TOMASZ STAWECKI, PIOTR WINCZOREK

© „Piguła” by
Rafał Lesiecki
TOMASZ STAWECKI, PIOTR WINCZOREK – „WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA”; wyd. 4. Warszawa 2003
Rdz. I: Pojęcie i funkcje prawa
A. Idea ładu społecznego i wizje prawa
 Starożytne refleksje nad ładem społecznym:
o Pitagorejczycy – ludzki porządek (ład społeczny) jest częścią ładu naturalnego istniejącego w całym wszechświecie
o Sofiści – ustroje społeczne są wytworem człowieka, prawo powinno być sprawiedliwe; zauważono, że może dojść do konfliktu
między dwoma porządkami prawnymi: naturalnym i państwowym (stanowionym) (vide Antygona); prawo państwowe jako środek
oddziaływania na zachowania ludzi i instrument osiągania przyjętych celów
o Rzym – kierowanie się nie tylko literą prawa, ale również zasadą sprawiedliwości (iustitia) i słuszności (aequitas); paremie
(krótkie sentencje, aforyzmy – np. Violenti non fit iniuria – Chcącemu nie dzieje się krzywda)
 Prawo pozytywne – obowiązujące tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę publiczną!!!
o Prawo pozytywne wraz z dominacją liberalizmu w XIX w. stało się podstawowym instrumentem władzy
o Stało się ono samodzielnym, coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowania
1
o Od Oświecenia inne systemy normatywne traciły na znaczeniu
 Tradycje myślenia o prawie:
o Kierunek pozytywistyczny – prawo to zespół norm ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo
posługujące się środkami przymusu; prawo istnieje przede wszystkim w postaci tekstów aktów normatywnych
Podstawowe cechy norm prawa (G. Jellinek):
 Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi – państwo nie kontroluje sumienia ani myśli obywateli, lecz tylko ich czyny
 Normy te są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet: suwerena
 Przestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus państwowy! – chodzi o gwarancję, że przypadki
niesubordynacji będą karane
Dalsze wnioski:
 Normy tworzą względnie uporządkowany i logiczny system prawa
 Porządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego (Europa kontynentalna)
 Nie ma związku między prawem a moralnością – prawu (niezależnie czy tyrańskiemu, sprawiedliwemu itp.) należy się
bezwzględny posłuch
Pozytywizm prawniczy dzisiaj:
 Państwo jako główny, ale nie jedyny twórca prawa
 Prawo składa się nie tylko z norm typu rozkaz, ale również z wzorców i wytycznych postępowania, standardów etycznych
itp.
 System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie
 Separacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna, jak wcześniej sądzono
Rodzaje postulatów wobec prawa:
 Postulaty de lege lata – co do poprawnego rozumienia prawa już istniejącego
 Postulaty de lege ferenda – co do przyszłej zmiany prawa, jego uzupełnienia, modyfikacji, uchylenia
o Kierunek prawnonaturalny – prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań
Tradycyjne (tomistyczne) ujęcie prawa naturalnego:
 Prawo naturalne wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach – prawodawcą jest Bóg (prawo wieczne –
lex aeterna), nasze sumienie zaś – organem promulgacyjnym (taki Monitor Polski ); istnieją obok siebie i konkurują ze sobą
dwa porządki prawne: pozytywny i naturalny
 Prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować
 W razie sprzeczności prawo naturalne ma pierwszeństwo nad pozytywnym
Ujęcie współczesne:
 Źródłem prawa naturalnego nie jest boskie objawienie, lecz godność człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.
 Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana – dot. gł. praw człowieka
 Szkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) – prawo naturalne zmienia się historycznie, odzwierciedla
moralność epoki itp.; znaczenie słowa „sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokach
 Nie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania prawa pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się
jego wyłączność jako podstawowego regulatora zachowań ludzi
o Kierunek realistyczny – krytyka obu powyższych kierunków
2
Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) – istotą praw są ludzkie przeżycia i emocje, które są rzeczywistymi pobudkami
naszego postępowania
Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) – istotą prawa są zachowania ludzi; wzory postępowania ujawniają się w
powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne
o Kierunek heurystyczny – normy prawa kształtują się w procesie dialogu, w którym uczestniczą: autorzy prawa, jego fachowi
wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły
 Wszystkie kierunki mają wspólną cechę – prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno być, a nie co jest)
B. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa,
wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo (ta definicja wynika z
faktu, że we współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny)
C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa
 Prawo jako zjawisko społeczne – prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione tylko w ramach istniejących grup
społecznych
 Normatywny charakter prawa – prawo nie opisuje stanu faktycznego, lecz wskazuje powinność
 Prawo ma charakter perswazyjny – zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego względnie swobodnie przez
obywatela; konsekwencją tego jest to, że możliwe jest niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z:
o Postawy legalistycznej – szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejsze
o Postawy oportunistycznej – chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia kar
o Postawy konformistycznej – chęci naśladowania innych lub dostosowania się do nich
 Prawo jest heteronomiczne – zewnętrzne wobec jednostki; pochodzi od jakiegoś podmiotu zewnętrznego
 Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński):
o Uzasadnione aksjologicznie – moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez człowieka wartości
o Uzasadnione tetycznie – moc obowiązywania zawdzięczają faktowi ustanowienia przez podmiot posiadający władzę nad daną
osobą
D. Funkcje prawa
 Funkcja a cel:
o Cel – postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm,
wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych itp.; cel jest zawsze planowany i nie zawsze osiągany
o Funkcja – rzeczywisty, obiektywny skutek działania/istnienia czegoś tam; skutek ów może być zaplanowany i oczekiwany, wtedy
(o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:
Eufunkcjonalne – korzystne z punktu widzenia prawodawcy
Dysfunkcjonalne – niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy
 Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone:
o Podejście teleologiczne – istnieje globalny cel istnienia prawa
o Poszczególne normy prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość – nie
 Podstawowe funkcje prawa:
o Stabilizacyjna – utrwalanie istniejącego ładu
o Dynamizacyjna – promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego
3
o Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia
o Organizacyjna – tworzy zinstytucjonalizowane warunki życia społecznego i państwowego
o Represyjna i wychowawcza – prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać naruszyciela norm
o Kontrolna – poddaje zachowania ludzkie społecznej kontroli
o Dystrybutywna – prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów
o Regulacja konfliktów – rozstrzyga spory między ludźmi
E. Wieloznaczność terminu „prawo” – pojęciem prawo oznaczamy:
 Poszczególne gałęzie prawa – np. prawo publiczne, prywatne, cywilne, karne, rolne
 Konkretne uprawnienia lub zespoły uprawnień – np. prawo wyborcze, prawo własności
 Ponadto istnieją podziały na:
o Prawo materialne – ogół norm regulujących treść stosunków prawnych (obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków,
ewentualnie sankcje)
o Prawo formalne (procesowe) – określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem
uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym
o Prawo przedmiotowe – zespół norm regulujących daną dziedzinę życia
o Prawo podmiotowe – zespół uprawnień danego podmiotu
4
Rdz. II: Prawo jako przedmiot badań naukowych
A. Podstawowe problemy nauk prawnych
 Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, która początkowo oznaczała jedynie znajomość prawa, z czasem nabierała
wymiaru bardziej ogólnego
 Dwa gł. nurty myślenia o prawie:
o Ogólny – prawo jako część świata społecznego, który nas otacza; zrozumienie prawa odbywa się tą samą drogą jak poznanie
istoty każdego innego zjawiska (prawo jako przedmiot poznania – gł. Europa)
o Praktyczny – nacisk na praktykę prawa i posługiwanie się nim w życiu codziennym; chodzi o oddziaływanie na życie ludzi przy
pomocy prawa, a nie o poznanie i wyjaśnienie jego natury (prawo jako narzędzie działania praktycznego – gł. USA)
 W ramach nauki o prawie wyodrębniono 4 dziedziny/dyscypliny:
o Dogmatyczne (dogmatyka prawa) – interpretacja przepisów, ustalanie ich obowiązywania (zagadnienia walidacyjne) oraz
systematyzacja przepisów; chodzi o przepisy prawa obowiązującego tu i teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego; o
dogmatyzmie mówimy dlatego, że przedmiotem badania są przepisy ustanowione przez ustawodawcę, „dane z góry”; prawo jest
postrzegane jako zespół/system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm
postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatów
o Filozoficzne (filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teoria prawa) – o przedmiot badań filozofii prawa toczą się spory;
myślę, że nie ma potrzeby się w to zagłębiać 
o Historyczne (nauki historyczno-prawne) – badają wcześniejsze rozwiązania prawne (np. podstawowe instytucje prawne) i ich
ewolucję w czasie
o Empiryczne (socjologia i psychologia prawa) – badają realne funkcjonowanie prawa jako jednego z systemów normatywnych w
społeczeństwie; prawo w kategoriach socjologicznych to zespół reguł i zasad postępowania ujawniających swe rzeczywiste
istnienie przez masowe, powtarzalne zachowanie jednostek i grup społecznych; psychologiczny aspekt prawa kładzie nacisk na
przeżycia psychiczne jednostek (gł. emocje) wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnych obowiązków i
uprawnień
 Problematyka państwa w naukach prawnych – najczęściej przyjmuje się, że pewne zagadnienia dot. państwa, zwłaszcza sposobu
jego organizacji i zasad działania poszczególnych organów władzy publicznej, powinny być uznawane za przedmiot
zainteresowania nauk prawnych
B. Metody badawcze w prawoznawstwie
 Językowo-logiczna analiza tekstów prawnych (gł. aktów normatywnych) – gł. metoda dogmatyki prawa; wykorzystanie dorobku
językoznawstwa, logiki oraz metod rozumowań jurydycznych (służą gł. wykładni prawa)
 Metody badawcze socjologii i psychologii – charakterystyczne dla podejścia empirycznego; np. statystyka, eksperymenty,
introspekcja (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych [niezłe co?
]), metody behawioralne (wnioskowanie o przeżyciach wewnętrznych wg zachowania danej osoby) itp.
 Filozoficzna refleksja nad naturą wartości oraz studia nad językiem jako narzędziem komunikowania – stosowana w filozofii
prawa
 Ujęcia porównawcze (komparatystyczne) lub historyczne
5
C. Naukowość prawoznawstwa – czyli czy prawoznawstwo w ogóle jest nauką?
 Dwa modele nauki:
o Pozytywistyczny – celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i prawidłowości niezależne
od człowieka. Opis ten dokonywany jest w postaci zdań logicznych (da się stwierdzić ich prawdziwość lub fałszywość); dominują
badawcze metody empiryczne
o Humanistyczny – przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń lub powiązanie ich z
wartościami przyjmowanymi przez ludzi), a nie tylko ich opisanie. Nie tylko zdania logiczne, ale i zdania ocenne/normatywne
 Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej
Rdz. III: Prawo a inne regulatory zachowań
A. Prawo i wartości
 Wartości – podejścia do problemu:
o Absolutyzm aksjologiczny – wartości to byty obiektywne, istniejące samoistnie lub z woli Boga; wartości są niezmienne i mogą
być przedmiotem poznania (kognitywizm)
o Akognitywizm (antykognitywizm) – wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie uważają za cenne; są historycznie i
społecznie uwarunkowane i przez to zmienne oraz nie mogą być przedmiotem poznania
 Oba podejścia przyznają, że kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych wartości; co nie zmienia jednak
faktu, że społeczeństwa pod względem aksjologicznym są wew. zróżnicowane
 Wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa, cele, które należy osiągnąć, oraz środki, z których
wolno korzystać!
B. Wielość systemów normatywnych – Prawo nie jest jedynym społecznym regulatorem zachowań ludzkich. Regulatory owe mogą
mieć charakter normatywny, jak prawo, lub nienormatywny (np. tradycje, przesądy); Każdy z nas należy do wielu grup społecznych i
pełni mnóstwo społecznych ról, co pociąga za sobą podleganie różnym normom społecznym; czasem są one ze sobą zgodna, czasem
sprzeczne itp.
C. Normy moralne i obyczajowe
 Normy moralne – odnoszą się do zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu
widzenia szeroko rozumianej idei dobra; gł. różnice między normami moralnymi i prawnymi:
o Przedmiot regulacji – nie tylko odnoszą się do zachowania człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji
o Sposób regulacji – podejścia:
6
Maksymalistyczne – domaganie się od człowieka dążenia do doskonałości
Minimalistyczne – koncentruje się na spełnianiu podstawowych obowiązków; w przypadku moralności występuje rzadziej; w
przypadku prawa jest regułą
o Geneza norm – są to normy gł. autonomiczne: obowiązują gł. z nakazu sumienia lub rozumu; wpajane są jednostce w procesie
wychowania i są przyjmowane za własne (internalizacja norm); internalizacji podlegają też normy prawne
o Sposób ogłoszenia i formalizowania norm – normy moralne zwykle nie są spisane; są przekazywane za pośrednictwem
przykładów postępowania osób cieszących się uznaniem (autorytetów moralnych) lub mniej lub bardziej literacko sformułowanych
opowiadań (np. bajki, legendy rycerskie); rzadkie jest stanowienie kodeksów etycznych
o Sposób obrony wzorów określonych w normach (sposoby wymuszenia posłuchu wobec norm; sposoby sankcjonowania) –
sankcja rozproszona i spontaniczna (odrzucenie ze strony grupy społ.), zamiast działania jakiejś sformalizowanej instytucji;
niezwykle istotnym rodzajem sankcji są przeżycia wewnętrzne (np. wstyd, wyrzuty sumienia)
 Normy obyczajowe – odwołują się do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest
przyjęte”, „wypada – nie wypada” w danych okolicznościach i w danym środowisku
 Normy religijne – mają specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są bronione przez dany związek
wyznaniowy jako zorganizowaną instytucję; część z nich przypomina n. obyczajowe, inne mają charakter wewnątrzorganizacyjny
D. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju
 Związki treściowe – przyjmujemy statyczny punkty widzenia
o Moralność ma inny zakres regulacji niż prawo – spotykamy więc zachowania:
Regulowane przez moralność, ale nieregulowane przez prawo – np. sposób odnoszenia się dzieci do rodziców
Regulowane przez prawo, ale nieregulowane przez moralność – np. prowadzenie rejestru meldunkowego; istnienie tego
rodzaju norm jest kwestią sporną
Regulowane zarówno przez normy prawne, jak i moralne – regulacja ta może być:
 Zbieżna – normy prawne i moralne pokrywają się w tej części, która dotyczy wzoru zachowania uznawanego za wiążący
(dyspozycja normy); konsekwencje naruszenia obu norm, choć są różne (patrz wyżej), nie wykluczają się, lecz dopełniają; w
ten sposób normy prawne i moralne wzmacniają siłę swego oddziaływania
 Rozbieżna (kolizja norm) – np. religia katolicka zabrania rozwodów, zaś prawo na to pozwala;
 Związki funkcjonalne – oddziaływanie na siebie norm moralnych i prawnych, odsyłanie jednych do drugich, wspieranie wzajemne
lub osłabianie norm; uwzględniamy ciągłą zmienność i dynamikę sytuacji; kiedy zachodzą:
o Tworzenie prawa – przekonania aksjologiczne prawodawców wpływają na kształt prawa; występuje coraz rzadziej; tworzenie w
prawie klauzul generalnych (przepisów ogólnych)
o Stosowanie prawa przez organy państwa – moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji prawnych
o Przestrzeganie prawa przez obywateli – wzajemne wzmacnianie się lub osłabianie norm (związki walidacyjne między prawem a
moralnością); kwestia prawowitości (legitymacji społecznej) prawa
E. Kultura prawna
 Kultura prawna – w zależności od znaczenia obejmuje:
o Znaczenie węższe – wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i
postulaty co do jego zmian
7
o Znaczenie szersze – stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się tworzeniem i
stosowaniem prawa + to co w znaczeniu węższym
 Okoliczności różnicujące kultury prawne w szerszym znaczeniu:
o Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz znaczenie przypisywane realizacji prawa – np. Europa a Chiny
o Sposób tworzenia prawa – np. porządek kontynentalny a anglosaski
o Wpływ religii i instytucji wyznaniowych – np. prawo jako pochodna sacrum w Iranie czy Arabii Saudyjskiej a laickie prawo w
Europie
o Poziom represyjności obowiązującego prawa – por. średniowiecze i obecnie
o Odmienne podejście do celów przypisywanych prawu – np. prawo jako granica działań władzy a prawo jako instrument
panowania politycznego
8
Rdz. IV: Prawo jako zjawisko polityczne
A. Prawo w procesie sprawowania władzy
 Jak zapewne wszyscy pamiętają  prawo tym się wyróżnia od innych systemów normatywnych, że jest wspierane przez organy
władzy publicznej – to przesądza o tym, że prawo jest zjawiskiem politycznym
 Związek prawa z procesami sprawowania władzy:
o Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, dzięki któremu rządzący mogą osiągać
zakładane przez siebie cele („lud prosty” boi się sankcji za czyny niezgodne z prawem)
o Prawo jest (a przynajmniej powinno być ) ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę – wyznacza ono cele działań
władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury decyzyjne oraz konsekwencje wykroczenia poza kompetencje,
co chroni obywateli przed nadużyciem władzy
o Prawo określa obowiązki i uprawnienia obywateli w ich stosunkach wzajemnych oraz w stosunkach z instytucjami publ. –
zmniejsza ryzyko przypisania sobie władzy przez kogoś, kto nie ma takich uprawnień
o Prawo wyraża określone treści aksjologiczne
 Proces sprawowania władzy, a przez to proces tworzenia i stosowania prawa, dokonuje się określonych ramach instytucjonalnych
– współcześnie funkcję takiej ramy pełni państwo; normy prawne pozbawione państwowego charakteru (np. prawo zwyczajowe) z
reguły straciły na znaczeniu
B. Określenie państwa – W uproszczeniu państwo to polityczna, hierarchiczna, przymusowa, terytorialna i suwerenna organizacja
obejmująca całe społeczeństwo
 Państwo jako organizacja to wielka, społeczna grupa, sformalizowana, wyposażona w organy władzy i oparta na
sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo)
 Organizacja społeczeństwa – obejmuje cała ludność zamieszkałą na danym terytorium i jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej
zbiorowości normy i zasady
 Jest jedną z wielu grup społecznych – więź z państwem występuje obok wielu innych więzi; państwo wyróżnia się jednak
przymusowym charakterem przynależności
 Naród – wg koncepcji politycznych jest to wspólnota wszystkich obywateli państwa niezależnie od przynależności etnicznej i
kulturowej; demokratyczno-liberalne doktryny konstytucyjne uznają tak rozumiany naród za suwerena i najwyższego twórcę prawa
 W socjologii polskiej dominuje kulturowe pojęcie narodu (S. Ossowski) – naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez
wspólną kulturę (wspólny język, tradycję, symbole, bohaterowie, nierzadko religia, zwykle związana z jakimś terytorium zwanym
ojczyzną)
 Państwo jest organizacją polityczną – władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej; wspólnota ludzi, która
powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej –
podstawowym elementem ją spajającym jest fakt podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy
 Państwo to organizacja hierarchiczna – hierarchia organów władzy państwowej stanowi jednocześnie jedno z podstawowych
kryteriów zróżnicowania norm prawnych; współcześnie hierarchiczność jest podważana przed idee samorządności i autonomii
 Państwo to organizacja przymusowa – przymus państwowy jest:
o Skupiony – mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem
o Sformalizowany – ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo
9
o Dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną; jedynie ono jest do takich
działań uprawnione
o Przymus państwowy ma najszerszy charakter podmiotowy – dot. wszystkich osób znajdujących się na terytorium państwa
 Przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny – człowiek zwykle staje się obywatelem w momencie urodzenia i dzieje
się to bez jego woli, możliwości swobodnego wyboru są niewielkie
 Terytorialny charakter państwa – państwo musi być trwale związane z jakiś obszarem; w stosunku do tego terytorium obowiązuje
jurysdykcja państwa, dotyczy ona również pokładów statków morskich i powietrznych, choć one akurat do terytorium państwowego
się nie zaliczają; eksterytorialność ambasad nie oznacza, że są one enklawami innego państwa, lecz jedynie, że władze państwa
goszczącego zobowiązują się nie wykonywać swego władztwa na tym właśnie terytorium
 Państwo jest organizacją suwerenną – a więc władza państwowa jest zwierzchnia i niezależna; suwerenność przejawia się w
dwóch sferach sprawowania władzy:
o Suwerenność wewnętrzna – w stosunkach wew., wobec mieszkańców własnego kraju (tylko władza państwowa ma możliwość
stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec innych podmiotów i instytucji)
o Suwerenność zewnętrzna – w stosunkach zew. organizacja państwowa nie podlega władzy innych państw, jest niezawisła,
niepodległa
 Faktyczna niezależność (zarówno wew., jak i zew.) państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym zakresie, ale w naukach
prawnych uznaje się, że suwerenność jako cecha państwa jest przede wszystkim konstrukcją prawną; tak rozumiana suwerenność
jest niestopniowalna (jest albo jej nie ma) – wyjątkiem są tu państwa federalne (suwerenność podzielona między władze federalne i
władze części składowych)
o Zgodnie z tym poglądem suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte przez władze państwa (są
one zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej)
o Współczesne teorie prawa i konstytucje wielu państw dopuszczają możliwość ograniczenia suwerenności – na mocy swobodnie
przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre
kompetencje własnych organów (dot. gł. członków UE)
C. Związki prawa i państwa
 Teorie pozytywistyczne:
o Kontynentalne – prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem; twórcą prawa jest państwo, w historycznym
ujęciu państwo i prawo pojawiły się równocześnie; prawo jest instrumentem i normatywną ramą władztwa państwowego
o Anglosaskie – twórcą i wykonawcą prawa jest szeroko rozumiany rząd (government; obejmuje wszystkie trzy rodzaje władzy);
prawo to związek reguł postępowania, zaś określona reguła staje się częścią prawa, jeśli zostanie uznana za prawną zgodnie z
jedną z przyjętych w danym kraju procedur (H.L.A. Hart)
 Teorie prawnonaturalne – odmawia statusu prawa normom pozytywnym, które nie są tworzone w celu osiągnięcia dobra
wspólnego lub pozostającym w kolizji z prawem naturalnym, choćby były tworzone i bronione przez państwo
 Szkoły socjologiczne i psychologiczne – bardziej zwracają uwagę na konkretne instytucje publiczne lub na pozapaństwowe źródła
powstawania i przejawiania się prawa niż na związki prawa z państwem
 Związki państwa współczesnego z prawem:
o Państwo działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym, choć
nie zawsze jedynym, czynnikiem procesu prawotwórstwa
10
o Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swe funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich podmiotów podległych jego
władzy
o Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia) normatywnie władzę państwa
o Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami władzy państwowej
D. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych
 Państwo nie jest jedynym twórcą prawa, a prawo tworzone w państwie (prawo wewnętrzne) nie jest jedyną postacią prawa
 Prawo międzynarodowe publiczne – w pewnym sensie pochodzi od państwa, tyle że nie od jednego suwerena, lecz od dwóch lub
więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających pewien wspólny akt normatywny
o Warunkiem związania danego państwa i ewentualnie jego obywateli normami prawa międzynarodowego publicznego
(traktatowego) jest zwykle ratyfikacja umowy międzynarodowej (formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy
międzynarodowej)
o Oprócz tego ważną rolę odgrywały normy zwyczajowe prawa międzynarodowego – ich znaczenie maleje
o Źródła prawa międzynarodowego uzupełniają tzw. zasady prawa międzynarodowego
 Prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie, czyli prawo UE) – słabo związane z państwami
o U podstaw członkostwa państwa w UE leżą umowy międzynarodowe, ale dalsze normy prawne nie są tworzone lub uznawane
przez władzę państwa, lecz przez organy UE
o Nie podlegają one ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich, lecz obowiązują bezpośrednio, wiążąc zarówno władze
państwowe, jak i obywateli
o W przypadku UE są to:
Rozporządzenia
Dyrektywy – władze państwowe mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa wewnętrznego z celami i zasadami
przyjętymi w dyrektywie
Decyzje
E. Instrumentalizacja prawa
 Instrumentalizacja prawa – zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako
środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych, wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie
akceptowanych wartości
 Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je – wynika to z:
o Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługują
o Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych (kazuistycznych) regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji
(najczęściej kar) za niepodporządkowanie się prawu, coraz bardziej rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania
prawa
o Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej przez ludzi akceptowane,
normy społeczne
 [czy nie kojarzy się wam to wszystko z „nadprodukcją” ustaw przez parlament w ostatnich kilkunastu latach i planami
zaostrzenia KK prze obecnie rządzących? Bo mnie tak.]
 Prawo może być na dłuższą metę skutecznym instrumentem sprawowani władzy tylko wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje
pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości
11
Rdz. VI: Normy i przepisy prawne
A. Pojęcie normy postępowania
 Wypowiedź normatywna, czyli wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, staje się normą, gdy towarzyszy jej specyficzny
kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania (jakiś podmiot
wspiera normę)
 Normy prawne są jednym z rodzajów norm postępowania
B. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych
 Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa
 Zasadnicze cechy norm prawnych:
o Generalność – norma jest skierowana do jakiejś kategorii adresatów, wskazanych przez ich cechy rodzajowe; wiele norm jest
skierowanych do wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze obowiązywania jakiegoś (np. polskiego) prawa; generalności norm
nie przeczy to, że niektóre z nich wskazują takie cechy rodzajowe, że ich adresatem może być tylko jedna osoba (np. normy dot.
prezydenta – taka norma jest skierowana do osoby pełniącej daną funkcję, a nie do osoby oznaczonej z imienia i nazwiska)
o Abstrakcyjność – wzór zachowania określony w normie jest wskazany na podstawie cech rodzajowych, a nie konkretnych cech
tego zachowania; określone w normie zachowanie musi być powtarzalne; przeciwieństwem norm abstrakcyjnych są kazuistyczne
 Akty stosowania prawa/Postanowienia (np. orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) – mają charakter norm konkretnych i
indywidualnych
 Generalność i abstrakcyjność norm prawnych służy również ochronie obywateli przed nadużyciem władzy; ponadto zbyt
kazuistyczne prawo jest niepraktyczne
C. Elementy norm prawnych
 W każdej normie występują dwie podstawowe części składowe
o Hipoteza – określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresat ma jakiś nakaz, zakaz lub dozwolenie (KTO
I W JAKICH OKOLICZNOŚCIACH)
o Dyspozycja – określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego (JAK)
 W doktrynie trwają spory o miejsce sankcji (patrz też pkt 2.J.-K.)
o Według trójelementowej koncepcji normy prawnej jest ona integralnym składnikiem każdej normy
o Socjologiczne ujęcie sankcji – nie jest ona trzecią częścią normy, lecz treścią normy odmiennej (tzw. norma sankcjonująca; w
takim wypadku hipoteza + dyspozycja = norma sankcjonowana; koncepcja norm sprzężonych)
o Sankcja określa rodzaj i stopień dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która normę złamała; (która będąc adresatem
normy, naruszyła jej dyspozycję w warunkach wskazanych w hipotezie)
D. Hipoteza normy prawnej – określa dwa elementy: (1.) cechy adresata normy oraz (2.) okoliczności, w jakich adresatowi jest
nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić; może dot. elementów podmiotowych (wskazanie adresata i jego cech), celu i/lub
sposobu działania, przedmiotu działania (stanów, zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata), miejsca i/lub czasu
działania
E. Dyspozycja normy prawnej – wyznacza treść powinnego zachowania; jej przedmiotem mogą być różne rodzaje zachowań (czyny
lub czynności konwencjonalne):
o Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne
12
o Czynność konwencjonalne – zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż wynikałoby z
psychofizycznego przebiegu tych czynności (np. podniesienie ręki przez posła podczas głosowania w Sejmie); wśród czynności
konwencjonalnych dokonywanych przez organy państwa są akty tworzenia i akty stosowania prawa, zaś prawnie istotne
czynności konwencjonalne osób prawnych i fizycznych to czynności prawne (wymagają one oświadczenia woli i zmierzają do
wywołania określonych skutków prawnych)
 Za podziałem na czyny i czynności konwencjonalne idzie podział norm prawnych na (1.) nakazujące lub zakazujące podjęcia
pewnych zachowań (czynów) oraz (2.) nakazujące określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności
konwencjonalnej istotnej prawnie
 Kwalifikacja zachowań:
o Nakaz – (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania) możliwe formy:
Nakazana jest tylko jedna czynność
Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności
Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach nakazane jest inne zachowanie
o Zakaz – wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich zrealizowania pociąga za sobą negatywne
konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności
prawnej, jeżeli zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:
Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako niedopuszczalne
Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do sprawcy określonego zachowania
o Dozwolenie – możliwe formy:
Dozwolenie słabe – dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane; zasada ta nie odnosi się do organów
władzy publicznej
Dozwolenie mocne – prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale oczywiście przymusu nie ma
F. Obowiązek i uprawnienie – w treści dyspozycji normy prawnej sformułowany może być:
 Obowiązek – norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach (określonych w hipotezie) nakaz lub
zakaz określonego zachowania
 Uprawnienie – norma prawna przewiduje dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach pewną możność zachowania się,
ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata (dozwolenie); rodzaje uprawnień:
o Uprawnienia podmiotów do zachowań własnych – wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z norm zakazujących innym
podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego; wyróżniamy:
Wolności prawnie chronione – możliwość podejmowania pewnych czynów; nie wiąże się z nimi żaden obowiązek innego
podmiotu do działania, lecz założenie, że inne podmioty powstrzymają się od naruszania tego uprawnienia (DLA INNEGO
PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)
 Immunitet – niepodleganie kompetencji innych podmiotów (np. organów władzy); (wyłączenie spod jakiegoś obowiązku –
wolność od)
Prawa-upoważnienia – określane przez prawo uprawnienie do dokonywania istotnych prawnie czynności
konwencjonalnych; w prawie cywilnym są one podstawą czynności prawnych; w prawie publicznym nazywamy je
kompetencjami; w odróżnieniu od wolności prawnie chronionych oprócz obowiązku innych osób do nieingerencji w zachowania
13
uprawnionego mogą przewidywać też obowiązek podjęcia określonego działania (DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ WYWOŁAĆ
OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)
{upoważnienie jakiegoś organu do wydania aktu wykonawczego na podstawie ustawy może być obligatoryjne lub fakultatywne}
 Przywilej – podmiot jest uprawniony do podejmowania pewnych działań w sposób wyłączny lub traktowania szczególnie
korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami; (uprawnienie do czegoś pozytywnego – wolność do)
o Uprawnienia sensu stricto – uprawnienia do zachowań innych podmiotów; uprawnieniu podmiotu A odpowiada obowiązek
podmiotu B
 Kompetencja – patrz niżej
G. Prawo podmiotowe – zespół uprawnień podmiotu prawa (gł. osoby fizycznej lub prawnej)
 W teorii prawa naturalnego prawa podmiotowe są przyrodzone i niezbywalne; wynikają z godności człowieka; akt normatywny
może je co najwyżej potwierdzić
 W teorii praw pozytywnych podlegają one jedynie silniejszej ochronie
 Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych – prawa człowieka
 Prawa podmiotowe proste i złożone:
o Proste – pojedyncze uprawnienie
o Złożone – zespół uprawnień różnego rodzaju (np. prawo własności)
 Podział na erga omnes i inter partes:
o Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)
o Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes) – np. stronami umowy
 Majątkowe (np. prawo własności, prawo dziedziczenia) i osobiste prawa podmiotowe (np. nietykalność cielesna, prawa wyborcze,
niemajątkowe prawa autorskie)
H. Kompetencja – upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności
konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku
określonego zachowania się; na określenie kompetencji składają się:
o Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej – za zachowanie niezgodne z tą normą
grozi sankcja nieważności
o Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność – za zachowanie
niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna
 Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:
o Dot. szczególnych podmiotów – organów państwa itp.
o Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję
 Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem podjęcia określonej decyzji – czasem
pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK
 Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:
o Kompetencję rzeczową – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze
o Kompetencję miejscową – obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze
o Kompetencję hierarchiczną – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swe
umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju
14
 Prerogatywy – uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających kontrasygnaty przedstawiciela rządu;
szczególna postać kompetencji
I. Normy prawne: reguły i zasady prawne
 Normy-reguły – wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony na niego obowiązek lub może
go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w
sytuacji kolizji reguł jedną z nich musimy uznać za nieobowiązującą
 Normy-zasady – można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być przedmiotem uzgadniania na podst. oceny
stanu faktycznego, czy kompromisu
o Zasady prawa w sensie dyrektywalnym – nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno
o Zasady prawa w sensie opisowym – wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej
J. Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych
 Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy
 Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to oddzielna norma
 Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź dolegliwości), (2.) realne (fakt
podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego jakąś normę)
 Rodzaje sankcji:
o Sankcja egzekucyjna – (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub (2.) przymusowe unicestwieniu
tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi
o Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej
Nieważność bezwzględna – następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka
czynność od samego początku (ex tunc), co oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de
facto dokonała muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do nieważności
bezwzględnej dochodzi gdy:
 Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,
 Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,
 Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem nieważności
Nieważność względna – gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z wnioskiem do odpowiedniego organu o
stwierdzenie nieważności; do chwili wydania orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna,
ale wydanie takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej dokonanej pod wpływem
groźby lub błędu)
Bezskuteczność zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby postanowieniami czynności prawnej od zgody tej
osoby; do czasu udzielenia takiej zgody czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną
nieważność czynności
Bezskuteczność względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem
czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich
o Sankcja karna (represyjna, penalna) – sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających na działaniu lub
zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw
obywatelskich); funkcje kary:
15
Represyjna
Odpłata – odpowiedź złem za zło
Resocjalizacja przestępcy
Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych – prewencja indywidualna i ogólna
Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych przestępstw
Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze
 Normy a sankcje:
o Lex perfecta (prawo doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej lub względnej; doskonałość
sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą
o Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) – norma opatrzona sankcją nieważności oraz inną sankcją prawną,
zwykle represyjną
o Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją represyjną, natomiast czynność
konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu ważna
o Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) – norma, dla której w systemie prawnym nie można znaleźć sankcji; reguły określające
obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie, które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które
regulują, nie dopuszczają interwencji państwowej
K. Koncepcje budowy normy prawnej
 Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:
o Pierwotne – zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań
o Wtórne – pomocnicze wobec reguł pierwotnych:
Reguły uznania – określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła uchodzić za wiążącą
Reguły zmiany – określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł oraz modyfikowanie treści
innych
Reguły orzekania – upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania ustaleń, czy została naruszona reguła
pierwotna i stosowania sankcji
 Cz. Znamierowski – podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu prawa
 Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) – para norm, na którą składa się:
o Norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić oraz treść
nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz trójelementowa koncepcja normy prawnej – pkt 2.C.); skierowana jest do
pewnych kategorii adresatów określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)
o Norma sankcjonująca – stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to hipoteza normy sankcjonującej),
zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów
władzy publicznej (adresaci wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę
sankcjonowaną
 Trójczłonowa koncepcja normy prawnej – norma prawna musi obejmować trzy elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję;
koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne zawierają sankcję
16
L. Przepis prawny. Norma a przepis prawny
 Przepis prawny – najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź stanowiąca całość gramatyczną, zawarta
w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako artykuł, paragraf, punkt itp.
 Przepis a norma – norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawa (normę
wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka relacja jak miedzy formą a treścią
M. Rodzaje norm i przepisów prawnych
 Rodzaje norm:
o Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) – ustanawiają drogą nakazu lub zakazu jeden rodzaj powinnego
zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję
o Normy względnie wiążące (ius dispositivum) – ustanawiają pewne wzorce zachowania do wykorzystania przez adresatów, a
jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się zachować inaczej; częste w prawie cywilnym
o Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) – gwarantują minimum uprawnień, ale nie ograniczają
zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)
 Rodzaje przepisów prawnych
o Ogólne i szczególne
Ogólne (leges generales) – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne reguły
postępowania
Szczególne (leges speciales) – ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy;
przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali)
o Odsyłające i blankietowe – zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa
Odsyłające
 Odesłania wewnątrzsystemowe – odesłania do innych przepisów; zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych
samych treści lub uzupełniają go treściami innych aktów normatywnych
 Odesłania pozasystemowe – odesłania do reguł itp. spoza systemu prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki
zawodowej, do pewnych szczególnych reguł moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)
Blankietowe – wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania; rodzaj przepisów odsyłających
o Przejściowe, uchylające i wprowadzające:
Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) – dwa rodzaje:
 Kolizyjne – odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych przepisów i trwają pod rządami nowych
uregulowań
 Regulacje ad hoc – regulują stany rzeczy tymczasowo
Uchylające (derogacyjne) – określają, które z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów zostają
uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego
Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu
normatywnego. Czasem jest to odrębny akt normatywny
o Przepisy końcowe – zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających
17
N. Instytucje prawne – (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków społecznych – np. małżeństwo,
własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze sobą norm
Rdz. V: Język prawa
A. Rodzaje wypowiedzi
 Prawo jako zjawisko językowe jest zespołem wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania, ujętych na ogół w formę
pisemną i posiadających szczególną strukturę wew., a także związanych z innymi rodzajami wypowiedzi
 Prawo ma charakter perswazyjny, zaś podstawowym środkiem perswazji jest sama wypowiedź – inne (jak np. fizyczny przymus)
mają znaczenie uboczne i pomocnicze
 Najważniejsze rodzaje wypowiedzi:
o Opisowe (zdania w sensie logicznym – podlegają ocenie z punktu widzenia kryterium prawdy) – stwierdzają fakty, przekazują
informacje, pełnią funkcję sprawozdawczą; schemat: „jest tak, że X”
o Ocenne – zawsze pełnią funkcję ekspresyjną, uzewnętrzniają stosunek nadawcy do wskazanego fragmentu rzeczywistości; treść:
aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy; schemat: „X zasługuje na aprobatę/dezaprobatę ze względu na cechę Y”; dwa
rodzaje ocen:
Oceny zasadnicze samoistne – subiektywne (mówi nie o rzeczywistych cechach ocenianego X, lecz o przekonaniu nadawcy na
ten temat); wypływają z indywidualnego, subiektywnego poczucia dobra, piękna itp.; nie nadają się do weryfikacji logicznej
(prawda/fałsz) [ewentualnie oceniać tak można presupozycję wypowiedzi]
Oceny o charakterze instrumentalnym – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka,
prowadzącego do osiągnięcia celu, korzyści; nadają się do weryfikacji logicznej
 Oceny obu rodzajów można weryfikować przez uzgodnienie ich kryteriów
o Normatywne – wskazują pewien wzór powinnego zachowania; sugerują, że określony podmiot powinien zachować się w
określony sposób; pełnią funkcję perswazyjną; schemat: „X powinien (może) Y” (wskazanie adresata i wyznaczenie powinności
wg określonego wzoru)
Powinność może być wyrażona za pomocą funktorów normotwórczych – np. „musi”, „należy”, „jest obowiązany”, „ma
obowiązek”
„Powinien” wyraża nakaz lub zakaz
Wypowiedzi normatywne są częścią szerszej kategorii wypowiedzi dyrektywalnych (tak jak polecenia, prośby, życzenia, rady,
wytyczne, rekomendacje)
Wypowiedzi normatywne mogą być ukryte pod postacią wypowiedzi opisowych – np. „sąd orzeka…” w przepisach prawa
oznacza „sąd ma obowiązek orzec”
o Performatywne (dokonawcze) – wyrażają sens czynności konwencjonalnych, np. „Mianuję pana na stanowisko…”; schemat:
„Czynię X”
18
B. Język prawny i język prawniczy
 Język prawny – język aktów prawnych; odmiana języka naturalnego, lecz ze względu na szczególne cechy zbliżona do języka
sztucznego (tworzonych specjalnie dla jakiś potrzeb); cechy szczególne:
o Nieco odmienne słownictwo – terminologia prawna
o Osobliwości gramatyczne – specyficzne użycie czasu teraźniejszego
o Nieco odmienne zasady stylistyki – dopuszczalność kilkakrotnego powtarzania jakiegoś wyrazu/zwrotu w jednym zdaniu
 Język prawniczy – język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie i zjawiskach prawnych
o Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują
o Również szczególna postać języka naturalnego
 Zapisy norm prawnych powinny być jasne i nie budzić wątpliwości – w tym celu:
o Przyjmuje się zasadę, że przepisy prawne muszą być sporządzone w języku narodowym
o Przepisy prawa powinny być formułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny – dla zapewnienia największej jasności
Definicje legalne – przepisy, które ustalają znaczenie użytych terminów
 Pewnej otwartości prawa nie da się uniknąć z powodu naturalnej nieostrości języka – nigdy jednej nazwie nie odpowiada jeden
przedmiot (desygnat)
19
Rdz. VII: Obowiązywanie prawa
A. Pojęcie obowiązywania prawa
 Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”:
o Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym – zgodność norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami
lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności brak mówimy o „ustawowym bezprawiu”); stanowisko radykalne, rzadko
przyjmowane przez prawników (w przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się
do idei państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw. obywatelskie/cywilne
nieposłuszeństwo
o Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa – polega na występowaniu w masowej skali zjawiska
zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie
obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez
hipotezę, a kompetentne organy władzy publicznej nie stosują sankcji
Problem tzw. odwyknienia (desuetudo) – zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie
przepisu! – przepisy uważane za archaiczne lub z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni);
desuetudo istnieje, gdy przepisy obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega
o Formalne (tetyczne – wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne dla pozytywizmu prawniczego,
szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) – prawo (ściślej – norma prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny),
obowiązuje gdy:
Zostało właściwie ustanowione – przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym
Zostało właściwie ogłoszone
Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych.
Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie udało się wyeliminować
Nie zostało uchylone przez przepisy
Nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał
Konstytucyjny
 Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy obowiązują w znaczeniu formalnym
 Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa – jego rozwiązanie jest różne, w zależności od
podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne), jakie przyjmiemy
B. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasie
B1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni
 Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego organy je ustanowiły lub (w
przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwa
o Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwa
o Zasada terytorialności – każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego prawu tj. jego jurysdykcji
Od tej zasady są nieliczne wyjątki np. dot. personelu dyplomatycznego, posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny
20
 Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od suwerena krajowego, może być
stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa – postanowienia umów międzynarodowych stają się elementem prawa
wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa)
o Konieczność ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana – dot. to gł. wolności i praw człowieka i obywatela zawartych w
umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla ochrony tych praw usprawiedliwiona jest międzynarodowa
interwencja (akcja humanitarna) podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwa
o Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego przyjmowane przez praktykę
 Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza także w pewnych przypadkach możliwość stosowania na danym
terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego podmiotu cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) – np. o zdolności do zawarcia
małżeństwa przez obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie
 Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego)
B2. Obowiązywanie prawa w czasie
 Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa (przepisu prawnego i aktu normatywnego)
 Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie – norma prawna obowiązuje od momentu, który wyznaczy ustawodawca,
nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania
 Generalna zasada w Polsce – akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie obowiązującego wchodzą w życie po
14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin
wejścia w życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążące
o Jeśli ustawodawca chce, by przepis prawny/akt normatywny obowiązywał od jakiegoś innego, określonego dnia, zamieszcza
odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu normatywnego
o Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życie
o Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczych
o Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem publikacji
 Vacatio legis (czas spoczynku prawa) – czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w życie aktu normatywnego; służy
zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego przestrzegania i stosowania
 Retroakcja (działanie prawa wstecz) – wiązanie skutków prawnych ze zdarzeniami lub zachowaniami ludzi, które zaistniały przed
dniem opublikowania aktu normatywnego
o Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agit
o Nie można stosować wstecz prawa surowszego
o Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to mówiła dr Łabędzka – prawo nie
działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela)
 Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania norm prawnych – prawo obowiązuje od
momentu wejścia w życie bezterminowo
 Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania danego aktu – np. na mocy
Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31 grudnia danego roku
 Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów derogacyjnych (uchylających)
zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od
tego, jakie podejście przyjmiemy] lub zasada lex posterior derogat lex priori (przepis późniejszy uchyla przepis wcześniejszy)
21
Rdz. XIII: Odpowiedzialność prawna
A. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej
 Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań (działań i zaniechań); warunkiem
ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego wolna wola
 To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna
 Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych – np. myśli
 Odpowiedzialność prawna – obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę sankcjonującą negatywnych skutków
zachowań sprzecznych z dyspozycją normy sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków
wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem człowieka, lecz z określonymi faktami
niezależnymi od woli człowieka:
o Za zachowania własne
o Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) – dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i obowiązki wobec innych
podmiotów
 Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:
o Odpowiedzialność karna – dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających
osobowości prawnej – od 2002); odpowiadać można tylko za własne czyny
o Odpowiedzialność cywilna – dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych, które nie mają osobowości
prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym; odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania
(czyny i czynności prawne), a także za zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności
(niezależnie od winy zobowiązanego); typy:
Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) – za szkodę powstałą w wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex
delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]
Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności
prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]
 Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:
o Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z wykonywanymi
czynnościami służbowymi
o Parlamentarna (polityczna) – ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania
władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)
o Konstytucyjna – odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione niezgodne z konstytucją lub
ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU
22
 Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia przesłanki odpowiedzialności prawnej z
różnych gałęzi prawa
B. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności od rodzaju odpowiedzialności
prawnej różne są jej przesłanki)
 Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania (nullum crimen sine lege);
większa niż znikoma społeczna szkodliwość czynu
 Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)
 Wiek sprawcy – min. 17 lat
 Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu
 Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy – np. obrona konieczna, stan wyższej konieczności)
 Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem – typowy dla danej sytuacji, „zwykły”
 Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy) – wina = stan psychiczny
towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:
o Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego
Zamiar bezpośredni (dolus directus) – chce popełnić czyn
Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) – przewiduje możliwość popełnienia czynu i na to się godzi
o Nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego
Lekkomyślność – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale bezpodstawnie przypuszcza, że
popełnienia tego czynu uniknie
Niedbalstwo – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i mógł tę możliwość
przewidzieć
o Kombinowana – zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a skutek objęty jest winą
nieumyślną
C. Fikcja powszechnej znajomości prawa
 Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet, ignorantia iuris non exculpat – nie
usprawiedliwia)
 Fikcja powszechnej znajomości prawa – założenie, że należycie ogłoszone akty normatywne uważa się za powszechnie znane
 Jest to założenie kontrfaktyczne – nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami
 Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn popełniony, gdy nieświadomość
jego bezprawności była usprawiedliwiona
23
Rdz. VIII: System prawa
A. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa
 System – całość złożona z elementów powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad
 Podział systemów:
o Ze względu na genezę:
Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka
Systemy sztuczne – są dziełami człowieka, z reguły są zaplanowane i celowe
o Ze względu na cechy elementów składowych systemu i więzi między nimi
Systemy realne – składają się z realnie istniejących obiektów
Systemy pojęciowe (nominalne) – składają się z tworów kultury: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych
 System prawa – zbiór powiązanych ze sobą i uporządkowanych generalnych i abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach
aktów pranych i obowiązujących w danym państwie w określonym czasie
o Szkoła prawnonaturalna – system prawa to system naturalny (przynajmniej częściowo) i nominalny
o Szkoła pozytywistyczna – system prawa to system sztuczny i nominalny
B. Elementy systemu prawa i związki miedzy nimi
 Elementami systemu prawa pozytywnego są TYLKO norm prawne (zarówno te wyprowadzone z przepisów prawa, jak i z innych
norm (zgodnie z regułami inferencyjnymi))
 Związki łączące normy prawne:
o Treściowe (badamy normy prawne w ujęciu poziomym)
Logiczne powiązania miedzy normami (normy nie są logicznie sprzeczne)
Wspólna podstawa aksjologiczna dla norm należących do systemu
Jednolitość języka prawnego (pojęcia używane zawsze w tym samym znaczeniu)
Przepisy odsyłające
o Hierarchiczne – wyższą moc obowiązującą mają normy ustanowione przez organ wyżej usytuowany w hierarchii organów;
normy niższej rangi nie mogą być sprzeczne z normami wyższej rangi (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)
o Formalne – czynność konwencjonalna, jaką jest stanowienie prawa, jest skuteczna tylko wówczas, jeśli odbywa się w ramach
prawnie określonych kompetencji i procedur (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)
 Pionowe ujęcie norm prawa jest podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego
 Hierarchia aktów prawnych – 1. Konstytucja, 2. Ratyfikowane traktaty międzynarodowe, 3. Ustawy i akty im równe, 4. Akty
wykonawcze (np. rozporządzenia), 5. Akty niższego rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie (np. zarządzenia wewnętrzne)
C. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego
 Poziome ujecie systemu prawa – na podstawie związków treściowych między normami możemy podzielić prawo pozytywne na
gałęzie i dyscypliny
 Pierwotnie w prawie rzymskim istniał podział na prawo publiczne i prywatne, na ius civile (regulowało stosunki między
obywatelami Rzymu) i ius gentium (prawo ludów – regulowało stosunki z cudzoziemcami) oraz na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo
religijne); najważniejszy jest podział na prawo publiczne i prywatne, który zachował się do dziś:
o Prawo publiczne – reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa
24
o Prawo prywatne – reguluje stosunki między równoprawnymi podmiotami
 Systemy prawne w szerokim znaczeniu (zespoły norm i instytucji występujące w kilku krajach równocześnie):
o System prawa kontynentalnego (romańsko-germański) – ukształtowany na podstawie prawa rzymskiego i doktryny
pozytywizmu prawnego; fundamenty:
Wyłączność (a przynajmniej zdecydowana dominacja) prawa stanowionego jako źródła prawa
Zakaz tworzenia prawa przez sądy (zajmują się one wyłącznie jego stosowaniem)
Minimalizowana rola innych postaci prawa (np. zwyczajowego)
Założenie, że prawo jest racjonalnie zbudowanym systemem i nie powinno być wewnętrznie sprzeczne, ani zawierać luk
Kodeks jako najdoskonalsza forma ustawodawstwa
o System common law (anglosaski) – ograniczony wpływ prawa rzymskiego, czy doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:
Prawo jest mozaiką prawa stanowionego, precedensowego, zwyczajowego i zasad słuszności
Prawo stanowione ma prymat, ale nie wyłączność
Istotna rola sądów formułujących ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania
System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny, czy pozbawiony luk; stąd większe znaczenie szczegółowych umów
prywatnych
D. Podział prawa na gałęzie – Podstawą podziału prawa na gałęzie są:
o Charakter regulowanych stosunków społecznych (przedmiot regulacji) – jest to podział podstawowy!; w poszczególnych
gałęziach prawa przyjęte zostały różne fundamentalne zasady prawne!!!
Grupa gałęzi prawa publicznego
Grupa gałęzi prawa prywatnego
Gałęzie sytuujące się na styku dwóch powyższych
o Podmiot regulacji – określenie, kogo dot. prawo; obecnie zanika (np. cześć wojskowa KK, prawo dot. cudzoziemców)
o Zakres terytorialny regulacji – prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe (zasięg lokalny); podział istotny w
państwach związkowych
 Podział prawa ze względu na metody regulacji: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną (penalną)
 Podział prawa na wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (dawna nazwa: prawo narodów):
o Prawo wewnętrzne – obowiązuje wewnątrz państwa; dot. jego obywateli; (do prawa wewnętrznego należy prawo
międzynarodowe prywatne, które rozstrzyga, w jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może być stosowane w kraju w
sprawach prawa prywatnego)
o Prawo międzynarodowe publiczne – prawo między państwami, wynika z umów równorzędnych podmiotów (suwerennych
państw i in.), przewaga norm dyspozytywnych związana z brakiem podmiotu zwierzchniego (kilka norm imperatywnych – np.
praw człowieka), brak sankcji w rozumienia prawa wewnętrznego, skutkuje w stosunkach wewnętrznych, gdy zostanie uznane
przez dane państwo
 Prawo wspólnotowe – specyficzny rodzaj prawa w UE; powstaje w wyniku działania instytucji europejskich i wiąże w stosunkach
wew. członków UE; stosowane bezpośrednio (brak ratyfikacji)
E. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne
 Wedle teorii pozytywizmu prawniczego system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny; rodzaje sprzeczności norm:
o Sprzeczności logiczne – postacie:
25
Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić zakazuje (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)
Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)
Jedna norma zakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych warunkach, przy tym samym adresacie)
o Przeciwieństwa logiczne – dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są
niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; spotyka się często przeciwieństwa polegające na tym, że jedna norma wskazuje
jakąś regułę postępowania, a druga norma – wyjątek od tej reguły (niemożliwe jest zastosowania obu norm jednocześnie); nie jest
to jednak wada systemu prawa
o Sprzeczności prakseologiczne (praktyczne) – zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub w części skutek
zachowania zgodnego z drugą
 Reguły kolizyjne – służą usuwaniu sprzeczności norm; rodzaje (i jednocześnie kolejność stosowania reguł kolizyjnych!):
o Reguła porządku hierarchicznego – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu
o Reguła porządku czasowego – norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą
o Reguła porządku treściowego – norma szczególna uchyla normę ogólną (wprowadza od niej wyjątek)
 Reguły kolizyjne są stosowane tylko wówczas, gdy same akty normatywne nie zawierają przepisów derogacyjnych
(uchylających)
 Jeśli jakiś sąd rozpatrując jakąś sprawę uzna np. rozporządzenie RM za sprzeczne z ustawą, może odmówić jego zastosowania, ale
taka decyzja nie jest wiążąca dla innych organów państwa, owe przykładowe rozporządzenie obowiązuje nadal; taka sama decyzja TK
oznacza ostateczne uchylenie wadliwego prawa
F. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie
 Luki w prawie – podejścia:
o W prawie nie ma luk, gdyż ustawodawca uregulował wszystko, co chciał uregulować; to, co znajduje się poza systemem prawa,
jest nieistotne
o W prawie istnieją luki, gdyż nie wszystkie istotne kwestie zostały uregulowane – ten pogląd jest powszechniejszy
 Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić, że nie jest on przez ustawodawcę
zamierzony
 Luki konstrukcyjne:
o Swoista luka w prawie – ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew zapowiedzi (np. brak rozporządzeń
wykonawczych do ustawy)
o Techniczna luka w prawie – nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, mimo zakończenia procesu legislacyjnego (np.
utworzono organ, któremu nie przyznano kompetencji)
 Luka aksjologiczna – ustawodawca powinien uregulować jakiś stan rzeczy (w ogóle lub w określony sposób), jeśli kierować się ma
pewnymi założeniami aksjologicznymi (luki pozorne – bo istnieją jedynie w opinii ludzi oceniających prawo)
 Luka logiczna – wynika z istnienia norm sprzecznych i przeciwstawnych logicznie (dochodzi do próżni prawnej). De facto nie
istnieją ze względu na stosowanie reguł kolizyjnych
 Analogia (wniosek z podobieństwa) – metoda usuwania luk w prawie przez stosujących prawo
26
Rdz. IX: Tworzenie prawa
A. Pojęcie źródeł prawa
 W procesie tworzenia prawa uczestniczy państwo; w szerszej perspektywie mówimy też o czynnikach kulturowych i społecznych
 Źródło prawa w znaczeniu formalnym – akty normatywne (prawotwórcze), zawierające przepisy dające podstawę do
konstruowania norm danej gałęzi prawa
 Źródła prawa w znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i religijnym
charakterze, które wpłynęły na treść i formę obowiązującego prawa
 Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym – instytucje, które prawo tworzą lub sankcjonują
 Szerokie ujęcie źródeł prawa – fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych instytucji, np.: stanowienie
ustaw przez parlament, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe
 Źródła poznania prawa – dokumenty, publikacje, inskrypcje itp., w tym akty/organy promulgacyjne
B. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju
B1. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo
 Zwyczaj/obyczaj – w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania przez członków danej zbiorowości; rodzi się
długo, spontanicznie, bez udziału państwa, często wbrew jego woli; grupowy twórca, najczęściej anonimowy; poddaje się głębokiej i
powszechnej internalizacji (uznaniu normy zew. za własną)
 Prawo zwyczajowe powstaje, gdy w danej zbiorowości upowszechni się przekonanie, że istniejące zwyczaje są na tyle istotne, że
powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej i gdy rzeczywiście tak się dzieje; jest charakterystyczne dla
społeczności, w których zmiany społeczne zachodzą powoli, nierewolucyjnie; rozpowszechnione gł. w średniowieczu
 Współcześnie prawo zwyczajowe jest zjawiskiem rzadkim – art. 56 KC: czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej
wyrażone, lecz również i te, które wynikają m.in. z ustalonych zwyczajów; normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm
imperatywnych, ale mają pierwszeństwo przed dyspozytywnymi; prawo zwyczajowe jest też istotne w prawie międzynarodowym
 Zwyczaj prawny a prawo zwyczajowe (rozróżnienie nie jest wyraźne):
o Zwyczaj prawny – pewien ustabilizowany sposób rozumienia prawa, korzystania z uprawnień i wykonywania obowiązków;
sposób realizacji prawa już obowiązującego (gł. stanowionego); np. zwyczaj desygnowania na premiera przywódcy ugrupowania,
które wygrało w wyborach, wyrzucanie do kosza nieuchwalonych projektów ustaw Sejmu poprzedniej kadencji (zasada
dyskontynuacji)
o Prawo zwyczajowe – źródło prawa obowiązującego
B2. Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów
 Opinie prawne wybitnych prawników miały moc wiążącą w prawie rzymskim; dziś w islamskim (Koran i Sunna)
 Obecnie opinie uczonych oddziaływają na ustawodawcę i stosujących prawo jedynie siłą autorytetu intelektualnego; oczywiście
wybitni prawnicy uczestniczą w procesie legislacyjnym (vide lex Makarewicz)
 Opinie autorytetów naukowych wpływają też na stosowanie prawa – sędziowie posługują się nimi przy orzekaniu
B3. Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law)
 Precedens – pierwsze dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub
załatwianiu spraw podobnych
27
 Precedens jest ważnym źródłem prawa w krajach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis)
 Sędzia stojąc przed precedensową sprawą, kierując się swoją wiedzą, doświadczeniem i poczuciem słuszności, tworzy
odpowiednią regułę decyzji (ratio decidendi); reguła ta, jeśli jest dostatecznie przekonująca i pochodzi od szanowanego autorytetu
prawniczego, może stać się precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądami w podobnych
przypadkach
 Podstawą wyrokowania w sprawach podobnych jest ratio decidendi, a nie obiter dicta (szczególne, niepowtarzalne, incydentalne
cechy rozstrzyganego przypadku)
 Stosowanie precedensu zapewnia znaczą elastyczność prawotwórstwa i odpowiada potrzebie równego traktowania wszystkich,
podobnych, ale nie identycznych przypadków rozpatrywanych przed sądami
 Prawo precedensowe jest rozpowszechnione w krajach anglosaskich (system common law)
 W Polsce prawo precedensowe nie jest bezpośrednio uznawane za odrębny rodzaj prawa, ale działalność TK i SN jest de facto
prawotwórcza
 Nt. uznania twórczego charakteru wykładni sądowej istnieje jednak spór w doktrynie
B4. Stanowienie prawa
 Prawo stanowione jest współcześnie podstawowym źródłem prawa, zwłaszcza w systemie kontynentalnym
 Stanowienie prawa jest aktem (procesem) świadomym i celowym; jest to sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt
władzy publicznej
o Sformalizowanie aktu stanowienia prawa polega na:
Oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej – najczęściej państwowych, rzadziej samorządowych
Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów określonym procedurom decyzyjnym
Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy
Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z reguły związane jest uzyskanie
mocy obowiązującej i wejście ich w życie
o Charakter prospektywny – akty stanowienia prawa zwrócone są ku przyszłości; lex retro non agit
o Konstytutywność – wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej wprowadzane są do
systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne; stanowienie tworzy lub uchyla normy prawa, nie zaś stwierdza obowiązywanie
norm już istniejących; charakter deklaratoryjny mają jedynie fragmenty konstytucji dot. praw i wolności obywatelskich, których
źródło przypisuje się przyrodzonej godności człowieka
 Kształtowanie prawa własnego przez recepcję prawa obcego – np. wykorzystanie w prawie całej Europie Kodeksu Napoleona,
adaptacja cywilnego prawa niemieckiego i szwajcarskiego przez Turcję i Japonię; recepcja prawa nie jest samodzielnym źródłem
prawa
B5. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym
 Prawo ustanowione na mocy zawarcia umowy (prawo konsensualne) jest w istocie prawem stanowionym tyle, że nie
jednostronną decyzją władzy publicznej, lecz w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami
 Najczęściej dot. prawa międzynarodowego, w prawie wewnątrzkrajowym występuje w prawie pracy (układy zbiorowe pracy – są
skuteczne również wobec osób trzecich (prawo powszechnie obowiązujące – erga omnes)!!!) oraz relacji państwo-Kościół
 Ponadto prawo stanowione, by nie było martwe, musi mieć oparcie na zgodzie obywateli i grup społecznych na jego
postanowienia
28
 Nie zaliczamy do kategorii faktów prawotwórczych umów gł. cywilnych tworzących „prawo” między stronami umowy
C. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne. Akty prawne
 Prawo stanowi „ustawodawca” – jest to termin techniczny języka prawniczego; dot. też twórców prawa o randze niższej od
ustawy, choć można też wyróżnić „prawodawcę”
 Fundamentalne zasady stanowienia prawa w państwach prawnych:
o Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publ. mają charakter prawotwórczy
(ustalenie katalogu i hierarchii źródeł prawa)
o Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom
parlamentarnym
o Uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie praw przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry
ustalonymi procedurami
o Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów
normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania
o Jeśli konstytucja to dopuszcza, parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom wykonawczym (delegacja
ustawowa, ustawodawstwo delegowane); zakazane jest natomiast przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji)
o (Prawie) Wszystkie akty normatywne są podawane do publicznej wiadomości w sposób urzędowy
o Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja przez sądy bądź specjalne trybunały
konstytucyjne
 Tryb prac nad ustawą:
o Inicjatywa ustawodawcza – wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu; parlament ma obowiązek taki projekt
rozpatrzyć; Prawo inicjatywy ustawodawczej w RP mają:
Posłowie – 15 lub komisja sejmowa
Rada Ministrów – obowiązek przeprowadzenia odpowiednich konsultacji i prac w Radzie Legislacyjnej
Senat – analogicznie jw.
Prezydent
Grupa co najmniej 100 tys. obywateli
o Procedura prac nad projektem ustawy w parlamencie obejmuje:
Czytania projektu – trzy; pierwsze w komisjach chyba, że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu; pozostałe dwa na
posiedzeniach plenarnych Sejmu
Prace nad projektem w komisjach – stałych lub specjalnych; proponują poprawki lub sugerują przyjęcie/odrzucenie projektu
Głosowania – w komisjach mają charakter rekomendacji dla parlamentu; ostateczne na posiedzeniu plenarnym Sejmu; do
przyjęcia ustawy potrzeba, by Sejm uchwalił ją zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów (quorum)
Prace w Senacie po uchwaleniu ustawy przez Sejm – w komisjach i głosowanie
 Odrzucenie ustawy lub wprowadzenie do niej poprawek – ustawa wraca do Sejmu, który może odrzucić decyzje Senatu
bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów
29
Przedstawienie ustawy głowie państwa do podpisu – prezydent ma prawo odmówić (weto zawieszające; weto bezwzględne
jest obecnie rzadkie); weto prezydenta może zostać przełamane przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej
połowy ustawowej liczby posłów
Ogłoszenie podpisanej ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym
Kontrola ustawy pod względem zgodności z konstytucją przez TK
 W wyniku procesu stanowienia prawa powstają akty normatywne (prawodawcze) 
 Akt normatywny – dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków
społecznych; ma charakter językowy – jest tekstem zawierającym materiał do budowy norm prawnych
 Tekst autentyczny – należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego; ma charakter
ostatecznie wiążący; dot. też poprawek do aktu normatywnego
 Tekst jednolity – opublikowanie pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi nań wszystkimi nowelizacjami;
czynione z upoważnienia ustawodawcy np. przez ministra lub Marszałka Sejmu; nie jest tekstem autentycznym (???)
D. Budowa aktu normatywnego
 Elementy aktu normatywnego:
o Nazwa rodzajowa aktu normatywnego – ustawa, rozporządzenie itp.
o Data uchwalenia/ustanowienia aktu
o Tytuł określający zakres przedmiotowy
o Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp – występuje sporadycznie
o Część ogólna aktu normatywnego – przepisy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych oraz definicje
legalne używanych pojęć
o Część szczególna – zasadnicza materia aktu normatywnego (Podział na część ogólną i szczególną występuje jedynie aktach
normatywnych regulujących cały kompleks stosunków społecznych – gł. kodeksy)
o Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie)
o Podpis odpowiedniego organu
 Systematyka aktu normatywnego:
o Numeracja artykułów jest ciągła
o Akt normatywny bywa podzielony na większe niż artykuły jednostki systematyzujące (patrz: wykład)
o Zakłada się, że położenie przepisu w akcie normatywnym zostało przez ustawodawcę świadomie zaplanowane, więc ma ono
wpływ na interpretację i wykładnię prawa
E. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski
 Podział na dwie grupy:
o Źródła prawa powszechnie obowiązującego – normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza na osoby fizyczne ciężary i
obowiązki:
Konstytucja
Ustawy
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Rozporządzenia
Prawo miejscowe stanowione na podstawie upoważnienia ustawowego przez organy samorządu terytorialnego
30
o Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna) – normy obowiązujące jedynie wewnątrz organów władzy publicznej,
nakładające obowiązki i ustanawiające uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu
akt normatywny – np.:
Uchwały Rady Ministrów
Zarządzenia ministrów i prezydenta
 Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego zawarty w konstytucji jest zamknięty!!! – zapobiega to stosowaniu tzw.
prawa powielaczowego
 Natomiast katalog aktów prawa wewnętrznie obowiązującego i organów uprawnionych do ich wydawania jest otwarty
E1. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza)
 Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie (wyjątek w państwach złożonych)
 Najwyższa moc obowiązywania – wymóg zgodności z nią wszystkich innych aktów normatywnych
 Szczególny tryb uchwalenia i zmiany (konstytucje sztywne – najczęściej występujące; są też konstytucje giętkie – procedura
uchwalenia i zmiany taka sama jak przy ustawie – ale są rzadsze)
 Szczególna treść – podstawowe zasady ustrojowe, organizacja, zadania, kompetencje i wzajemne relacje organów państwa i
jednostek samorządu terytorialnego, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywatelskie
 Ponadto:
o Małe Konstytucje (1919, 1947, 1992) – zawierają najistotniejsze zasady organizacji i funkcjonowania państwa do czasu
uchwalenia całościowej konstytucji
o Do 1997 istniała praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych – uchwalanych w trybie takim jak dla konstytucji i mających równą
z nią moc obowiązywania; wprowadzały trwałe lub czasowe zmiany i uzupełnienia do obowiązującej konstytucji (np. ustawa
konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP)
E2. Ustawa
 Akt parlamentu, który może zostać uregulowana każda kwestia, niebędąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej
 Niektóre kwestie muszą być uregulowane przez ustawy – budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelskie i inne
sprawy wskazane wprost w konstytucji)
 Z ustawami muszą być zgodne wszystkie niższe akty normatywne
 Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi traktatami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody
wyrażonej w ustawie
 Tryb uchwalania ustaw jest przewidziany w konstytucji i regulaminach Sejmu i Senatu
E3. Akty normatywne o randze ustawy
 Prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy miał od 1926 prezydent RP – do dziś trochę ich obowiązuje
 W latach 1947-1989 prawo wydawania dekretów z mocą ustawy miała Rada Państwa – niektóre obowiązują do dziś
 Obecna konstytucja (art. 234) przewiduje, że w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent
RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w określonym zakresie i granicach
 Wszystkie powyższe akty o mocy ustawy podlegały/podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu
31
E4. Umowy międzynarodowe i prawo europejskie
 Są źródłem prawa wewnętrznego, jeżeli ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na terenie państwa zawierającego
umowę
 Ratyfikowane umowy międzynarodowe są uznawane za część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu
bezpośrednio, chyba że jest to uzależnione od wydania ustawy
 Ratyfikacja – czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony organ (Prezydenta RP), która podpisaną umowę uznaje
się za ostatecznie wiążącą dane państwo; umowa wchodzi w życie po zakończeniu ratyfikacji przez wszystkie strony, które ją
podpisały
 Warunkiem ratyfikacji niektórych, najważniejszych umów międzynarodowych jest wyrażenie na to zgody w formie ustawy
 Umowy międzynarodowe, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi międzynarodowemu niektóre
kompetencje organów władzy państwowej mogą być ratyfikowane dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej
przez każdą z izb większością 2/3 przy quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb (alternatywnie można
rozpisać referendum ogólnokrajowe) (art. 90 Konstytucji)
 W razie sprzeczności ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed ustawą
 W przypadku przystąpienia Polski do org. międzynarodowej, w ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tę
organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w razie kolizji (w praktyce dot. prawa europejskiego) (art. 91)
E5. Rozporządzenia wykonawcze
 Kto wydaje: Rada Ministrów, premier, ministrowie „resortowi”, prezydent, KRRiT
 Wydawane (1.) na podstawie szczegółowego upoważnienia lub zobowiązania ustawowego przez uprawnione konstytucyjnie
organy państwa i (2.) w celu wykonania ustawy
 Muszą zawierać odwołania do przepisu ustawy, na podstawie którego zostały wydane
 Rozporządzenia muszą:
o Być zgodne z aktami wyższego rzędu (konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi)
o Dotyczyć tylko tych kwestii które obejmuje nakaz lub upoważnienie zawarte w ustawie (nie mogą przekroczyć zakresu
ustawowego)
 Do wydania może być upoważniony np. jeden minister, kilku ministrów lub jeden minister w porozumieniu z innym/-i
 Organ, który został upoważniony, nie może przekazać tego upoważnienia innemu organowi
E6. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu
 Wg konstytucji nie należą do katalogu aktów prawa powszechnie obowiązującego
 Najważniejsze są tu regulaminy Sejmu i Senatu, które częściowo mają cechy charakterystyczne dla aktów prawa wewnętrznie
obowiązującego, a częściowo – aktów prawa powszechnie obowiązującego (stosunki Sejmu i Senatu z innymi organami państwa)
 Istnieją też uchwały nienormatywne, ale to nie o nich tu mowa (np. z okazji 600-lecia UJ)
E7. Pozostałe sprawy związane z aktami normatywnymi
 Do wejścia w życie konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego konieczna jest ich promulgacja (ogłoszenie):
o Konstytucja, ustawy, rozporządzenia oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe są ogłaszane w „Dzienniku Ustaw RP”
o Akty prawa miejscowego są zwykle ogłaszane w dziennikach urzędowych lub np. przez rozplakatowanie lub podanie do
wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminy
32
o Akty normatywne o charakterze wew. są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” lub innych dziennikach
urzędowych
o Bywają też akty, które nie są w ogóle ogłaszane
 Sprostowanie błędów w druku aktów – następuje w drodze obwieszczenia w tym samym dzienniku urzędowym, w którym akt był
ogłoszony
 Kodeksy – szczególny akt prawny wydany w formie ustawy, który reguluje kompleksowo całość lub zasadniczą część stosunków
składających się na daną sferę życia publicznego; zajmuje centralną pozycję wśród uregulowań prawnych w danej dziedzinie życia
 Kodyfikacja prawa – całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w sposób, który może stanowić
odstępstwo, niekiedy zupełnie zasadnicze i nowatorskie, od uregulowań dotychczasowych
 Inkorporacja prawa – kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dot. danego zagadnienia lub danej sfery życia publ.
bez dokonywania zmian w treści tych aktów; służy łatwiejszemu posługiwaniu się materiałem normatywnym; jedną z jej form jest
tekst jednolity
F. Polityka prawa. Racjonalność w tworzeniu prawa
 Powody i cele tworzenia prawa:
o Teorie prawnonaturalne – zadaniem ustawodawcy jest oficjalne zadeklarowanie zasad prawa wyższego – naturalnego; potrzeba
tworzenia prawa słusznego, odpowiadającego poczuciu sprawiedliwości
o Pozytywizm prawniczy – racje przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego (ratio legis); ustalenie tego, co chciał
osiągnąć ustawodawca dokonuje się ex post, gł. na podstawie analizy przepisów prawa stanowionego; odtworzenie ratio legis ma
szczególne znaczenie przy dokonywaniu wykładni prawa, zwłaszcza celowościowej
 Polityka prawa – ma prowadzić przede wszystkim do znalezienia empirycznie sprawdzonych i skutecznych środków osiągania
zamierzonych celów etycznych lub politycznych
o L. Petrażycki – zadaniem polityki prawnej jest urzeczywistnienie miłości powszechnej 
 Idea racjonalności ustawodawcy (dziedzictwo Oświecenia; najsilniejsze w nurcie pozytywizmu prawniczego):
o Przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele informacji o świecie, aby
móc przewidywać skutki własnych działań i decyzji
o Wyznaczanie celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemu
o Kierowanie się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i naczelnych w niesprzeczną
hierarchię
o Wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów
 Racjonalne prawodawstwo powinno być
o Cele regulacji prawnej powinny być, w świetle wiedzy o rzeczywistości, możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów
nie powinien przekraczać ich wartości (nie tylko w sensie ekonomicznym)
o Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia celów; niekoniecznie właściwe muszą być środki prawne (zakazy,
nakazy lub dozwolenia); należy też zastanowić się nad kosztami zastosowania się konkretnych środków
 Stąd wynika wieloraka kontrola projektu aktu prawnego, długość procedury legislacyjnej, konieczność określenia przewidywanych
kosztów realizacji ustawy w uzasadnieniu jej projektu, czy uzupełnienia projektu opinią prawną o jego zgodności z prawem UE
 Racjonalność działań powinna być oceniana w świetle rzeczywistej wiedzy i preferencji aksjologicznej działającego – punkt
widzenia zależy od punktu siedzenia 
33
 Do idei racjonalności tworzenia prawa nawiązuje się najczęściej przy dokonywaniu wykładni prawa
34
Rdz. X: Wykładnia prawa
A. Pojęcie wykładni prawa
 Wykładnia (interpretacja prawa) – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności
 Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa – wykładnia służy wyprowadzeniu norm z przepisów prawa
 Stanowiska nt. wykładni:
o Klasyfikacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają tego niejasności tekstu – chodzi o
usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:
Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w którym pisane są teksty aktów
normatywnych
Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny posługuje się językiem
Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych,
co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia
stosującym prawo większego luzu decyzyjnego albo obywatelom – większej swobody działania
Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją normatywną a rzeczywistością
o Derywacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia normy prawnej; wykładnia jest
konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów
Wykładnia praw jest konieczna zawsze – nie tylko w przypadkach wymienionych przy okazji koncepcji klasyfikacyjnej
Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że wykładni dokonujemy w każdym przypadku
ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów
B. Teorie wykładni prawa
B1. Teoria wykładni statycznej
 Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie
 Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego znaczenia swobodnie modyfikować
 Zwana też wykładnią subiektywną – bo ustalamy, co ustanowił określony legislator
 Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego
 Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do problemów
B2. Teoria wykładni dynamicznej
 Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego ustawodawcy, bo to prowadzi do
konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej postaci
 Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb
 Zwana wykładnią obiektywną – zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie są przewidziane przez prawo tu i
teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca sprzed lat
 Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc milcząco dozwala nadawać im
znaczenie nowe
 Trzeba uważać – między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego prawa (wykładnia contra
legem) jest cienka granica
35
B3. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”
 Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej – łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności)
 Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele
polityczne itp. ustawodawcy czynnego w momencie dokonywania interpretacji
 Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom – SN w jednym z wyroków (1998) zaproponował, by
wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna –
przepisów starszych
C. Założenie racjonalności ustawodawcy
 Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też
 Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa – jako założenie przyjmuje się racjonalność ustawodawcy
 Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie sformułował przepisy prawne –
wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę
 Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami (założenie kontrfaktyczne)
D. Rodzaje wykładni prawa
D1. Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej występujące są wykładnia urzędowa
i operatywna, w szczególności sądowa)
 Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i moc obowiązywania wykładni
odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w
odniesieniu do aktów wykonawczych wobec ustawy
 Wykładnia legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku do ustaw mogły to robić Rada Państwa
PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia
TK są wykładnią legalną, czy operatywną;
o Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – szczególne upoważnienie do dokonywania legalnej wykładni określonych
przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej
dziedziny prawa lub w kacie powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów
międzynarodowych)
 Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – dokonywana na użytek aktów stosowania prawa objętych
kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ
dokonujący wykładni i podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest powszechnie
wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):
o W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej instancji) przez SN uchyla
on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty sprawy) – sąd, któremu sprawa została przekazana do
ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka
oddziałuje pośrednio na orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane
o SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce
lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na
wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie
niezgodne z tak zinterpretowaną normą uznane byłoby za naruszenie prawa 
36
o SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne, budzące poważne
wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił
o Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać moc zasad prawnych, jeżeli
SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich
podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN włącznie
o Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych przepisów
 Wykładnia doktrynalna – dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie ma ona mocy dla nikogo wiążącej;
jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących
D2. Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada ważności rodzajów wykładni wg
doktryny pozytywistycznej)
 Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – interpretacja przepisów prawnych wg reguł znaczeniowych i konstrukcyjnych języka
prawnego i naturalnego, a także reguł logiki formalnej i prawniczej
 Wykładnia systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich usytuowanie w systematyce
wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi
prawa; założenie, że racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej
 Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) – ustalenie znaczenia przepisu zgodnie z domniemanym celem (ratio
legis – zamierzony stan rzeczy będący rezultatem stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc
ten przepis, gałąź prawa lub cały system prawa
 Wykładnia porównawcza – ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi, podobnymi przepisami o ustalonym
znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia przepisów interpretowanych
o W układzie synchronicznym – porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych) systemach prawa
o W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) – porównuje się obecne przepisy z podobnymi przepisami niegdyś
obowiązującymi
D3. Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni
 Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) – występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych rodzajów
wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w
prawie karnym (zasada nullum crimen sine lege poendi – nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować wykładni
rozszerzającej
 Wykładnia rozszerzająca – polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z interpretacji językowej (literalnej)
po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową
 Wykładnia zwężająca – przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni literalnej również po porównaniu
wykładni językowej z systemową lub celowościową
E. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze
 Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa – są częścią zespołu reguł pozwalających na
wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa
 Raczej nie są dziełem ustawodawcy – zostały wypracowane przez naukę i praktykę prawniczą; ich obowiązywanie nie jest
narzucone z góry
 Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:
37
o Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować
o Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które zwroty owe mają na
gruncie języka naturalnego
o Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy rozumieć go zgodnie ze
znaczeniem nadanym mu w tym języku
o Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)
o Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie
o Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco
 M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i wskazówki (najbardziej
szczegółowe)
 Oprócz tego stosuje się:
o Reguły interferencyjne – logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu prawa, bo pozwalają (w imię
logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły
interferencyjne:
Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”
Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić coś „więcej”
Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie powinno nastąpić w pewnych warunkach, to
innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a
contrario – z przeciwieństwa)
Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) – szczególnie ważne przy usuwaniu luk w prawie; zabroniona w niektórych
działach prawa – szczególnie prawie karnym; dwie postacie analogii:
 Analogia z ustawy – stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu podobnego; stosowana
gł. w prawie cywilnym
 Analogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na podstawie domniemanych
preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa; szczególnie krytykowana przez naukę prawa
[analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo – prawa publicznego; z reguły nie występują razem w
jednej dziedzinie prawa]
Wnioskowanie z celu na środki – cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o
niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość
dobra poświęconego) jest niższa od wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności
w prawie karnym)
o Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania wypracowane przez kulturę
prawniczą; nazwa pochodzi od toposu – wskazują one miejsce wspólne, gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym

Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego
38
Rdz. XI: Przestrzeganie i stosowanie prawa
A. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa
 Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią dyspozycji tej normy w warunkach
określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne; stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie
w przypadku ustalania winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki wtórnych
adresatów norm
 Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
o Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) – polega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z treścią dyspozycji
normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą; np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania
nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą
Obywatelskie nieposłuszeństwo – wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy publicznej treści norm, które uważa się za
niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się; zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę
pozytywistyczną, tolerowane przez doktrynę prawnonaturalną i realistyczną
o Zachowaniu obok prawa (praeter legem)
Nadużycie prawa podmiotowego – działanie zgodne z literalnym brzmieniem przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego lub tzw. społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy
Omijanie prawa – osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie, które
pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj
określona nie w przepisach, lecz przez doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja
prawa”?)
 Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające na podejmowaniu i realizacji
decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów
stosowani prawa jest czynnościami konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest
podstawa do uchylenia decyzji/wyroku
 Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z przyznanych im uprawnień nie
jest stosowaniem prawa
B. Ideologie stosowania prawa
 Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią
norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy
[wyższość lex]
 Ideologia decyzji swobodnej – wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny być: celowość, skuteczność,
sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem
sądowym, prawo jest tworzone przez sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne
[wyższość ius]
 Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania pośredniego) – ścisłe przestrzeganie
prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen
39
norm prawa (bez możliwości orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i ideały,
nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym
 Tak na marginesie – Spór o ius i lex:
o Ius – prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu „obowiązywanie”; utożsamiane z
prawem natury
o Lex – ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne
C. Proces stosowania prawa i jego etapy – stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem decyzyjnym; jego etapy:
 Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne – inicjuje proces stosowania prawa; na
życzenie „strony” lub z urzędu
 Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne – dwie drogi:
o Udowodnienie faktu – dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:
Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu – co do zasady, udowodnienie przed organami władzy zaistnienia faktu i
przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada
domniemania niewinności oskarżonego w KK
Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – zależą od dziedziny prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada
mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod
warunkiem, że nie są sprzeczne z prawem
Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być nieprawdziwe) – dwie teorie dowodowe:
 Teoria swobodnej oceny dowodów – uznanie dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy
do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej
spotykana)
 Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) – z mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej
wiarygodne, a także takie, których nie należy uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach,
dowody „gorsze” muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w procesie
karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym
Cele postępowania dowodowego – zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej (obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym
przebiegiem – prawo karne i administracyjne), rzadziej prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony
postępowania przed organami władzy publicznej – prawo cywilne)
 Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł;
źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione
odkształcenia
o Przyjęcie określonych domniemań prawnych – domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem, które wykorzystuje
następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień
współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem
się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje domniemań:
Domniemania faktyczne – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na
podstawie innych znanych faktów
40
Domniemania prawne – nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz wprost do norm prawnych: prawo nakazuje
uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje;
domniemanie prawne musi wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez
udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też domniemania prawne
niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez podmiot w przyznanym mu na to czasie)
 Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne zaistnienia faktu – etapy:
o Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ stosujący prawo podejmuje decyzję
walidacyjną)
o Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni
 Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji – ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej
normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem
stosowania prawa nie zawsze są sankcje
 Wykonanie decyzji – może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym
D. Stanowienie a stosowanie prawa – w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie prawa są oddzielane, można
jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury
prawodawczej); podstawowa różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a
stosowania prawa sensu stricte – indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i stanowienia prawa oddzielić się w
zasadzie nie da.
E. Znajomość prawa a jego przestrzeganie
 Aby prawo było przestrzegane, musi być znane – ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom
 Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym
 Generalnie obywatele słabo znają prawo – powody:
o Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych
o Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego
o Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem
o Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena
 Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:
o Informacji w mediach
o Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo
o Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia
o Informacji uzyskanych od zawodowych prawników
F. Skuteczność prawa
 Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:
o Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki przestrzeganiu prawa oznacza,
iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez
niego prawo („przestrzeganie prawa jest warunkiem jego skuteczności”)
41
o Skuteczność behawioralna – skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się adresatów postanowieniom
skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z
normą może być efektem przypadku bądź konformizmu lub oportunizmu
o Skuteczność aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw ustanowionych przez prawodawcę
norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną
42
Rdz. XII: Stosunki prawne
A. Pojęcie stosunku prawnego – Stosunki prawne są rodzajem stosunków społecznych uregulowanym przez normy prawne.
Pojęcie to opisuje zależności między podmiotami prawa
B. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego
 Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają (ustają) na skutek faktów prawnych
 Fakty prawne:
o Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej
o Zachowania – wydarzenia zależne od woli ludzkiej
Czynności konwencjonalne
 Czynności prawne – wymagają oświadczenia woli i zmierzają do wywołania skutków prawnych; podejmowane przez
osoby fizyczne lub prawne
 Akty tworzenia prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym
wzorcem
 Akty stosowania prawa – czynności władcze organów władzy publicznej; przebieg musi być w pełni zgodny z
normatywnym wzorcem
Czyny
 Zgodne z prawem – nakazane lub dozwolone
 Niedozwolone – przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego
 Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie komunikatu w jakiejkolwiek formie (byle dostatecznie jasne i skuteczne), że chce
się ustanowić, znieść lub zmienić pewien stosunek prawny
 Elementy stosunku prawnego to:
o Podmiot
o Przedmiot
o Treść
C. Podmioty (strony) stosunku prawnego – osoby (adresaci norm regulujących ów stosunek), które w nim występują jako
uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się względem innych osób będących uczestnikami tego samego
stosunku prawnego
 Podmioty stosunków prawnych w prawie konstytucyjnym – np. państwo, organy władzy, jednostki samorządu teryt. i ich organy,
naród, obywatele w różnych rolach
 Podmioty stosunków prawnych w prawie administracyjnym – organy państwa i samorządów, obywatele w różnych rolach,
cudzoziemcy, instytucje
 Podmioty stosunków prawnych w prawie karnym – państwo reprezentowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości,
sprawcy czynów
 Podmioty stosunków prawnych w prawie cywilnym – osoby fizyczne i osoby prawne, ułomne osoby prawne
o Osoby fizyczne – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci
43
Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; możność uczestniczenia w stosunkach prawnych; ma ją
każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci; nie można jej ograniczyć ani odebrać; pewne elementy zdolności prawnej ma
niekiedy dziecko poczęte, lecz nienarodzone (nasciturus)
Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań; pełną zdolność do czynności
prawnych mają osoby pełnoletnie, które nie są częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnione
 Osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione dysponują ograniczoną zdolnością do czynności
prawnych; czynności prawne za nie dokonują przedstawiciele prawni
 Czynność dokonana przez osobę całkowicie pozbawioną zdolności do czynności prawnych (poniżej 13 lat lub całkowicie
ubezwłasnowolniona) jest z mocy prawa nieważna, chyba że jest to umowa powszechnie zawierana w drobnych bieżących
sprawach życia codziennego oraz taka osoba nie została rażąco pokrzywdzona
o Osoby prawne – twór prawny powstały na podstawie i zgodnie z KC lub innych przepisów; zwykle dysponuje pewnym
majątkiem; działa przez swoje organy
Podział osób prawnych (w praktyce zaciera się):
 Zrzeszenia – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnej liczby osób fizycznych
 Zakłady – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnego majątku
Tryby powstawania osób prawnych:
 Rejestrowy – osobowość prawna jest uzyskiwana po wpisaniu do odpowiedniego rejestru (KRS) na podstawie decyzji sądu
 Ustawowy (erekcyjny) – osoba prawna powstaje i otrzymuje osobowość prawną na mocy ustawy
 Notyfikacyjny – warunkiem uzyskania osobowości prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz
państwowych; obecnie upodabnia się do rejestrowego
o Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną – tzw. ułomne osoby
prawne
 Osobowość prawna – posiadanie przez osobę prawną zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych
 Państwo posiada osobowość prawną pod postacią Skarbu Państwa, organy państwa osobowości prawnej nie mają
 Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną
 Obrót prawny = nawiązywanie, kształtowanie i rozwiązywanie treści stosunków prawnych
D. Przedmiot i treść stosunku prawnego
 Przedmiotu stosunku prawnego dot. uprawnienia i obowiązki stron; mogą nim być:
o Określone zachowanie
o Przedmiot materialny (majątkowy)
o Prawa np. osobiste
 Treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki stron (podmiotów); zwykle są rozłożone między wszystkie podmioty
stosunku prawnego; z reguły uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej
E. Rodzaje stosunków prawnych
 Podział ze względu na metodę regulacji prawnej
o Stosunki cywilnoprawne – cechy:
Strony są równorzędne
Nawiązanie stosunków jest bardzo często dobrowolne
44
Przedmiot i treść stosunków (z wyjątkiem tych, do których odnoszą się normy bezwzględnie obowiązujące) są swobodnie
określane przez strony
Sankcje – nieważności i egzekucyjna
o Stosunki prawnoadministracyjne – cechy:
Strony nie są równorzędne – państwo reprezentowane przez któryś ze swych organów zajmuje pozycję władczą
Zawiązanie stosunku prawnego – dobrowolne dla jednej lub obu stron lub wynikające z jednostronnej decyzji organu lub z
mocy prawa
Przedmiot i treść określane są przez normy bezwzględnie obowiązujące
Sankcje – egzekucyjna, rzadziej nieważności
o Stosunki prawnokarne – cechy:
Nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu zabronionego
Stroną stosunku jest sprawca i państwo za pośrednictwem kompetentnych organów, w mniejszym stopniu pokrzywdzony
Położenie prawne stron wyznaczają normy bezwzględnie obowiązujące
Sankcje – karne, posiłkowo egzekucyjne
 Podział ze względu na liczbę uczestniczących podmiotów:
o Stosunki dwustronne
o Stosunki wielostronne – występuje więcej niż dwu uczestników; często otwarte na nowych uczestników
 Podział ze względu na „stopień aktualizacji” podmiotu (aktualizacja = możliwość wskazania tożsamości podmiotu)
o Stosunki dwustronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość wszystkich stron; mogą powstać, ustać lub zmienić się
tylko w wyniku działań obu podmiotów; rzadko tylko jednego z nich
o Stosunki jednostronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość tylko jednej strony, inne podmioty występują
anonimowo; (np. własność)
o Stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) – żaden podmiot nie jest znany co do tożsamości (np.
konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa dot. wszystkich)
45
Rdz. XIV: Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność)
A. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa
 Co to jest sprawiedliwość – filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności – darujemy sobie szczegóły
 Arystoteles – podział na:
o Sprawiedliwość wyrównawcza – „odpłata” za dobro lub zło
o Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) – podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych
 Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:
o Dobro etyczne, cnota
o Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów – ta nas bardziej interesuje
 Materialne koncepcje sprawiedliwości – czyli jak dzielić dobra:
o Każdemu wg jego dzieł – liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy
o Każdemu wg jego zasług – nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia
o Każdemu wg jego potrzeb – bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum socjalnego; utrudniona przez b.
indywidualne odczuwanie potrzeb
o Każdemu wg jego pozycji – formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie dorosłych i dzieci,
zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii („mundurowych”)
o Każdemu to samo – skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka; stosowana np. w prawie
wyborczym
o Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo – odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych przez prawo; prawo zaś
przyjmuje którąś z powyższych reguł 
 Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada konsekwencji, zasada sprawiedliwości
statycznej) – równe traktowanie podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już
przyjąłeś jedną z materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu )
o W praktyce to cholernie skomplikowane
o Sprawiedliwość proceduralna – uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami
decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa
o Zasada słuszności (aequitas) – ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł sprawiedliwości
B. Państwo prawne (rządy prawa)
 Idea sprawiedliwości –rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest wystarczająca – Oświecenie i XIX w.
stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów prawa)
 Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa
 Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych i w ich granicach (proces sprawowania
władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie kaprysach rządzących))
 Aspekty zasady rządów prawa:
o Negatywny – służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością działania władz państwowych
o Pozytywny – zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem
w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli
46
 Można mówić od odmianach – demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za komuny używano pojęć
„praworządność” i „państwo praworządne”
 Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:
o Liberałowie – zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam, by i obywatele przestrzegali
prawa
o Dawne kraje bloku wschodniego – zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś odrzucone)
 Zasada państwa prawnego:
o Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów
o Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy publicznej – luz decyzyjny
pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki
o Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności – ideały nie występują w przyrodzie
 Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:
o Koncepcja praworządności formalnej – akcentuje wartości formalne związane ze sposobem stanowienia i stosowania prawa;
ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex, sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczy
o Koncepcja praworządności materialnej – zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko sposoby tworzenia i stosowania
prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska szkole prawnonaturalnej
 Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) – cechy dobrego prawa:
o Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitrem
o Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatom
o Nie działa z mocą wsteczną – szczególnie dot. ciężarów i obowiązków
o Jest jasne
o Unika sprzeczności norm
o Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)
o Jest względnie trwałe w czasie
o Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem – spełnienie warunku praworządności formalnej
C. Gwarancje państwa prawnego
 Gwarancje materialne – taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni
naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie
dobrobytu, wysoki poziom ogólnej, prawniczej i politycznej kultury
 Gwarancje formalne – istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo (są de facto
normami prawnymi wymagającymi przestrzegania ):
o Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):
Trójpodział władz
Swoboda działania legalnej opozycji
Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne
o Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa):
Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa
Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
47
Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa
o Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa):
Wieloinstancyjne postępowanie sądowe
Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych
Istnienie sądownictwa administracyjnego
Istnienie niezależnego ombudsmana
D. Demokratyczne państwo prawne
 Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” – do tej zasady wielokrotnie odwołują
się TK, SN i NSA
 Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych i instytucji prawa pozytywnego –
np.:
o Realizacji zasady trójpodziału władzy
o Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwa
o Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządową
o Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
o Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due process of law)
o Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami
odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)
o Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami
o Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa – np. indywidualizacja
odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.
o Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis oraz zasady pacta
sunt servanda (umów należy dotrzymywać)
48
 Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym  - w innych ustrojach nie próbowano jej
realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by ideę państwa prawnego realizować w
praktyce
49