Izabela Dortan

WŁOSKI FASZYZM I NIEMIECKI HITLERYZM –
PODOBIEŃSTWA I RÓŻNICE
Po zakończeniu I wojny światowej Europa potrzebowała odbudowy ze zniszczeń, odbudowy siły pieniądza,
spłacenia długów wojennych. Ten szeroki program miał być finansowany poprzez reparacje – odszkodowania, jakie
za szkody wojenne miały płacić pokonane państwa (praktycznie Niemcy).
Krach na giełdzie nowojorskiej (październik 1929 r.) przyjęło się uważać za początek kryzysu ekonomicznego,
który objął cały świat kapitalistyczny. Załamanie gospodarcze w Stanach Zjednoczonych miało silne i szerokie
konsekwencje, które niebawem dotarły do Europy. Jednym z pierwszych państw dotkniętych kryzysem były
Niemcy, stosunkowo późno ujawnił się on we Francji.
Oprócz zniszczeń powojennych i wielkiego kryzysu ekonomicznego nastąpił po I wojnie światowej również kryzys
demokracji parlamentarnej. W wielu państwach system demokratyczny ustępował na rzecz rządów autorytarnych
lub półautorytarnych.
Z reguły dokonywało się to na drodze przewrotów, nie rzadko zaś poprzedzone było okresem znacznej destabilizacji
politycznej. Nowy system oznaczał odebranie wolności politycznych obywatelom lub ich ograniczenie. Kryzys
państwa liberalnego stworzył grunt dla powstania ruchów zwanych faszystowskimi. Zyskiwały one popularność
dzięki głoszonym, demagogicznym na ogół hasłom, postulującym walkę o wolność i wspólnotę interesów w ramach
narodu i państwa.
Faszyzm dochodził do władzy w różny sposób. Zależało to przede wszystkim o warunków wewnętrznych
poszczególnych krajów. Rządy dyktatorskie przejmowały bądź partie faszystowskie, bądź też posługujące się
frazeologią faszystowską ugrupowania wojskowe. Z reguły przed dojściem do władzy partie faszystowskie
wykorzystywały istniejące swobody demokratyczne dla wzmocnienia swoich wpływów, tworząc już wówczas
paramilitarne bojówki, które miały być później użyte dla sterroryzowania społeczeństwa. Z chwilą dojścia do
władzy faszyści podporządkowywali sobie aparat państwowy, a ich organizacje bojowe tworzyły trzon
reorganizowanego aparatu policyjnego. Miejsce systemu wielopartyjnego zajmował system monopartyjnej
dyktatury. Zarówno władza wykonawcza, jak i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet
stawał się właściwie jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska w państwie obsadzano
funkcjonariuszami partii, zaś nad całokształtem życia publicznego i prywatnego czuwała policja polityczna mająca
za zadanie wyeliminowanie faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. Likwidując dotychczasowe wolne
związki zawodowe, tworzono w ich miejsce organizacje o charakterze syndykalistyczno-korporacyjnym – jako
jedyne organizacje zawodowe. Opierały się one na koncepcji solidaryzmu społecznego zrzeszając zarówno
pracowników, jak i pracodawców, spełniały faktycznie rolę przybudówek partii faszystowskiej.
Dyktatorzy w państwach faszystowskich opierali się albo na wojsku, albo na partii politycznej, której głównym
punktem programu był kult wodza. Wódz powinien przewodzić narodowi dlatego, że jest genialny. Jego
nieomylność uchodzić miała za fakt bezsporny.
Wszystkie ruchy faszystowskie były silnie nacjonalistyczne, niekiedy wręcz nazistowskie, choć rasizm jako taki nie
jest, wbrew powszechnym mniemaniom, nieodłączną cechą faszyzmu. Większość haseł faszystowskich miała
charakter negacji istniejących struktur czy stosunków, niż haseł pozytywnych. Propagowany zaś obok kultu wodza,
kult państwa nawoływał do ekspansji zewnętrznej. Podejmowane w związku z tym zbrojenia, zmniejszając w
znacznym stopniu zjawisko bezrobocia, przyczyniły się do pewnej popularności faszyzmu wśród robotników.
Wśród najbardziej bezkrytycznych zwolenników faszystowskich dyktatur znaleźli się kombatanci – ogromna masa
zdemobilizowanych żołnierzy, którzy nie mogli znaleźć sobie miejsca w społeczeństwie. Ponieważ dyktatorzy
faszystowscy opierali się na wojsku lub partii wspieranej organizacjami paramilitarnymi, byli żołnierze dostrzegali
w nich dla siebie nową szansę życiową.
Najdogodniejsze warunki rozwoju znalazł faszyzm we Włoszech i w Niemczech, ale także w Austrii, Hiszpanii i
Portugalii.
Powodem załamania się systemów parlamentarnych we Włoszech i w Niemczech była niezdolność demokracji do
poradzenia sobie z wielorakimi trudnościami, jakie zrodziła niestabilna sytuacja oraz frustracje po pierwszej wojnie
światowej.
Mimo iż Włochy znalazły się wśród zwycięzców wojny, okazało się, że była ona dla tego państwa zbyt wielkim
zadaniem. Wysiłek wojenny obnażył słabość ekonomii włoskiej, która znalazła się w szczególnie ostrym kryzysie.
Armia nie zdołała wnieść znaczącego udziału w przebieg działań wojennych. Pewne zyski terytorialne nie
dorównywały wygórowanym oczekiwaniom, co zrodziło przekonanie o ??? okaleczonym zwycięstwie”.
Społeczeństwo włoskie czuje się zdradzone przez demokrację europejską. Powracający żołnierze nie mają pracy
(duże bezrobocie na skutek demobilizacji armii). Źródłem trudności gospodarczych jest przejściowy kryzys
gospodarczy w Europie. Istnieje konieczność przekształcenia gospodarki; produkcja w czasie wojny była
nastawiona na jej potrzeby. Produkcja powojenna musi ulec przekształceniu na produkcję cywilną dla której trzeba
znaleźć jeszcze rynek zbytu. Ze względu na zubożenie społeczeństwa jest to proces trudny do zrealizowania.
Burżuazja włoska jest zaniepokojona nastrojami rewolucyjnymi, państwu potrzebna jest silna władza, która
gwarantowałaby stabilność.
Na tym tle zrodziła się nowa ideologia oraz kierujący się nią ruch polityczny. Oparciem dla niego były zrazu
związki kombatantów, skąd wywodzi się nazwa ???faszyzm”. Pogłębiający się kryzys gospodarczo-społeczny
doprowadził do całkowitej erozji systemu parlamentarnego, co wzmocniło pozycję antydemokratycznego w swoich
założeniach faszyzmu.
W 1919 r. Benito Mussolini powołał do życia Włoskie Związki Bojowe (Fasci Italiani di Combattimento), które w
1921 roku przekształcone zostają w Narodową Partię Faszystowską (NPF). Partia ta zyskuje w zaistniałej sytuacji
coraz większe poparcie – wstępują licznie w jej szeregi powracający z wojny żołnierze. Partia jest zdyscyplinowana,
zdolna do prowadzenia walki poprzez przemoc (tzw. ???czarne koszule” - bojówki paramilitarne zwalczające
politycznych przeciwników). Ruch faszystowski Mussoliniego ma konkretną silę, którą można się posłużyć.
Pod koniec października 1922 roku demonstracja siły uzbrojonych oddziałów faszystowskich (tzw. Marsz na Rzym)
skłoniła króla Wiktora Emanuela III do przyjęcia dymisji bezradnego rządu i powierzenia władzy przywódcy
Narodowej Partii Faszystowskiej, Benito Mussoliniemu (Mussolini obejmuje funkcję premiera państwa i posiada
tytuł ???ducze”). Był to początek dyktatury. W latach 1922-24 trwała rozprawa faszystów z opozycją. W 1925 roku
Mussolini wprowadził dyktaturę partii faszystowskiej; w 1926 zostały rozwiązane wszystkie partie polityczne i
związki zawodowe.
Doktryna faszystowska była w latach 1925-43 oficjalną ideologią państwa włoskiego. Zgodnie z tą doktryną
organizacja państwa opierała się na systemie monopartyjnej dyktatury. Cały aparat władzy państwowej został
zbudowany na zasadzie skrajnego centralizmu; zarówno władza wykonawcza, jak i ustawodawcza była
skoncentrowana w rękach Mussoliniego i Wielkiej Rady Faszystowskiej. Wprowadzono zasadę ustalonej ściśle
hierarchii i podporządkowania ogniw władzy; wszystkie stanowiska kierownicze obsadzano faszystami. a wszystkie
organa władzy państwowej podporządkowano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego i poddawano jego
kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała tajna policja polityczna, której zadaniem było
wyeliminowanie faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. Ograniczono elementarne prawa człowieka,
eliminując demokratyczne instytucje przedstawicielskie, samorządy itp. Obowiązywała zasada bezwzględnego
posłuszeństwa partii i jej wodzowi.
Mussolini zwalczał swoich politycznych przeciwników (Matteoti – zostaje porwany i zamordowany przez
faszystów).
Mussolini głosi ideę solidaryzmu społecznego i korporacjonizmu, normuje stosunki z papiestwem, zawiera
porozumienia i układy, prowadzi politykę ekspansywności, która ma potwierdzić siłę państwa. Kryzys sprawił, że
uzależniono gospodarkę państwa od polityki poprzez interwencyjne substydiowanie przemysłu, ratowanie banków i
program robót publicznych (budowa dróg, obiektów użyteczności publicznej, stadionów). Państwo stało się
największym inwestorem, zmalała rola sektora prywatnego.
Faszyści włoscy dążyli do ustanowienia dominacji Włoch w basenie Morza Śródziemnego; ich polityka zagraniczna
była agresywna i zaborcza, od połowy lat trzydziestych coraz bardziej zbliżona do polityki Niemiec (podbicie
Etiopii w 1935-36 r., w 1937 przystąpienie do paktu antykominternowskiego, w latach 1936-39 interwencja w
wojnie domowej w Hiszpanii po stronie gen. Franco, w 1939 r. zaanektowanie Albanii, wypowiedzenie wojny
Francji w 1940 r., w 1941 r., wystąpienie wraz z Niemcami przeciwko Jugosławii i Grecjii a następnie ZSRR).
Udział w II wojnie światowej doprowadził reżim faszystowski we Włoszech do upadku. Benito Mussolini po
wylądowaniu aliantów na Sycylii (10.VII.1943) został pozbawiony władzy i aresztowany. 12.IX.1943 r. uwolniony
przez Niemców z więzienia Gran Sasso w Apeninach, utworzył na terenie okupowanej przez nich północnej części
Włoch proniemiecką marionetkową republikę faszystowską, aresztowany przez partyzantów włoskich podczas
ucieczki do Szwajcarii, został przez nich stracony.
Również w Niemczech po I wojnie światowej występowały wielkie trudności gospodarcze oraz frustracja
spowodowana uznawanymi powszechnie za krzywdzące warunkami pokoju wersalskiego, określanego jako
???dyktat”. Jednak mimo widocznych zagrożeń demokracja zdołała się wtedy obronić; przesileniem była nieudana
próba przewrotu, podjęta 8 listopada 1923 roku przez niewielką faszystowską partię – Narodowosocjalistyczną
Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP). Kilka lat później partia ta wyrosła na wielką siłę polityczną. Podłożem tego
stanu rzeczy oprócz nastrojów antywersalskich był światowy kryzys gospodarczy, który ciężko doświadczył
Niemcy. Podobnie jak we Włoszech, przy narastającej destabilizacji społeczno-politycznej władzę objęli faszyści.
Jak we Włoszech, poprzedziły to uliczne demonstracje siły. Jak we Włoszech, poparcia udzieliły zaniepokojone
kręgi przemysłu i finansjery. Różnicę stanowił fakt, iż powierzenia funkcji szefa rządu przywódcy faszystów,
Adolfowi Hitlerowi, nie poprzedziła groźba przewrotu. Hitler objął władzę 30 stycznia 1933 roku jako lider
największego ugrupowania w parlamencie. Niemcy hitlerowskie przyjęły nazwę III Rzeszy.
Program hitleryzmu był pełen demagogii socjalnej i akcentów antykapitalistycznych, przesycony rządzą odwetu
wobec decyzji traktatu wersalskiego i antysemityzmem, był adresowany przede wszystkim do drobnomieszczaństwa
i niewyrobionej politycznie części robotników. Faktyczne, ostateczne cele tego ruchu - tj. ekspansja terytorialna i
dominacja Niemców w Europie przyniosły przyniosły hitlerowskim nazistom poparcie wielkiego kapitału
niemieckiego.
Wprowadzony w Niemczech przez Hitlera system totalitarny z istoty swojej zakładał podporządkowanie gospodarki
władzy państwowej. Umożliwiało to nie tylko wdrożenie robót publicznych, ale ujednolicenie kierowania
gospodarką ( w tym dużą rolę odgrywał rozwój przemysły zbrojeniowego), narzucanie polityki zmierzającej do
samowystarczalności gospodarczej, kontrolę nad finansami wraz z zawieszeniem wymienialności marki,
zamrożeniem płac i cen, obciążeniem finansowym ludności i przemysłu. Sukcesy gospodarcze Niemiec
hitlerowskich były po części wynikiem okoliczności zewnętrznych, ale swą rolę odegrał i interwencjonizm.
W obu wymienionych państwach kryzys gospodarczy i społeczny zrodził w szerokich kręgach społeczeństwa
podatność na nowe propozycje i programy. Były one wymierzone przeciw wzorcom demokratycznym, zawierały
także hasła antykapitalistyczne, w niejednym wypadku przyjęte z socjalizmu. Odrzucały zarazem ideologie
marksistowską i wzór radziecki, w których nie było miejsca na nacjonalizm i solidaryzm klasowy.
Te właśnie elementy obecne były w propagandzie faszystowskiej. Propaganda owa odgrywała większą rolę niż
kiedykolwiek dotąd. Obejmowała ona oddziaływanie słowem (przemówienia i publikacje przepełnione były
demagogiczną retoryką), jak też teatralizacje działań politycznych (masowe wiece, parady, uroczyste pochody).
Postacią symbolizującą takie działania stał się hitlerowski minister informacji i propagandy Joseph Goebbels.
Hasła faszystowskie, robiące wrażenie – zwłaszcza początkowo – rewolucyjnych, trafiały szczególnie łatwo do
drobnomieszczaństwa i proletariatu, których byt materialny zagrożony był bezrobociem i inflacją. I rzeczywiście,
gospodarcze sukcesy faszyzmu ugruntowały poparcie dla niego. W tym aspekcie we Włoszech i później zachowały
się dobre wspomnienia związane z rządami Mussoliniego, zaś hitlerowski program budowy autostrad stał się
symbolem skutecznego rozwiązania problemu bezrobocia.
Prócz tego jednak ideologia faszyzmu dawała psychologiczne oparcie ludziom, którym go brakowało w warunkach
kryzysu społeczno-politycznego i frustracji narodowych. W ten sposób przejście od demokracji do totalitaryzmu
dokonało się z przyzwoleniem szerokich rzesz.
We Włoszech faszyzm zwyciężył o ponad 10 lat wcześniej i zrazu służył ruchowi hitlerowskiemu za wzór. W
swojej niemieckiej wersji, zwanej nazizmem, przybrał on postać radykalniejszą. Zasadniczą jakościowo różnicę
dostrzega się w obecności w ideologii nazistowskiej rasizmu posuniętego aż do ludobójstwa. Było to konsekwencją
faktu, że w ideologii nazistowskiej naród czy rasa były wartościami nadrzędnymi w stosunku do państwa, zaś w
faszyzmie włoskim – odwrotnie. Inne różnice mają charakter raczej ilościowy (na przykład względny liberalizm we
Włoszech w dziedzinie twórczości naukowej i artystycznej).
Podstawowe cechy wspólne obydwu systemów to:
 ograniczenie roli instytucji parlamentarnych
 eliminowanie przeciwników politycznych
 zakładanie obozów koncentracyjnych
 likwidacja wolnej prasy
 dopuszczenie legalności tylko partii faszystowskiej
 ekspansjonizm – ideologiczny i terytorialny.
W Niemczech występuje znacznie większe nasilenie zjawisk totalitarnych, podstawowym elementem doktryny
nazistowskiej stał się rasizm; naziści głosili wyższość rasy germańskiej. Kryterium rasowe stało się podstawą do
ustanowienia formalnych podziałów społecznych. Szczególne znaczenie miały tzw. Ustawy Norymberskie z
15.IX.1935 r. wprowadzające dyskryminujące przepisy w prawie o obywatelstwie oraz ustanawiające ???ochronę
krwi niemieckiej”. W ten sposób nadano prawną moc prześladowaniom ludności żydowskiej (faszyzm włoski nie
był antysemicki).
Polityka antysemicka w hitlerowskich Niemczech przejawiała się między innymi przez:
 wprowadzenie zakazu zawierania mieszanych małżeństw
 wprowadzenie zakazu wykonywania jakiejkolwiek pracy przez ludność żydowską, która mogłaby narazić
Niemców na stykanie się z Żydami
 Żydzi zostali pozbawieni ochrony prawnej
 nałożono obowiązek noszenia przez Żydów opasek
 podjęto decyzję o ???rozwiązaniu kwestii żydowskiej” (fizyczne zlikwidowanie).
Realizacja teorii głoszącej wyższość narodu niemieckiego przybrała w czasie II wojny światowej postać
ludobójstwa – planowanego biologicznego i fizycznego unicestwienia całych narodów i narodowości.