÙ monadologi¿, w której fakt wychowania polega na duchowym oddziaÙywaniu nauczyciela na ucznia. Nie zgadzaj­c si¿ z tym, Gentile twierdziÙ, Če
wychowanie nie jest dwoistoïci­, ale jednoïci­ twórczego aktu myïlowego, w którym zespalaj­ si¿ ze sob­ uczeÚ i nauczyciel, gdy zajmuj­ si¿ przedmiotem swojej lekcji. Zniesienie dwoistoïci Gentile uwaČaÙ za istotny warunek wszelkiego
wychowania i nauczania. Przes­d chronologizmu zwi­zany byÙ z przygotowaniem dziecka jako istoty niedojrzaÙej do
Čycia dorosÙych. Zdaniem Gentilego, ogranicza° wychowanie do lat mÙodocianych, znaczy odmawia° pozostaÙemu okresowi Čycia duchowoïci. „Duch wedÙug niego rozwħa si¿ nieustannie, jest procesem wiecznym, który nie ma pocz­tku,
poniewaČ nie duch istnieje w czasie, ale czas w duchu. Ostatni przes­d zwi­zany jest z pedagogizmem”24. WedÙug pedagogizmu wiedza nie jest prac­ ducha, lecz gotowym wytworem, rzecz­ istniej­c­ juČ przed uczeniem si¿ ucznia i to rzecz­,
która pozostaje zawsze w jego posiadaniu. Gentile s­dziÙ, Če uczeÚ nie moČe sobie przyswoi° wiedzy nie zindywidualizowawszy jej, nie uczyniwszy jej oïrodkiem swego duchowego rozwoju25.
W swoich zaÙoČeniach dotycz­cych wychowania Gentile zwracaÙ uwag¿ na zagadnienie wolnoïci, która miaÙa by°
jego najwaČniejsz­ zasad­ i dlatego teČ autonomia pedagogiki, autonomia dóbr ksztaÙc­cych byÙa konsekwencj­ jego ÞlozoÞi idealistycznej, opartej na twierdzeniu, Če duch moČe by° poj¿ty tylko jako wolny26. W poj¿ciu jednoïci wychowania
godzi si¿ Ùatwo wychowanie Þzyczne i ksztaÙcenie charakteru27. S­dziÙ, Če kaČda „cz¿ï° naszego organizmu tworzy niezróČnicowan­ caÙoï° naszej Čywej istoty; w chwili, gdy np. coï piszemy, ruchy naszej r¿ki nie tylko zaleČ­ od naszej woli,
ale s­ nasz­ wol­; jest to bowiem jeden i ten sam proces, za pomoc­ którego urzeczywistniamy samych siebie”28.
Zamiarem Mussoliniego byÙo z kolei, (kosztem indywidualizmu, optymizmu) kultywowa° odwag¿, skromnoï°, wyrozumiaÙoï°, jako postawy godne naïladowania, przy jednoczesnym odrzuceniu, jak twierdziÙ duce, amerykaÚskiego
cynizmu oraz materializmu29. Sam duce delektowaÙ si¿ mÙodoïci­ faszyzmu, jako ruchu spoÙeczno-politycznego, jedynego w swoim rodzaju, ale gÙównie nowoczesnego. I chociaČ faszyzm nie byÙ towarem eksportowym, znajdowaÙ uznanie
i naïladowców w Europie i na ïwiecie. Ten mÙody ustrój realizowany w mÙodych WÙoszech byÙ budowany przy udziale
mÙodych ludzi, którzy mieli by° przyszÙoïci­ narodu – godn­ tego miana: pracowit­, wierz­c­, oÞarn­, sÙuchaj­ca starszych i przeÙoČonych30.
Kult mÙodoïci byÙ równieČ istotnym elementem w konstruowaniu koncepcji „nowego czÙowieka”. Sprz¿gni¿ty byÙ
przekonaniem, Če mÙode pokolenie jest nadziej­ nadchodz­cej wielkoïci faszyzmu, paÚstwa oraz narodu. W regulaminie
technicznym zawarto cele organizacji Balilla. Zwi­zane one byÙy z realizacj­ edukacji Þzycznej, moralnej i paramilitarnej
wespóÙ z wychowaniem kulturalnym, przysposobieniem zawodowym oraz opiek­ religħn­. ByÙy to cele realizowane takČe przez inne podmioty publiczne, np. szkoÙy, czy KoïcióÙ. „Minister edukacji narodowej Balbino Giuliano ze zrozumiaÙych powodów eksponowaÙ zbieČnoï° funkcji wychowawczo-edukacyjnych wszystkich, których celem jest zbudowanie
nowej cywilizacji wÙoskiej Ù­cz­cej nowoczeïnie uksztaÙtowanego ducha ze sprawnym ciaÙem”31.
Twierdzono, Če „pojawienie si¿ mÙodych WÙoch moČe oČywi° dekadenck­ Europ¿, a to wÙaïnie dzi¿ki wÙoskiej witalnoïci. W tych ideologicznych ramach mÙodoï° osi­gn¿Ùa status narodowego prawa. RóČnice pomi¿dzy mÙodymi a starymi
przedstawiane byÙy poprzez ich wigor, kreatywnoï° oraz jurnoï°. Taki obraz ïwiata byÙ w caÙoïci integraln­ cz¿ïci­ Eu22 TamĪe, s. 369.
23 TamĪe, s. 367.
24 L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962, s. 428.
25 L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962, s. 427-428.
26 TamĪe, s. 429.
27 TamĪe, s. 430.
28 TamĪe.
29 D. M. Smith, Mussolini, Warszawa 1994 s. 199.
30 S. Sierpowski, Totalitaryzm we Wáoskim wydaniu, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/709/1/Totalitaryzm%20we%20w%C5%82oskim%20wydaniu.pdf, 23.12.2014.
31 S. Sierpowski, dz. cyt.
44
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
ropejskiego faszyzmu, a w szczególnoïci wÙoskiego faszyzmu”32. Nieustannie „koncepcja mÙodoïci przeciwstawiana byÙa
dekadenckiej staroïci ïwiata, tak samo jak przeciwko sztucznoïci i cynicznoïci”33. Podkreïlano, Če mÙodzi musz­ „czu°
ducha ČoÙnierza” oraz, Če mog­ dziaÙa° lepiej niČ starzy, poniewaČ nie s­ zepsuci przez niefaszystowskie doïwiadczenie.
B¿d­c kimï wi¿cej niČ kolejnym pokoleniem faszystów, mieli by° moraln­ siÙ­, która zagwarantuje trwaÙoï° i ïwietnoï°
faszyzmu34.
Fascynacja stworzenia przez Mussoliniego nowego, lepszego WÙocha zwi­zana byÙa z duchowym charakterem i poczuciem rasowym35. Problem ten podnosiÙ takČe wczeïniej, zanim znalazÙ si¿ na szczycie wÙadzy w paÚstwie. W swoim
przemówienie zaznaczaÙ, Če „dla faszyzmu kwestia rasowa ma wielkie znaczenia. Faszyïci musz­ troszczy° si¿ o kondycj¿ rasy, poniewaČ rasa jest materiaÙem, z którego takČe chce si¿ tworzy° histori¿”36.
Kwestie rasowe byÙy szczególnym zagadnieniem w faszystowskich WÙoszech. Warto zauwaČy°, Če im Mussolini byÙ
bliČej Hitlera i zawarcia sojuszu z nim, jego pogl­dy na ras¿ staÙy si¿ bardziej radykalne. ToczyÙ si¿ szereg sporów zwi­zanych z kwestiami eugenicznymi, zreszt­ podobnie, jak w Stanach Zjednoczonych czy Niemczech. Z pocz­tku niektóre radykalne koncepcje eugeniczne byÙy cenzurowane i nierealizowane. Jednak moČna zwróci° uwag¿ na koncepcje zwi­zane
zarówno z kultem mÙodoïci, ras­, zdrowiem oraz rozwojem jednostki. Zdaniem Edmonda Vercellesiego, dzi¿ki sportowi
i gimnastyce moČna by byÙo wyeliminowa° „szereg deformacji Þzycznych”, co pomogÙo by powróci° do normalnoïci
„nazbyt szczupÙym i mniej rozwini¿tym organizmom”. Z kolei w opinii pediatry i higienisty Marcella Belletiego sporty
kobiece, w szczególnoïci gimnastyka, bez nadmiernego wysiÙku, rzucania dyskiem, oszczepem, sprintu, szermierki, pÙywania, tenisa, jazdy na nartach i kajakarstwa, pozwoliÙaby przygotowa° kobiety do macierzyÚstwa, tym samym staj­c
si¿ czynnikiem zdrowia Þzycznego i buduj­cym morale rasy37. Giuseppe Lucidi twierdziÙ, Če pÙody rolne maj­ wpÙyw
na jednostk¿, zarówno pod wzgl¿dem Þzycznym, jak i duchowym. Podobne pogl­dy gÙosiÙ Vercelessi, którego zdaniem
bezsprzeczne jest , Če „zdrowi i silni synowie to bezpoïredni efekt odČywania, tak jak silna i zdrowa rasa jest dzieckiem
dobrze odČywionej populacji”38.
Bezpoïrednie wskazówki oraz wyznaczane cele byÙy prób­ zdeÞniowana nowego idealnego czÙowieka faszystowskiego. WaČne jest jednak równieČ, w jaki sposób i jakiej formie faszyïci starali si¿ swoje plany wprowadzi°.
Organizacje i szkoҝa
Faszyïci powoÙywali do Čycia wiele organizacji39, które miaÙy stowarzysza° mÙodzieČ. Najbardziej znan­ byÙa Balilla.
ZrzeszaÙa ona chÙopców od 8-14 roku Čycia. Odpowiednikiem m¿skich zrzeszeÚ byÙo przeznaczone dla dziewcz­t Piccole
Italiane. „Grupy zrzeszaj­ce najmÙodszych przypomniaÙy harcerstwo lub skauting z innych krajów, cho° wyraĊny byÙ
ich aspekt militarny. JuČ zaj¿cia ze stosunkowo maÙymi dzie°mi obejmowaÙy musztr¿ i noszenie karabinów-zabawek.
We wszystkich cz¿ïciach kraju do takich organizacji ch¿tniej przyst¿powali chÙopcy, poniewaČ, jak s­dzono szanuj­ca
si¿ kobieta nie powinna paradowa° w mundurze. Organizacje te byÙy elementem wychowania w duchu konformizmu
i militaryzmu”40.
Istotnym komponentem byÙy równieČ cele wyznaczane przez faszystów, wprowadzane do ideologii wychowania nowego czÙowieka w szkoÙach. Jak zaznacza L. Minio-Paluello „w pierwszych siedmiu deklaracjach statutu szkóÙ uj¿to zasady oraz metody edukacji szkóÙ faszystowskich”41. ObejmowaÙy one: moraln­, polityczn­ i gospodarcz­ jednoï° wÙoskiego
narodu, który miaÙ mie° ïwiadomoï° integralnoïci z paÚstwem faszystowskim; „okresy edukacji szkolnej i politycznej
pokrywaj­ce si¿ z faszystowskim porz­dkiem, w której szkoÙy G.I.L i G.U.F42 razem stanowi° miaÙy jeden z instrumentów edukacji faszystowskich; studia organizowane zgodnie z rzeczywist­ zdolnoïci­ Þzyczn­ i intelektualn­ mÙodzieČy
32 G.. L. Moss, The Genesis of Fascism, “Journal of Contemporary History” 1966, s. 19.
33 M. A. Ledeen, Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History” 1969, vol. 4, no. 3, 137.
34 TamĪe, s. 139-140.
35 TamĪe.
36 S. Sierpowski, Rasizm faszystowskich Wáoch, https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/708/1/Rasizm%20faszystowskich%20Wloch.pdf,
23.12.2014).
37 F. Cassata, Eugenika i rasizm biologiczny w propagandzie faszystowskiej „La Difesa Della razza (1938-1942), [w:] M. Gawin, K. Uzarczyk, (red.),
Eugenika, biopolityka, paĔstwo, Warszawa 2010, s. 88.
38 E. Vervelesii, Alimentazione degli italiani,” La Difesa Della Razza” 1939, nr 17, s. 41.
39 Szczegóáowo rozwój organizacji opisuje L. Minio-Paluello, Education in Fascist Italy, London-New York-Toronto 1946.
40 R. Eatwell, Historia Faszyzmu, PoznaĔ 1999, s. 131.
41 L. Minio-Paluello, dz. cyt., s. 205.
42 Grappi Universitari Fascist, Gioventu Italiana del Littorio.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
45
maj­ce na celu ksztaÙtowanie moralne i kulturowe oraz przygotowanie wojskowe i polityczne zgodne z G.I.L; edukacj¿
Þzyczn­ realizowan­ przez organizacj¿ G.I.L; prac¿, która miaÙa by° chroniona przez paÚstwo we wszystkich jej formach,
czy to intelektualnych, manualnych lub technicznych; nauk¿, °wiczenia Þzyczne i prace r¿czne stanowi­ce w szkole odpowiednie ïrodki do sprawdzenia umiej¿tnoïci; oraz zagadnienia zwi­zane z istnieniem naturalnej solidarnoïci pomi¿dzy
rodzin­ a szkoÙ­, ïciïle i nieprzerwanie wspóÙpracuj­c­, aČ do zakoÚczenia szkoÙy oraz przystosowania mÙodych. Rodzice
i krewni mieli uczestniczy° w Čyciu szkoÙy i uczy° si¿ tam wspólnych dla nich celów i metod, które pomagaj­ wzmocni°
dzieci i mÙodych ludzi na ïcieČce do tradycyjnej religii i przeznaczenia WÙoch”43.
W doktrynie faszystowskiej w obszarze edukacji akcentowano jeszcze jeden waČny element, mianowicie sport.
W przytoczonych zasadach szkóÙ faszystowskich akcentowano w wielu punktach wychowanie Þzyczne. Jak zauwaČa S.
Sierpowski „faszyzm wdzieraÙ si¿ do Čycia dzieci i mÙodzieČy wr¿cz frenetycznym kultem sportu, walki, zwyci¿stwa nad
sÙabszym, mniej sprawnym, mniej odwaČnym. Doroczne igrzyska mÙodzieČowe nastawione na powszechna rywalizacj¿
dzieci i mÙodzieČy z klasyÞkacjami uwzgl¿dniaj­cymi grupy wiekowe, zaangaČowanie prowincji, miast, wsi, szkóÙ itp.
angaČowaÙy nie tylko caÙ­ mÙodzieČ, ale ich opiekunów, trenerów, rodziców, krewnych”44. NaleČy zauwaČa° duČ­ zgodnoï° w realizacji zasad szkóÙ faszystowskich, gdzie rodzina i krewni wÙ­czani byli do Čycia mÙodzieČy wÙoskiej. Co wi¿cej,
sport stawaÙ si¿ coraz waČniejszym elementem propagandy faszystowskiej. Odci­gaÙ uwag¿ od innych spraw, zwÙaszcza
moČliwoïci decydowania o sprawach politycznych. MoČna go byÙo takČe wykorzysta°, by wzmacnia° poczucie dumy
i przynaleČnoïci narodowej. Uczyniono tak z piÙk­ noČn­, która staÙa si¿ dla WÙochów bardzo istotna po tym, jak druČyna
narodowa wygraÙa rozgrywane we WÙoszech Mistrzostwa gwiata w 1934. Rz­d, który sponsorowaÙ zawody sportowe,
podkreïlaÙ w ten sposób wartoïci najwaČniejsze dla „nowego czÙowieka”, którego chciaÙ stworzy° faszyzm45.
Doktryna faszyzmu
Poza bogat­ literatur­ przedmiotu46, umoČliwiaj­c­ przedstawienie ideaÙu czÙowieka istotna, (a zarazem wi­Č­ca
wszystkie d­Čenia faszystów) jest Doktryna faszyzmu. Jest to „niewielka broszurka, która jest pierwszorz¿dnym i szczególnym dokumentem historycznym. Autor – Benito Mussolini (1883-1945) – twórca i niekwestionowany wódz (wÙ. duce)
faszyzmu musi by° uznany za najbardziej kompetentnego ïwiadka historii swego ruchu. Jest to wi¿c ïwiadectwo bezpoïrednie, dokument z “pierwszej r¿ki”. O szczególnym znaczeniu Doktryny faszyzmu przes­dza takČe moment i cel spisania
tego tekstu. Mussolini napisaÙ47 t¿ niewielk­ rozprawk¿ w 1932 r. na proïb¿ wydawców Enciclopedia Italiana Trecccaniego.
PisaÙ j­ wi¿c w dziesi¿° lat po zdobyciu wÙadzy, pisaÙ u szczytu powodzenia politycznego, pisaÙ w chwili, gdy ostatecznie
wÙaïnie uformowaÙ system dyktatury we WÙoszech i pisaÙ dla szerokiego kr¿gu czytelników. W tych okolicznoïciach dokument nabiera cech migawkowej fotograÞi faszyzmu – w chwili jego szczytowych osi­gni¿° i w porze uznanej przez jego
twórc¿ za najwÙaïciwsz­”48. PowyČsze treïci te wzbogacaj­ wiedz¿ o d­Čeniach faszystów zwi­zanych ze stworzeniem
nowego WÙocha. S­ równieČ istotnym elementem, który Þnalizuje koncepcj¿ ideaÙu wychowania faszystowskiego. Wskazuj­, co jest szczególnie znacz­ce, na obszary, w których owa jednostka ma osi­gn­° doskonaÙoï°. Mowa tutaj o wspomnianym idealizmie G. Gentilego, czucia ČoÙnierskiego ducha, znaczeniu wychowania Þzycznego i duchowego, godnoïci,
moralnoïci oraz honoru.
W odniesieniu do treïci, które przedstawiÙ Mussolini, i zaprezentowanego tematu istotne s­ te bezpoïrednio odnosz­ce si¿ do jednostki, jej postaw, d­ČeÚ, zachowania, ïwiadomoïci. W momencie analizowania ideaÙu wychowania jednostki w faszystowskich WÙoszech nie naleČy zapomina° o ujmowaniu jej w kontekïcie paÚstwa, poniewaČ jak twierdziÙ
43 L. Minio-Paluello, dz. cyt., s. 205-206.
44 S. Sierpowski, dz. cyt., s. 20.
45 R. Eatwell, dz. cyt., s. 129.
46 S. Sierpowski, Faszyzm we Wáoszech 1919-1926, Wrocáaw-Warszawa-Kraków-GdaĔsk 1973. P. Foro, Wáochy Faszystowskie, Kraków 2008. R.
Eatwell, Historia faszyzmu, PoznaĔ 1999. R. Paxton, Anatomia Faszyzmu, PoznaĔ 2005. J. A. Gierowski, Historia Wáoch, Wrocáaw 1985. T. Filipak Polityczna
i spoáeczna doktryna faszyzmu, Warszawa 1985. J. Borejsza, Szkoáy nienawiĞci: historia faszyzmów europejskich 1919-1945, Wrocáaw 2000. P. Morgan, Italian
Fascism, 1915-1945, 2004. B. Spackman, Fascist Virilities, Rhetoric, Ideology, and Social Fantasy in Italy, London 1996. K. Passmore, Fascism, A very short
introduction, New York 2002. M. Durhan, Woman and Fascism, London-New York, 1998. S. G. Payne, A history of Fascism, London 1995. W. Laqueur, Fascism.
Past, Present, Future, New York 1996. R. De Felice, Interpretacje faszyzmu, Warszawa 1976. M. Leeden, Renzo De Felice and the Controversy over Italian Fascism, “Journal of Contemporary History” 1976, no 11. F. L. Carsten , The Rise of Fascism, Londyn 1967. E. Gentile, Początki ideologii faszystowskiej (1918-1922),
Warszawa 2011. L. La Rovere, Fascist Groups in Italian Universities: An Organization at the Service of the Totalitarian State, “Journal of Contemporary History”
1999, vol. 34, no. 3.
47 Najprawdopodobniej twórcą jest E. Gentilie
48 B. Mussolini, Doktryna Faszyzmu, PoznaĔ-àódĨ 1992, s. 7-8.
46
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
Mussolini „w paÚstwie faszystowskim jednostka jest nie unicestwiona, lecz raczej pomnoČona, tak jak w puÙku ČoÙnierz
jest nie pomniejszony, lecz raczej pomnoČony przez liczb¿ swoich towarzyszy. PaÚstwo faszystowskie organizuje naród,
lecz zostawia nast¿pnie jednostkom wystarczaj­ce pole ruchów: ograniczyÙo wolnoïci nieuČyteczne lub szkodliwe, a zachowaÙo te, które s­ istotne. Rozstrzyga° w tej dziedzinie nie moČe jednostka, lecz paÚstwo”49. ToteČ „czÙowiek faszyzmu
jest jednostk­, która jest narodem i ojczyzn­, prawem moralnym, które skupia jednostki i pokolenia wi¿zi­ tradycji i misji,
która niweczy instynkt Čycia zamkni¿tego w ciasnym kole rozkoszy, aby stworzy° nakazem obowi­zku Čycie wyČsze,
wyzwolone z granic czasu i przestrzeni: Čycie, w którym poprzez samozaparcie, poprzez poïwi¿cenie swoich osobistych
korzyïci, poprzez sam­ ïmier° urzeczywistnia to istnienie na wskroï duchowe, w którym tkwi jego wartoï° jako czÙowieka”50. Podsumowaniem takiego podejïcia s­ sÙowa Mussoliniego, który napisaÙ „jednostki i grupy daj­ si¿ pomyïle° o tyle,
o ile istniej­ w paÚstwie”51. Okreïlenie relacji jednostka-paÚstwo pozawala ukaza° obraz czÙowieka-faszysty, nowego
wÙoskiego czÙowieka. Przede wszystkim dla „faszysty – jak pisaÙ Mussolini – wszystko mieïci si¿ w paÚstwie i poza paÚstwem nie istnieje nic ludzkiego ani duchowego, ani tym bardziej nie posiada jakiejkolwiek wartoïci”52. „…ycie w poj¿ciu
faszysty – jak pisaÙ Mussolini – jest powaČne, surowe, religħne: caÙe wzniesione w ïwiecie podtrzymanym moralnymi
i odpowiedzialnymi siÙami ducha. Faszysta gardzi Čyciem wygodnym”53. „Kocha on naprawd¿ swego bliĊniego, lecz ten
bliĊni nie jest dla niego poj¿ciem m¿tnym i nieuchwytnym: miÙoï° bliĊniego nie przeszkadza koniecznej surowoïci wychowawczej, a tym mniej zróČnicowaniu i uznawaniu dystansów”54. W konsekwencji Mussolini, okreïlaj­c swoje d­Čenia,
pisaÙ, Če „faszyzm chce odnowi° nie formy Čycia ludzkiego, lecz treï°, czÙowieka, charakter, wiar¿. I w tym celu pragnie
karnoïci i autorytetu, który by zst­piÙy w dusze, i zdobyÙ w nich rz­d niezaprzeczony. Przeto jest jego symbolem p¿k rózg
liktorskich, symbol jednoïci, siÙy i sprawiedliwoïci”55. Dodatkowo „wierzono zawsze w ïwi¿toï° i w bohaterstwo, to jest
w czyny, w których nie dziaÙa Čaden motyw ekonomiczny, bliski czy daleki”56. Nast¿pstwem takiej postawy miaÙo by°
stworzenie ČoÙnierzy, którzy wiedz­, za co si¿ bħ­, bo tacy s­ zawsze najlepsi. Faszyzm, jak twierdzono, moČe i powinien
wybra° sobie jako hasÙo dwumian Giuseppe Mazziniego: Myïl i Czyn57. Ponadto tradycja rzymska miaÙa by° ide­ siÙy58.
ZakoҞczenie
Nuovo Italiano miaÙ mie° takie cechy jak: Č­dz¿ czynu, odwag¿, poïwi¿cenie w interesie faszyzmu, narodu – wielkiego na miar¿ idealizowanych czasów antycznych59. Giovanni Gentile pragn­Ù jednak, aby wszelkie wychowanie juČ od
samego pocz­tku byÙo wychowaniem ÞlozoÞcznym, ksztaÙtowaniem konkretnego myïlenia ludzkiego. Jego zadaniem
miaÙo by° wychowanie prawdziwych ludzi, a nie fragmentów czÙowieczeÚstwa bezbronnych wobec rzeczy. Uduchowienie rzeczy i oČywienia ducha – w tym idealista widziaÙ istot¿ wychowania humanistycznego w ÞlozoÞcznym znaczeniu
tego sÙowa60.
RozwaČania nad ideaÙem wychowania faszystowskiego opieraj­ si¿ gÙównie na idealizmie G. Gentilego. WytyczyÙ on
konkretn­ drog¿, któr­ miaÙa przeby° jednostka, ci­gle doskonal­c swojego ducha. Istotne jest to, iČ tworzenie nowego
czÙowieka w czasach faszyzmu we WÙoszech przebiegaÙo wedÙug szczegóÙowo zaplanowanego schematu. DziaÙania te
(zarówno Mussoliniego, jak i Gentiliego) doskonale obrazowaÙy d­Čenia faszystów, jak i sytuacj¿ spoÙeczno-polityczn­
WÙoch. IdeaÙ wychowania z wyznaczonymi – przez organizacje mÙodzieČowe i akademickie, szkoÙy – celami realizowaÙy
swoje zaÙoČenia.
Wspominana przeze mnie anatomia ideaÙu wychowania opisuje jednostk¿ wraz ze wszystkimi mechanizmami koniecznymi do jej funkcjonowania w ideale faszyzmu. Mussolini, propaguj­c kult mÙodoïci, doskonale wiedziaÙ, jakiej jednostki potrzebowaÙy WÙochy: czÙowieka honoru, oddania, doskonaÙego, posÙusznego ČoÙnierza. Z drugiej strony miaÙ by°
to czÙowiek ïwiadomy swojej przynaleČnoïci, religħny ci­gle rozwħaj­cy swojego ducha.
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
TamĪe, s. 44-45.
TamĪe, s. 16.
TamĪe, s. 40.
TamĪe, s. 20.
TamĪe, s. 17.
TamĪe, s. 31.
TamĪe, s. 24.
TamĪe, s. 32.
TamĪe, s. 51.
TamĪe, s. 54.
S. Sierpowski, dz. cyt.
L. Chmaj, Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962, s. 431.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
47
Koncepcja „nowego czÙowieka” nie byÙa jednak przestrzegana przez wÙoskie ïrodowiska, co byÙo powszechne dla
europejskich faszyzmów61. Zreszt­ „d­Čenie do doskonaÙoïci wydaje si¿ znakomitym przepisem na rozlew krwi i bez
znaczenia jest nawet fakt, Če Č­daj­ jej najszczersi idealiïci, ludzie najczystszego serca. Nikt inny jak Immanuel Kant,
najsurowszy moralista, jaki si¿ kiedykolwiek urodziÙ, powiedziaÙ w przebÙysku iluminacji, Če z pokrzywionego drzewa
czÙowieczeÚstwa nie da si¿ wyciosa° nic prostego. Wciskanie ludzi na siÙ¿ w zgrabnie skrojone uniformy, wedle wymagaÚ
schematów branych za dogmat, prawie zawsze jest drog­ wiod­c­ do odczÙowieczenia”62. Podobnie s­dzi Jerzy Tr¿bicki,
twierdz­c, Če „ideaÙ wychowania jest nieosi­galn­ doskonaÙoïci­ w czystej postaci”63. Trudnoï° ta nie byÙa przeszkod­,
aby koncepcja idealnej jednostki faszystowskiej byÙa wykorzystywana przez innych teoretyków wychowania, ideologów,
polityków okresu pierwszej poÙowy XX w.
Bibliografia:
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
Araszkiewicz F., IdeaÙy wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1978.
Araszkiewicz F., Warunki prawomocnoïci ideaÙu wychowawczego, „CzÙowiek i gwiatopogl­d” 1984, nr 9.
Berlin I., Pokrzywione drzewo czÙowieczeÚstwa, Warszawa 2004.
Borejsza J. W., Faszyzmy europejskie (1922-1945), Warszawa 1979.
Borejsza J. W., Mussolini byÙ pierwszy, Warszawa 1989.
Borucki M., Mussolini, Warszawa 1975.
Cassata R., Eugenika i rasizm biologiczny w propagandzie faszystowskiej „La Difesa Della Razza (1938-1942), [w:] Gawin M., Uzarczyk K. (red.),
Eugenika, biopolityka, paÚstwo, Warszawa 2010.
Chmaj L., Pr­dy i kierunki w pedagogice XX wieku, Warszawa 1962.
Eatwell R., Historia Faszyzmu, PoznaÚ 1999.
Gentile G., Pocz­tki ideologii faszystowskiej (1918-1922), Warszawa 2011.
Haywood, A., Ideologie polityczne, Warszawa 2007.
Kunowski S., Podstawy wspóÙczesnej pedagogiki, Warszawa 1981.
Ledeen M. A., Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History”, 1969, vol 4, no. 3.
Minio-Paluello L., Education in Fascist Italy, London-New York-Toronto 1946.
Moss G. L., The Genesis of Fascism, “Journal of Contemporary History” 1966.
Mussolini B., Doktryna Faszyzmu, PoznaÚ- RódĊ 1992.
Nowak M., Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008.
Smith D. M., Mussolini, Warszawa 1994.
Tr¿bicki J., W stron¿ Arkadii czy Apokalipsy, Warszawa 1978.
Zarzecki L., Teoretyczne podstawy wychowania. Teoria i praktyka w zarysie, Jelenia Góra 2012.
Netografa:
[21] Sierpowski S., Rasizm faszystowskich WÙoch, hĴps://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/708/1/Rasizm%20faszystowskich%20
Wloch.pdf, 23.12.2014.
[22] Sierpowski S., Totalitaryzm we WÙoskim wydaniu, hĴps://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/709/1/Totalitaryzm%20we%20
w%C5%82oskim%20wydaniu.pdf, 23.12.2014.
61 M. A. Ledeen., Fascism and Youth, „Journal of Contemporary History”, 1969, vol. 4, no. 3, s. 152-153.
62 I. Berlin, Pokrzywione drzewo czáowieczeĔstwa, Warszawa 2004.
63 J. TrĊbicki, W stronĊ Arkadii czy Apokalipsy, Warszawa 1978, s. 30.
48
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)