Co odróżnia normy prawne od innych norm

Wykład 1
Co to jest prawo?
Prawo ma charakter konwencjonalny. Formułowana przez nas koncepcja prawa ma
istotny wpływ na zasady tworzenia prawa, sposoby jego interpretacji, orzekanie w
sądach i stosowanie w różnych dziedzinach życia przez organy administracji
publicznej.
Rozważania nad istotą prawa od najdawniejszych czasów związane są z
przekonaniem o potrzebie utrzymania ładu społecznego. Sofiści w V w.p.n.e.
twierdzili, że ustroje społeczne są wyłącznie wytworem człowieka, a prawo tworzone
przez władców nie może odrzucać idei sprawiedliwości, ale nie stanowi też odbicia
naturalnego ładu.
Następne stulecia doprowadziły do umocnienia poglądu o samodzielności prawa
tworzonego i chronionego przez rządzących. Nazywano je prawem pozytywnym, tj.
obowiązującym tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez legalną władzę
publiczną. Zwieńczeniem procesu umacniania były 2 zjawiska: przekonanie o
potrzebie spisywania zasad ustroju i podstawowych praw obywateli w ustawach
zasadniczych zwanych konstytucjami, oraz regulowanie wybranych dziedzin życia
społecznego i gospodarczego w ustawach zwanych kodeksami.
Znaczenie prawa pozytywnego wzrosło w XIX wieku wraz z dominacją doktryny
liberalizmu. Władza państwowa stawała się wtedy coraz mniej represyjna wobec
obywateli, a wyznaczenie jej granic było przedmiotem sporów filozofów, pisarzy i
polityków. Ograniczenie władzy dokonywano przez wskazanie sfer życia, w których
władza nie mogła ingerować, jak i przez określenie metod i procedur oddziaływania
władzy państwowej na obywateli. Prawo pozytywne stawało się więc samodzielnym,
coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowania.
Wpływ idei Oświecenia z racjonalizmem na czele, pogłębiający się pluralizm
religijny, rozwój gospodarczy i umacnianie się więzi narodowych odsuwały na dalszy
plan inne regulatory zachowań: religie, obyczaje, tradycję. Kierunek, który
podsumował refleksje nad znaczeniem, sposobami tworzenia i stosowania prawa
pozytywnego został nazwany pozytywizmem prawniczym.
Myśliciele od wieków poszukiwali uniwersalnych, nienaruszalnych reguł, które
prawo pozytywne powinno spełniać, aby nie przeciwstawiać się ideałom wolności i
sprawiedliwości. Formułowano je w postaci katalogów obywatelskich praw i
wolności, gwarantowanych przez konstytucje, lub międzynarodowych deklaracji,
konwencji i paktów praw człowieka i obywatela.
W pojmowaniu prawa ścierają się 3 koncepcje:
Koncepcja pozytywistyczna- przekonanie, że prawo jest produktem organów władzy
politycznej, obowiązywanie wyroków nie zależy od ich treści, nie ma znaczenia czy są
moralne. W XIX wieku, gdy ukształtował się nowoczesny system nauk, nadano
prawu ramy naukowe, narodził się nurt zwany pozytywizmem prawniczym, stworzył
on naukowe podwaliny prawa. Uchwycenie istoty prawa na gruncie koncepcji
pozytywistycznej jest kluczem do właściwego zrozumienia terminu prawa.
Teza o rozdziale prawa i moralności- prawo ustanowione przez człowieka
obowiązuje niezależnie od prawa naturalnego czy szeroko rozumianej moralności.
Pozytywizm kształtował się w obrębie 2 kultur prawnych: anglosaskiej i
kontynentalnej. W kulturze anglosaskiej charakterystyczna jest jurysprudencja
analityczna, której prekursorem był w pierwszej połowie XIX w. John Austin.
Definiował on abstrakcyjną i generalną normę prawną jako rozkaz suwerena, czyli
kogoś, kto ma władzę nad innymi. Zrealizowanie prawa- rozkazu suwerena było
zabezpieczone zagrożeniem użycia sankcji. Suweren ustanawiający proste normy
miał zdolność wymuszania posłuchu u poddanych.
W drugiej połowie XX wieku koncepcje Austina skrytykował inny przedstawiciel
brytyjskiego pozytywizmu prawniczego- Herbert Hart. Uważał on, że prawo to nie
tylko obowiązki, a ich obowiązywanie nie polega jedynie na nawyku zachowywania
się w określony sposób. Według Harta w pozytywizmie pierwotnym nie da się
uchwycić różnicy między rozkazem grożącego bandyty a wolą suwerena. Jeżeli
postrzegamy prawo jako podmioty zobowiązane do podporządkowania się jego
normom, musimy je też akceptować i czuć się wewnętrznie zobowiązani do ich
przestrzegania. Dodatkowym wzmocnieniem jest silna presja społeczna.
Zwolennicy pozytywizmu prawniczego w Europie kontynentalnej (gł. Georg Jellinek)
podkreślają 3 główne cechy prawa pozytywnego, odróżniające go od innych norm:
 Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi- kontroli władzy nie są
poddane myśli i sumienia obywateli
 Są ustanawiane przez uznany przez ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet
 Przestrzeganie prawa gwarantuje przymus, którym może posługiwać się
władza publiczna.
Normatywizm- najdalej oderwana od moralności idea prawa uznająca, że prawo to
jedynie formalna powinność ujęta w postać norm postępowania budujących system
prawny. (Hans Kelsen)
Dla wszystkich odmian pozytywizmu prawniczego wspólne było rozdzielenie prawa
od moralności oraz ujmowanie prawa jako spójnej, uporządkowanej i kompletnej
całości zwanej systemem prawnym. W Europie kontynentalnej dodawano jeszcze, że
porządek prawny istnieje wyłącznie pod postacią prawa stanowionego, odmiennie
do prawa zwyczajowego lub tworzonego przez sędziów w GB. Jedynym źródłem
prawa w tym ujęciu jest ustawa lub powstające na tej podstawie tzw.
prawodawstwo delegowane.
Wielu teoretyków uznawało, że prawu pozytywnemu należy się bezwzględny
posłuch obywateli, bo tylko wtedy prawo to może zagwarantować stabilność i
przewidywalność władzy publicznej. Jednak w obliczu tragicznych doświadczeń XX
wieku, gdy wykorzystywano prawo do dokonywania zbrodni, Gustav Radbruch,
niemiecki prawnik i filozof stwierdził, że prawu pozytywnemu należy stawiać pewne
minimalne wymogi moralne. Normy rażąco niehumanitarne nazywał „ustawowym
bezprawiem” .
Cechy współczesnego, zmodyfikowanego pozytywizmu prawniczego:
 Państwo nadal jest głównym twórcą prawa, ale nie pozbawia się rangi praw
norm pochodzących z innych źródeł, takich jak wspólnota międzynarodowa i
organizacje międzynarodowe, organizacje międzynarodowe, wspólnoty
lokalne.
 System prawa nie składa się wyłącznie z norm o charakterze rozkazów, ale też
z innych wzorów postępowania, np. z zasad, które można realizować w
mniejszym lub większym stopniu
 Nie ma już tak bezwzględnej rozdzielności prawa od moralności- spójność
prawa wymaga uwzględnienia również norm moralnych i politycznych.
Koncepcja prawa natury-istotą prawa są pewne oczywiste zakazy i nakazy o
charakterze moralnym, gdyż uważa się że to z natury pochodzą moralne normy,
człowiek tylko odkrywa prawo, nie tworzy norm. W rozwoju myśli prawnonaturalnej
dostrzec możemy dwa główne nurty: wywodzące się z przekonań religijnych-
źródłem prawa natury jest bóg, religia; oraz koncepcje świeckie, laickie- nie bóg, a
rozum, świadomość determinuje nasze działanie. Nie mają charakteru naukowego,
jest to kwestia przekonań, religii. Jądrem prawa natury jest prawo życia . Z prawa
natury wywodzą się prawa człowieka, maja one rodowód prawno –naturalny. Prawo
natury ma większy autorytet moralny niż prawo pozytywne. Koncepcje prawa natury
są istotne tam, gdzie prawo pozytywne jest niehumanitarne. Prawo naturalne
stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować i urzeczywistniać.
Koncepcja prawa natury dominowała do XIX wieku, swój renesans przeżyła po II WŚ.
Koncepcja ta ma swój rodowód w starożytności, gdzie za źródło nakazów i zakazów
uznawano istotę człowieka (Arystoteles, Cyceron).
W średniowieczuprawo pochodziło od boga. U św. Augustyna porządek rzeczy,
wyrażany przez prawo boże, znajdował odzwierciedlenie w postępowaniu człowieka.
Tomasz z Akwinu z kolei twierdził, że porządek jest nadawany przez boży plan,
prawo wieczne, które obowiązuje w sumieniu. Poznanie wskazań tego prawa
pozwala na stworzenie przez człowieka pochodnej w postaci prawa pozytywnego.
Gdyby prawo pozytywne odchodziłoby od prawnonaturalnego wzorca traci wartość
jako prawo –prawo niesprawiedliwe nie zasługuje na miano prawa.
W XVII wieku, kiedy dominował racjonalizm, koncepcja prawa natury została
oderwana od religii. Prekursorem tego nowego nurtu myślenia był holenderski
prawnik Hugo Grocjusz. Twierdził, że prawo wynikające z natury człowieka ma
niezmienny charakter, jest powszechne, racjonalne i świeckie. Był też twórcą
koncepcji prawa podmiotowego rozumianego albo jako władza w stosunku do
siebie- wolność, albo jako władza w stosunku do innych, albo jako władza nad
rzeczami. Inni reprezentanci to Thomas Hobbes, John Locke, Jean-Jacques Rousseau.
Na przełomie XIX i XX wieku ukształtowała się szkoła prawa natury o zmiennej
interpretacji treści, zależnie od wrażliwości moralnej danej epoki. Forma prawa nie
zmienia się, zmienia się tylko sposób, w jaki interpretujemy składające się nań
wartości. Koncepcja ta związana jest z myślą filozoficzną Immanuela Kanta,
rozwinięta przez Rudolpha Stammlera, w ujęciu opisowym przez Leona
Petrażyckiego.
II WŚ przyniosła odrodzenie prawa natury w ujęciu dynamicznym- normy prawa
natury są niezmienne, ale zależnie od warunków historycznych dokonuje się ich
odmiennej interpretacji.
Nurt prawa natury odegrał istotną rolę w historii: dał podwaliny dla
konstytucjonalizmu- odwołania do praw naturalnych i przyrodzonych odnajdujemy
w amerykańskiej Deklaracji Niepodległości (1776) i francuskiej Deklaracji Praw
Człowieka i Obywatela (1789). Odwoływał się również do tych norm Trybunał
Norymberski.
Współczesna koncepcja prawa natury nie przyznaje tym prawom mocy uchylania
prawa pozytywnego-nie pełni już roli walidacyjnej wobec norm stanowionych przez
człowieka.
Pozytywizacja prawa natury- następowało stopniowe przenoszenie pewnych norm
natury do ustaw-prawa pozytywistycznego, a potem konstytucyjnego, wiec spór
między tymi koncepcjami stracił na znaczeniu.
Koncepcja realistyczna- istoty prawa należy poszukiwać w faktach, zachowaniach
ludzi w społeczeństwie, czym się ludzie kierują w życiu. Prawo jako zespół norm
zastępuje się zespołem zjawisk z zakresu socjologii czy psychologii powiązanych z
normami prawnymi.
Przedstawiciele: Emil Durkheim, Leon Petrażycki, Oliver Holmes.
Wyróżnia się 2 nurty realizmu prawniczego:
Psychologiczny -Istota prawa tkwi w przeżyciach ludzkich. Leon Petrażycki twierdził,
że faktyczną podstawą porządku prawnego jest prawo intuicyjne. Emocje są
rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania.
Socjologiczny -przedstawiciele tej koncepcji (między innymi Karl Nickerson
Llewellyn) koncentrują się na działaniu prawa (law in action). Za prawo uznaje się
wzory postępowania ujawniające się w masowych, powtarzalnych zachowaniach
ludzi.
Polityka prawa- ma prowadzić do znalezienia empirycznie sprawdzonych i
skutecznych środków osiągania zamierzonych celów politycznych i etycznych.
Według Roscoe Pounda społeczeństwem można sterować za pomocą prawa, aby
chronić i promować rozmaite interesy społeczne. Obecnie prawo traktowane jest jak
instrument, czego do XIX wieku nie stosowano.
Są państwa, gdzie porządek zachowań jest regulowany wyrokami sadowymi, nie
przepisami. Precedens to wyrok sadowy, który jest podstawą prawa, stosuje go się w
analogicznej sprawie. Brak przepisów nie oznacza braku prawa. W pierwszych
państwach był porządek, ale nie było prawa. źródłem porządku były zwyczaje,
religia, nie było przepisów ani precedensów.
Teoria argumentacyjna- akcentuje fakt, że do prawa odnosimy się w sytuacjach
spornych, jest szczególnie zainteresowana etapem stosowania prawa. W tej
koncepcji kładzie się nacisk na następujące zagadnienia:
 Wyrok sądu będzie uzasadniony argumentacyjnie, gdy jego treść będzie
odpowiadać nie tylko normom prawnym, ale też przeważającym argumentom za
pewnym rozwiązaniem
 Niektóre sposoby rozumowania prawniczego zostały na tyle mocno
ugruntowane w praktyce prawniczej, że przyjmuje się je jako niepodważalne,
nawet jeśli nie zostały wprost wyrażone w treści aktu normatywnego. Są to
swego rodzaju zasady kultury prawnej. Chaim Perelman określa je jako „topiki
prawnicze” – miejsca wspólne dla prawników. Przykładem może być zasada z
prawa rzymskiego-prawo nie działa wstecz
 Decyzja władcza, np. wyrok sądu, jest zawsze kierowana do określonego
audytorium.
Teoria komunikacyjna – zwolennicy tej teorii twierdzą, że normy prawne powinny
kształtować się w procesie dyskursu, w którym uczestniczą : autor aktu
normatywnego, jego fachowi wykonawcy, adresaci oraz przedstawiciele nauki prawa,
publicyści. Roztrzygnięcie polega na osiągnięciu konsensusu w drodze dialogu.
Dyskurs ten jest procesem wymiany argumentów zmierzających do osiągnięcia
porozumienia. Powinien być przeprowadzany w tzw. idealnej sytuacji komunikowania
się, kiedy wszyscy uczestnicy mają równą możliwość zaprezentowania swojego
stanowiska, nikt nie jest dyskryminowany ani cenzurowany- teoria Jürgena
Habemasa. Wynikiem dyskursu jest rozwiązanie możliwe do zaakceptowania przez
wszystkich uczestników, które w określonym stopniu realizuje ich wspólne oraz
własne interesy.
Prawo w znaczeniu prawniczym- w takim ujęciu prawo to zespół norm
ustanawianych lub uznanych przez odpowiednie organy władzy publicznej, wobec
których posłuch jest ostatecznie uzyskiwany dzięki elementowi przymusu, jaki może
ta władza stosować. Porządek prawny nie może być jednak oderwany od wartości,
ideałów i sposobów rozumowania ludzi, ponieważ jest tworzony z myślą o
pożądanym stanie społecznym, a jego posłuch jest zapewniony tylko wtedy, gdy
władza go tworząca cieszy się autorytetem, a tworzone normy prawne są zrozumiałe i
możliwe do urzeczywistnienia w życiu społecznym.
Podstawowe cechy prawa
Społeczny charakter prawa– na gruncie pozytywistycznej teorii prawa Joseph Raz
stworzył tzw. tezę społeczną. Ujmował prawo i formułowane w jego obrębie wzory
zachowań jako konsekwencję pewnych faktów społecznych. Fakty te, rozumiane jako
układ społeczno-polityczny, są źródłem prawa. Uchwalanie ustawy jest konsekwencją
pewnych zjawisk, zdarzeń i decyzji zachodzących w szerszym kontekście społecznym.
Prawo jest ustanawiane i chronione przez społeczeństwo za pomocą jego instytucji.
Realne oddziaływanie norm prawnych jest uzależnione od jego społecznego
przyzwolenia.
Normatywność- jedna z naczelnych cech prawa, niezależna od sporów filozoficznych.
Oznacza, że prawo ujęte jest w normy postępowania- pewne wzory zachowań uznaje
się za powinne, czyli dyscyplinujące do określonego sposobu postępowania.
Konsekwencją tego jest wydawanie aktów normatywnych, w których normy ujęte są
w postaci przepisów prawnych.
Perswazyjność prawa- prawo zakłada i stara się przekonać obywatela, że jego posłuch
wobec prawa jest wynikiem jego względnie swobodnego wyboru. Posłuch wobec
prawa może wynikać z 3 postaw obywateli:
 Legalistycznej- wynikającej z szacunku dla prawa;
 Oportunistycznej- wynikającej z kalkulacji, czy opłaca się przestrzegać prawa;
 Konformistycznej- wynikającej z potrzeby dostosowania swojego zachowania
do zachowań innych osób lub grupy.
Perswazyjność prawa zakłada więc, że faktyczne jest to, że obywatele mogą nie
podporządkować się normom. Nawet jeśli władza dysponuje środkami do
wymuszania posłuchu, to jednak nie środki, lecz wzory postępowania i ich uznanie
przez obywateli jest sednem prawa i przedmiotem jego perswazji.
Heteronomiczność prawa- czyli jego zewnętrzny charakter. Każdy człowiek może mieć
autonomiczne przekonania, natomiast prawo pojmuje się jako porządek pochodzący
od jakiegoś zewnętrznego autorytetu. Rozróżnia się też podział na normy uzasadniane
aksjologicznie-czyli normy mające dla ludzi cenną wartość, oraz normy tetyczne,
których moc wynika z faktu, że zostały narzucone odbiorcom przez kogoś, kto ma nad
nimi władzę.
Różne sposoby ujęcia terminu „prawo”
1. Prawo materialne i formalne
Prawo materialne to ogół norm regulujących stosunki prawne, czyli obowiązki i
uprawnienia podmiotów tych stosunków i ewentualnie-określających sankcje
związane z przekraczaniem uprawnień, niedopełnieniem lub nieprzestrzeganiem
obowiązków.
Prawo formalne, czyli procesowe, określa sposób postępowania przed organami
władzy publicznej w związku z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem
obowiązków i stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym.
2. Prawo przedmiotowe i podmiotowe
Prawo przedmiotowe to zespół norm prawnych składających się na system prawa.
Pojęcie prawa przedmiotowego występuje też w węższym znaczeniu, na określenie
zbioru norm mniejszych niż cały system prawa, a mianowicie zbioru norm
regulujących pewną sferę życia społecznego.
Prawo podmiotowe to prawo to zespół uprawnień służących podmiotom prawa w ich
wzajemnych relacjach.
3. Prawo publiczne i prywatne -najlepszym kryterium rozróżniającym te rodzaje prawa
jest kwestia, czy w stosunku prawnym mamy do czynienia z tego stosunku.
Autonomia oznacza wolność nawiązania stosunku prawnego. Autonomia woli jest
typowa dla prawa prywatnego, stron nie można zmusić do złożenia aktu, np.
nupturientów nie można zmusić do małżeństwa. W prawie publicznym nie
występuje autonoma woli- jesteśmy zobligowani do przestrzegania pewnych praw.
Oczywiście istnieją wyjątki od zasady autonomii prawa.
Prawo jako przedmiot nauki
W końcu XIX wieku w nauce prawa wyodrębniono 4 dziedziny nauk prawnych:
dogmatyczne, historyczne, empiryczne i filozoficzne.
1. Nauki dogmatyczne- przedmiotem dogmatyki jest prawo aktualnie obowiązujące.
Nauki dogmatyczne koncentrują się na ustaleniu obowiązywania norm prawnych,
ich interpretacji i systematyzacji. Dokonuje się tego na potrzeby stosowania prawa.
2. Nauki ogólnoteoretyczne- składają się na nie filozofia prawa, teoria prawa i
jurysprudencja. Nauki te zajmują się formułowaniem ogólnych zasad prawa,
wyrażeniem jego oceny, rozważaniem jego istoty jako zjawiska społecznego, celami
i funkcjami prawa, podstawą jego obowiązywania.
Filozofia prawa stawia pytania o istotę prawa, jakim wartościom i ideom prawo
powinno służyć. Bada problemy:
-ontologiczne- rozważa, czym jest prawo;
-epistemologiczne- sposoby poznania prawa;
-aksjologiczne- wartości w prawie;
-metodologiczne- jak można badać prawo.
Teoria prawa, wykształcona na przełomie XIX i XX wieku, wzbogaciła refleksje nad
prawem o tematy istotne dla praktyki prawniczej: formalne aspekty prawa,
koncepcje sytemu prawa, kompetencje do stanowienia prawa czy kwestie
obowiązywania.
Jurysprudencja, wykształciła się na gruncie pozytywizmu prawniczego
anglosaskiego. Twórca jurysprudencji analitycznej, John Austin, skupiał się na
analizie języka prawnego.
3. Nauki historyczne- zakładają, że skoro obecne ustroje państwowe i systemy
prawne są wynikiem procesów historycznych, to dla pełnego zrozumienia
współczesności konieczne jest poznanie ich form wcześniejszych.
4. Nauki empiryczne- skupiają się na badaniu realnego funkcjonowania prawa jako
jednego z systemów normatywnych w społeczeństwie, oraz działania norm
prawnych na poszczególne dziedziny życia społecznego. Bez zastosowania metod
empirycznych nie można wyjaśnić takich zjawisk jak patologie społeczne,
znajomość i świadomość prawna, prowadzenie i roztrzyganie sporów, geneza
określonych instytucji prawnych.
Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej, w której główny wysiłek
intelektualny jest skupiony na wartościowaniu poszczególnych twierdzeń i stanów
rzeczy, oraz uzasadnianiu swego stanowiska.
Metody badawcze w prawoznawstwie
Zasadniczą metodą dogmatyki prawa jest logiczno-językowa analiza tekstów
prawnych, głównie aktów normatywnych. Korzysta się przy tym z dorobku
językoznawstwa i logiki, oraz stosuje się wielowiekową tradycję prawniczą
rozumowań jurydycznych.
W metodach empirycznych charakterystyczne jest wykorzystanie metod
badawczych socjologii i psychologii, ponieważ bada się powtarzalne zachowania
jednostek i grup społecznych, dające wyraz normom funkcjonującym w
społeczeństwie oraz stosunkom tych grup lub jednostek do obowiązującego prawa.
Zwolennicy psychologizmu prawniczego opierają swe badania na 2 głównych
metodach:
metodzie introspekcji, polegającej na obserwacji własnych przeżyć i na tej
podstawie wnioskowaniu o zachowaniach zbiorowych, oraz metodzie
behawioralnej, polegającej na wnioskowaniu treści przeżyć psychicznych na
podstawie zachowań osób badanych.
Prawo a inne regulatory zachowań
Prawo i wartości
Prawo jest zjawiskiem kulturowym, ponieważ budowane jest na gruncie pewnych
wartości, które ma realizować i chronić. Wartości zaś są podstawowym elementem
każdej kultury we wszystkich jej formach. W pojmowaniu wartości ścierają się 2
antagonistyczne podejścia:
 Absolutyzm aksjologiczny- zakłada, że wartości są bytem obiektywnym,
istniejącym samoistnie lub z woli Boga, więc są stałe i niezmienne, stanowią pewny
układ odniesienia, na podstawie którego ludzkość tworzy kulturę, w tym prawo.
Związane z tym jest pojęcie kognitywizmu- człowiek poznaje wartości.
 Relatywizm aksjologiczny- wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie
uważają za cenne, są więc zmienne i subiektywne, zależne od uwarunkować
historycznych i społecznych. Z tym podejściem wiąże się pojęcie akognitywizmuczłowiek nie odkrywa wartości, ale sam je kreuje.
Pośrednim podejściem między tymi dwoma jest uznanie, że część wartości ma
niezmienny charakter, inne są zrelatywizowane do miejsca, czasu i grupy
społecznej (lub nawet jednostki), która je wyznaje. Bez względu na spór między
tymi koncepcjami niepodważalny jest fakt, że kulturę każdego społeczeństwa
przenika zespół podstawowych wartości, które stanowią fundament aksjologiczny
prawa tworzonego przez tą kulturę.
Systemy normatywne inne niż prawo
1. Normy moralne- odnoszą się do tych postaw, zachowań i intencji ludzi, które
podlegają ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra. Istnieją dwa
odmienne nurty w myśli moralnej:
-Maksymalistyczny- określa ramy moralnej doskonałości;
-Minimalistyczny- określa zasady dobrego i bezkonfliktowego współżycia z
innymi.
Moralność rozumiemy jako zespół poglądów, postaw, ocen, norm i wzorów
postępowania ukształtowanych historycznie i regulujących w danym
społeczeństwie stosunki, natomiast etykę rozumiemy jako dyscyplinę naukową
systematyzującą naszą wiedzę o moralności.
2. Normy religijne- są to w znacznej mierze normy moralne, ale uzasadniane przez
odwołanie się do autorytetu Boga, wielu bogów, istoty wyższej. Mogą pokrywać
się treściowo z normami moralnymi lub prawnymi. Niezależnie od faktu, że treść
norm religijnych kształtuje bezpośrednio lub pośrednio niektóre normy prawne,
współcześnie zakłada się separację norm religijnych i prawnych. W niektórych
państwach prawo religijne jest prawem państwowym, jak np. w Arabii
Saudyjskiej, w Iranie czy Izraelu. Wśród nom religijne są normy regulujące
istnienie kościoła jako instytucji, np. prawo kanoniczne w religii katolickiej.
3. Normy obyczajowe- odwołują się do określonej konwencji społecznej. Mają
zdecydowanie mniejszy wpływ na treść norm prawnych niż normy moralne.
4. Normy organizacji społecznych i politycznych- we współczesnych liberalnych i
demokratycznych społeczeństwach organizacje te cieszą się znaczną autonomią,
jednak normy prawne tych organizacji zawarte w statutach nie mogą być
sprzeczne z powszechnie obowiązującym prawem
Niekiedy prawodawca celowo wprowadza do tekstów aktów normatywnych zasady
moralne, ujmując je przepisach. Takim zabiegiem jest klauzula generalnawprowadzenie do tekstów aktów normatywnych pozaprawnych kryteriów ocen
poprzez użycie niejasnych sformułowań. Ma to na celu uczynić prawo bardziej
elastycznym i bliższym społecznemu poczuciu sprawiedliwości czy słuszności.
Odebranie prawu ważności w przypadku niepokrywania się z normami moralnymi
może doprowadzić do odebrania prawu prawowitości, czyli legitymacji społecznej.
W dalszej konsekwencji może to doprowadzić do odrzucenia porządku prawnego
przez społeczeństwo. To, czy prawo jest legitymowane czy nie, w jakim stopniu i ze
względu na jakie wartości, ma ogromny wpływ na kształtowanie się postaw
obywateli, sposoby stosowania prawa w sądach i przez administrację. Częściej
konflikt norm prawnych i moralnych objawia się w osłabieniu ich. Osłabienie to
objawia się w mniejszej gotowości adresatów prawa do przestrzegania tych norm.
Od czasów Oświecenia, zwłaszcza od traktatów Johna Locke’a i Woltera, za
fundamentalne uznaje się zasady WOLNOŚCI I TOLERANCJI. W związku z tym prawo
powinno regulować niektóre tylko sfery życia społecznego, te, co do których istnieje
przyzwolenie społeczne na ich regulację, wypracowane przez dyskurs. Prawo nie
powinno wkraczać w kwestie przekonań czy religii. W państwie liberalnodemokratycznym przyjmuje się, że prawo nie służy do doprowadzeniu ludzi do
doskonałości, tylko do unikania konfliktów społecznych.
Kultura prawna
Kultura prawna w znaczeniu węższym to wiedza grup lub jednostek o prawie, ich
stosunek do prawa, oceny i ewentualne postulaty zmian. W znaczeniu szerszym
kultura prawa obejmuje stan prawa (jego treść i formę), naukę i doktrynę prawa,
źródła prawa, stosunek do innych norm, instytucje polityczne stanowiące i tworzące
prawo, oraz kultura prawna w wąskim znaczeniu.
Okoliczności różnicujące kultury prawne:
 Rola, jaką przypisuje się prawu oraz profesjonalnym działaniom mającym
realizować jego postanowienia;
 Sposób tworzenia- w kontynentalnej Europie prawo jest tworzone w drodze
procedur przez wyznaczone do tego organy prawodawcze (np. parlament).
Przybiera ono postać pisanych i publicznie ogłaszanych aktów normatywnych,
np. ustaw. Akty te zawierają generalne i abstrakcyjne normy prawne. W krajach
common law (USA, GB, Canada) pewna część obowiązującego prawa jest
tworzona przez sędziów na drodze wydawania precedensów.
 Wpływ religii i instytucji wyznaniowych na tworzenie prawa. Obecnie bliski
związek prawa i religii występuje w krajach islamskich, w Europie od kilku
wieków trwa proces laicyzacji prawa, co nie oznacza, że nie posiada ono
religijnych inspiracji.
 Poziom represyjności prawa- przed II WŚ prawo było bardzo surowe, istniało też
społeczne przyzwolenie dla takich rozwiązań. Od około drugiej połowy XX wieku
następuje HUMANIZACJA SYSTEMÓW PENITENCJARNYCH- od prawa oczekuje
się, że będzie respektować przyrodzoną ludzką godność i prawa człowieka.
Współcześnie, w społeczeństwach europejskich i amerykańskim, prawo traktuje się
jak instytucję pozwalającą określić granice władzy publicznej, a tym samym chronić
wolność jednostek. W wielu społeczeństwach prawo traktuje się jak instrument
władzy politycznej służącej do kontrolowania społeczeństwa.
Prawo jako zjawisko polityczne
W czasach nowożytnych i współczesnych nastąpiły poważne zmiany w procesie
sprawowania władzy. Najważniejsze zjawiska to:
 Demokratyzacja prawa- szersze grupy obywateli otrzymały
zinstytucjonalizowany wpływ na kształt instytucji sprawujących władzę.
 Poszerzenie się sfer regulowanych przez prawo- nastąpiła jurydyzacja życia
społecznego, czyli wypieranie przez prawo innych norm.
 Zwiększenie kontroli władzy przez prawo- tzw. koncepcja rządów prawa.
Związki państwa i prawa można ująć w następujący sposób:
 Państwo, działając za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów, i w
ustawowo przewidzianych formach, jest głównym, choć nie zawsze
wyłącznym, czynnikiem procesu prawotwórczego.
 Państwo tworząc i stosując prawo realizuje swoją polityczną funkcję wobec
podległych jego władzy podmiotów.
 Prawo określa kompetencję, strukturę i tryb działania organów państwa,
legitymizuje władzę państwa.
 Prawo określa uprawnienia oraz obowiązki obywateli, zwłaszcza w ich
stosunkach z państwem.
Pojęcie wspólne to pojęcie norm, zasad-bardziej ogólne pojęcie niż przepis. źródłem
normy prawnej mogą być przepisy, precedensy, zwyczaje, akty religijne.
Rodzaje wypowiedzi
Prawo dociera do adresatów w postaci odpowiednio ustanowionych i ogłoszonych
przepisów prawnych, które przyjmują postać SFORMALIZOWANEGO TEKSTU-AKTU
NORMATYWNEGO.
Język prawny i język prawniczy
Język prawny to język, w którym formułowane są teksty obowiązującego prawaustawy, rozporządzenia, umowy międzynarodowe i inne akty normatywne.
Język prawniczy to język, w którym formułowane są wypowiedzi na temat
obowiązującego prawa oraz innych zjawisk związanych z prawem.
Oficjalne dokumenty wskazujące sposób korzystania z języka
Dla zapewnienia największej jasności przepisów prawnych legislatorzy sięgają
niekiedy do ustalonych zasad techniki prawodawczej, wskazujących sposób budowy
aktu normatywnego oraz sposoby formułowania przepisów. W polskim prawie
obowiązuje w tym zakresie rozporządzenie Prezesa RM w sprawie „zasad techniki
prawodawczej” określające pożądane cechy języka prawnego. Są nimi: adekwatność,
komunikatywność i zwięzłość.
Adekwatność oznacza, że tekst aktu normatywnego wyraża precyzyjnie i wiernie
intencje prawodawcy. Sposobem uzyskiwania precyzyjności tekstu jest stosowanie
definicji legalnych, natomiast by uzyskać elastyczność tekstu wprowadza się klauzule
generalne.
Komunikatywność oznacza, że tekst jest sformułowany w sposób zrozumiały dla
odbiorców, szczególnie dla adresatów norm prawnych. Uzyskuje się to przez
unikanie zbytniej zawiłości i specjalizacji języka.
Zwięzłość oznacza, że tekst będzie zawierał wszystkie, a zarazem tylko konieczne,
wypowiedzi dla odtworzenia możliwie jednoznacznych norm postępowania.
Uzyskuje się to przez stosowanie przepisów odsyłających i unikanie powtórzeń.
Definicje legalne- przepisy ustalające obowiązujące znaczenie używanych terminów,
przy tym nowe znaczenie może całkowicie lub częściowo różnić się od znaczenia
powszechnego.
Optatywy- wypowiedzi, których treścią jest ocena przyszłego, pożądanego stanu
rzeczy.
Funktatory normotwórcze- słowa, które wyrażają powinność, np. „należy”, „ma
obowiązek”
Ocena wyraża aprobatę lub dezaprobatę, perfomatywy to wypowiedzi, które mają
dołączone znaczenie pozajęzykowe np. związane z czynnościami kulturowymi
zależącymi od kultury-Dzień dobry, baczność, itd. Dyrektywy-wypowiedź wyrażająca
wzór powinnego zachowania się w pewnych okolicznościach. Normy prawne należą
do dyrektyw.
Norma jest rodzajem dyrektywy, czyli wypowiedzi zawierającej w sobie WZÓR
POWINNEGO ZACHOWANIA SIĘ. Może zawierać element przymusu, ale nie musi.
Dyrektywy instrumentalne nie mają elementu przymusu –wyrażają, co należy zrobić,
żeby osiągnąć cel, od adresata zależy czy zostanie on osiągnięty. Nie ma dyrektywy bez
wzoru powinnego zachowania się-element konstytutywny. Nie może być dyrektywy
bez adresata. Podsumowując, dyrektywa zawiera 3 elementy: ADRESATA,
OKOLICZNOŚCI, WZÓR ZACHOWANIA. Większość dyrektyw zawiera element sankcji
(ale nie jest to element konstytutywny)-dolegliwość, która spotka adresata normy, jeśli
w określonych okolicznościach nie wykaże wzoru zachowania. Źródłem normy prawnej
są przepisy, precedensy, zwyczaje, akty religijne. W myśl koncepcji pozytywistycznej
prawo to normy, a normy to dyrektywy. Czasami element sankcji nie jest wyrażony
językowo, ale wynika z kontekstu. Normy posiadające sankcje to normy stanowcze.
Budowa normy prawnej
Norma prawna jest regułą postępowania, która daje odpowiedź na pytanie kto i w
jakich warunkach powinien jak postąpić-co jest mu nakazane, zakazane lub dozwolone
czynić. Na tej podstawie w każdej normie wskazuje się 2 podstawowe części składowe:
hipotezę i dyspozycję.
Hipoteza określa adresata normy, oraz warunki lub okoliczności, w których jest mu coś
nakazane, zakazane lub dozwolone czynić.
Dyspozycja określa treść zachowania nakazanego, zakazanego lub dozwolonego lub
treść decyzji, jaką należy podjąć w z związku z zaistnieniem pewnych faktów.
Kwestią sporną jest uregulowanie sankcji, czyli dolegliwości, jaka grozi adresatowi w
związku z zachowaniem niezgodnym z dyspozycją normy. Istnieją 2 koncepcje budowy
normy w związku z występowaniem w niej sankcji: koncepcja norm sprzężonych i
koncepcja trójelementowa.
Koncepcja norm sprzężonych- normy występują jako para powiązanych ze sobą
funkcjonalnie norm:
-norma sankcjonowana- określa adresata i warunki, w jakich coś jest mu nakazane,
zakazane lub dozwolone czynić, oraz treść owego nakazu, zakazu lub dozwolenia;
-norma sankcjonująca- stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej
zostanie zastosowana sankcja, której rodzaj i stopień jest wyrażony w treści tej normy.
Norma sankcjonowana skierowana jest do pewnych kategorii adresatów- tzw. adresaci
pierwotni, norma sankcjonująca jest zawsze skierowana do organów władzy.- adresaci
wtórni.
Koncepcja trójelementowa- zakłada, że pełna norma prawna musi zawierać 3
elementy: hipotezę, dyspozycję i sankcję.
Przedmiotem dyspozycji mogą być dwa różne rodzaje postępowania, wyodrębnione ze
względu na sposób regulowania przez prawo:
Czyny- czyli faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwa
uregulowane są przez prawo. Sprawca czynu wywołuje nim skutki, których nie
zamierzał.
Czynności konwencjonalne- czyli takie zachowania, którym normy nadają specyficzne,
konwencjonalne znaczenie. Normy, które regulują sposób dokonania czynności
konwencjonalnej nazywamy regułami sensu tej czynności.
Zachowania osób prawnych i fizycznych mające charakter prawnie istotnych czynności
konwencjonalnych nazywa się czynnościami prawnymi. Są to zachowania, poprzez
które podmioty prawa mogą realizować swoje interesy i plany.
Na istotę czynności prawnych składają się 2 elementy:
 Wymagają złożenia oświadczenia woli
 Zmierzają do wywołania określonych skutków prawnych
Współcześnie oczekuje się, aby sens oświadczenia woli był jasny i nie budził
wątpliwości. Każda czynność prawna jest czynnością konwencjonalną, ale nie
odwrotnie.
Skutki prawne polegają na powstaniu, ustaniu lub zmianie uprawnień lub obowiązków
adresatów norm prawnych. W polskim prawie przyjmuje się, że czynność prawna
wywołuje skutki nie tylko w niej wyrażone, lecz również te wynikające z ustawy, zasad
współżycia i z ustalonych zwyczajów.
Czynności konwencjonalne
Czynności konwencjonalne prawnie
obojętne
Czynności konwencjonalne
prawnie istotne
Religijne
Akty
tworzenia
prawa
Między
żyjącymi
Czynności
prawne
Na
wypadek
śmierci
Akty
stosowania
prawa
Sądowe
Inne
Organizacyjne
Administracyjne
Obyczajowe
Sytuacje wyznaczane przez normy prawne
Podstawowa sytuacja prawna- ma miejsce, gdy zachowanie wyznaczone adresatowi przez
normę prawną odnosi się tylko do niego. Przykładem jest obowiązek.
Pochodna sytuacja prawna- ma miejsce, gdy adresat normy prawnej ma w świetle jej
dyspozycji zachować się w określony sposób w stosunku jakiejś innej osoby. Przykładem
jest uprawnienie.
1. Obowiązek polega na tym, że norma prawna ustanawia dla określonego rodzaju
adresatów w określonych warunkach nakaz lub zakaz określonego postępowania.
Nałożenie na adresata jakiegoś obowiązku zawsze ogranicza jego swobodę wyboru
zachowania.
Nakaz może przybrać dwie formy:
- nakaz obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego nie można się uchylić nie
narażając się na sankcję;
-nakaz, który obejmuje podstawowy typ zachowania oraz drugi, który może być w
określonych okolicznościach wybrany przez adresata zamiast podstawowego.
Powstrzymanie się od zachowania nakazanego przez dyspozycję normy prawnej nosi
nazwę zaniechania i jest sankcjonowane.
Zakaz wskazuje typy zachowań uznanych przez normę za niedopuszczalne, których
zrealizowanie pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są
czyny, w przypadku czynności konwencjonalnej mówi się o odebraniu tej czynności
skuteczności prawnej, jeżeli zostały naruszone reguły sensu tej czynności.
Zakazanie jakiegoś zachowania dokonuje się przez użycie funktatora normotwórczego,
lub sformułowanie odpowiedniej normy sankcjonującej.
2. Dozwolenie
Zachowania prawnie indyferentne to takie, wobec których „prawo milczy”- to, co nie
jest zakazane, jest dozwolone. Są to tzw. dozwolenia słabe, działania lub zaniechania
podjęte w ich granicach nie skutkują konsekwencjami prawnymi. Zasada „co nie jest
zabronione, jest dozwolone” nie odnosi się do organów władzy publicznej, które mogą
działać wyłącznie w granicach prawnie określonych kompetencji.
Prawo zawiera też szereg zachowań, które mają charakter „dozwoleń mocnych” –
zachowania te są uregulowane przez prawo i rodzą skutki prawne. Adresat nie musi z
tych dozwoleń skorzystać, ale podmioty związane z adresatem węzłem prawnym muszą
uszanować jego zachowanie wynikające z dozwolenia. Jest to wtedy pochodna sytuacja
prawna.
3. Uprawnienie polega na tym, że norma prawna przewiduje dla pewnych adresatów, w
pewnych warunkach, pewną możność zachowania się.
Uprawnienia
Uprawnienia podmiotów
do własnych zachowań
Wolności prawnie
chronione
Prawa - upoważnienia
Uprawnienia do
cudzych zachowań roszczenia
Immunitety i przywileje
Wolności prawnie chronione obejmują zachowania o charakterze czynów
podejmowane przez podmioty prawne, zaliczamy do nich wolności osobiste i
obywatelskie, takie jak wolność wyznania, sumienia, zgromadzeń, słowa. Funkcją tych
uprawnień jest ochrona wybranych sfer życia przed ingerencją państwa i osób trzecich.
Istnieje korelacja między wolnościami prawnie chronionymi oraz zakazami ingerencję w
sferę objętą wolnością, np. nie można nikomu narzucić lub zakazać wyznawania danej
religii.
Prawa – upoważnienia - do nich zalicza się określone przez przepisy prawne
uprawnienia do dokonania istotnych prawnie czynności konwencjonalnych. W
dziedzinie prawa cywilnego są one podstawą czynności prawnych, np. zawierania
umów, spisywania testamentu, wnoszenia pozwów i środków odwoławczych. Oprócz
obowiązku nieingerencji osób trzecich obejmują też czasem nakaz określonego
zachowania wobec podmiotu który zdecydował się do dokonania czynności
konwencjonalnej, która jest jego prawem-upoważnieniem.
Immunitet – istotą immunitetu jest niepodleganie kompetencji innych podmiotów.
Osoby wyposażone w immunitet mają np. szerszy zakres nietykalności, niepodleganie
sądownictwu – immunitet jurysdykcyjny lub zwolnienie od podatków, opłat i kontroli
granicznych, np. dyplomaci.
Przywilej –polega na tym, że jakiś podmiot jest uprawniony do podjęcia pewnych
działańw sposób wyłączny lub z pierwszeństwem wobec innych osób, lub do
traktowania szczególnie korzystnego w porównaniu z innymi podmiotami.
Uprawnienia do cudzych zachowań – są to uprawnienia sensu stricto, czyli roszczenia.
Oznaczają one uprawnienie do żądania od drugiej osoby zachowania się w określony
sposób. Uprawnienie jednej osoby odpowiada obowiązek drugiej osoby do zachowania
się w sposób uregulowany przez normy prawne. Są 2 rodzaje roszczeń:
 Roszczenia materialne – pojawiające się, gdy skonkretyzuje się już stosunek
prawny między stronami;
 Roszczenia procesowe – oznaczające uprawnienie do występowania przez
uprawniony podmiot z wnioskiem do sądu.
Uprawnienia do cudzych zachowań dotyczą przede wszystkim prawa cywilnego, choć
nie tlyko.
Prawo podmiotowe
Prawo podmiotowe to zespół uprawnień służącym podmiotom prawa, czyli osobie
fizycznej lub osobie prawnej. Dzięki prawu podmiotowemu podmiot prawa może:
-swobodnie decydować o swoim zachowaniu;
-swobodnie wykonywać przedsięwzięte działania:
-domagać się od innych określonego zachowania nałożonego przez normy prawne,
niezbędnego do wykonania danego uprawnienia.
Według teorii prawa naturalnego prawo podmiotowe ma charakter przyrodzony i
niezbywalny. Nie są one przedmiotem stanowienia, akty normatywne nie tworzą tego
prawa, a jedynie je potwierdza, proklamuje – prawo podmiotowe ma charakter
deklaratoryjny. Szczególnie współcześnie podkreśla się, że prawo podmiotowe
wypływa z faktu, że każdy człowiek posiada godność, która nie jest zależna od zasług,
funkcji społecznych, wieku czy okoliczności.
Teoria prawa pozytywnego utrzymuje, że prawo podmiotowe ma charakter prawa
pozytywnego, ale powinno być ściślej chronione, zwłaszcza przed naruszeniem ze
strony władz publicznych.
Prawo podmiotowe powinno być chronione, ponieważ umożliwia adresatowi prawa
realizację w danej sferze wolnej woli. Bez tej gwarancji wolność osobista i społeczna
jest fikcją, a prawo staje się wyłącznie narzędziem zniewolenia i ucisku.
Prawo podmiotowe możemy podzielić na prawo:
 Prawo podmiotowe proste i złożone – proste dotyczy pojedynczych uprawnień,
złożone jest zwykle zespołem uprawnień różnego rodzaju
 Prawo podmiotowe skuteczne wobec wszystkich- erga omnes, oraz prawo
podmiotowe skuteczne tylko między stronami stosunku prawnego – inter partes.
 Prawo podmiotowe majątkowe i niemajątkowe – majątkowe przysługuje
adresatom norm prawnych w związku z określonymi wartościami majątkowymi,
np. prawo dziedziczenia, własność. Natomiast prawo niemajątkowe jest
tworzone i chronione niezależnie od wartości majątkowych, np. prawo do
nietykalności cielesnej.
Kompetencja
Istotą kompetencji jest upoważnienie do dokonania podniosłej prawnie czynności
konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z tego upoważnienia przez podmiot
upoważniony pociąga za sobą obowiązek określonego zachowania podmiotu
podległego kompetencji. W przypadku norm kompetencyjnych wyróżniamy:
 Zakres zastosowania normy kompetencyjnej, który wskazuje podmiot
upoważniony, przedmiot kompetencji oraz sposób korzystania z niej;
 Zakres normowania normy kompetencyjnej, który określa obowiązek określonego
zachowania podmiotu podległego kompetencji, wynikający ze skorzystania z
upoważnienia przez podmiot uprawniony.
W przypadku, gdy kompetencję narusza podmiot uprawniony do skorzystania z niej,
jest on obarczony sankcją nieważności czynności konwencjonalnej, jeśli jednak naruszy
ją podmiot podległy, nakłada się na niego sankcję egzekucyjną lub represyjną.
Kompetencje od prawa-upoważnienia odróżnia fakt, że podmiotem uprawnionym do
kompetencji jest zwykle organ władzy publicznej, oraz że upoważnienie do dokonania
określonej czynności konwencjonalnej związane jest często z obowiązkiem działania
podmiotu wyposażonego w kompetencję.
Z upoważnieniem fakultatywnym mamy do czynienia wtedy, gdy podmiotom
upoważnionym zostawia się pewien zakres luzu decyzyjnego, lub nawet pełna władza
dyskrecjonalna, czyli uprawnienie do samodzielnego określania treści decyzji.
Upoważnienie obligatoryjne wiąże się z obowiązkiem skorzystania z kompetencji przez
konkretny podmiot.
Kompetencje dzielą się na :
 Rzeczowe – ze względu na zakres zagadnień należących do kompetencji danego
organu;
 Miejscowe – realizowane na danym obszarze, co do którego organ może
podejmować decyzje władcze;
 Hierarchiczne – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje
władcze ze względu na usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju.
Prerogatywy – szczególny rodzaj kompetencji, uprawnienia głowy państwa (premiera
lub prezydenta) do podejmowania decyzji, niepodlegających kontrasygnacie premiera
lub ministra i przez to wyłączone spod kontroli parlamentu.
Sankcja
Sankcja to dolegliwość, jaką wymierzają organy władzy osobom naruszającym normy
prawne. Sankcje, którymi posługuje się prawo nazywane są sankcjami skupionymi,
ponieważ są bardzo wyraźnie przewidziane w przepisach prawnych, a państwo
powołuje do ich wymierzania specjalne instytucje.
Rodzaje sankcji karnych:

Sankcja karna (represyjna, penalna) – jest to sankcja grożąca za dokonanie czynu
zabronionego, najczęściej polegającego na działaniu, rzadziej na zaniechaniu.
Występuje najczęściej w kodeksie karnym i wykroczeń. Kodeks karny przewiduje 2
grupy sankcji: kary oraz środki karne. Do kar zalicza się pozbawienie wolności,
ograniczenie wolności, grzywna. Do środków karnych między innymi: pozbawienie
pewnych praw, zakaz wykonywania pewnych zawodów, zakaz prowadzenia
określonej działalności gospodarczej, przepadek przedmiotów. Sankcja represyjna
polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu cennych dla niego dóbr.
Według współczesnych ideologii funkcjami kary mogą być:
- odpłata „złem za zło”;
- resocjalizacja przestępcy;
- prewencja szczególna (indywidulana)
- prewencja ogólna
- izolacja przestępcy od społeczeństwa
- eliminacja przestępcy od społeczeństwa raz na zawsze

Sankcja egzekucyjna polega na przymuszaniu adresata do wykonania tego, co
stanowiło jego niewypełniony obowiązek, lub na przymusowym unicestwieniu
tego, co adresat uzyskał wbrew zakazowi – tzw. sankcja restytuowana. Sankcje
egzekucyjne znajdziemy gównie w prawie cywilnym i administracyjnym. Sankcja
egzekucyjna może dotyczyć egzekucji świadczeń pieniężnych lub niepieniężnych.

Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej ma miejsce,
jeżeli czynność konwencjonalna została podjęta z naruszeniem nakazów, zakazów
lub przekroczeniem granic związanych z nimi dozwoleń lub kompetencji.
Następuje wtedy odebranie im skuteczności prawnej – w świetle prawa istnieje
taka sytuacja, jakby nie doszło do czynności konwencjonalnej.
Nieskuteczność prawna czynności konwencjonalnej może przyjąć różne postaci:
-Nieważność bezwzględna – zostaje ona unieważniona z mocy samego prawa – ex
lege, nieważność taka obejmuje czynność od samego początku – ex tunc, co
oznacza, że czynność taką traktuje się tak, jakby nie wywołała skutków prawnych,
a te, które wywołała, ulegają unicestwieniu. Czynność prawna nieważna
bezwzględnie jest traktowana za niedokonaną.
- Nieważność względna - ma miejsce, gdy uprawniona osoba wystąpi do
odpowiedniego organu z wnioskiem unieważnienie dokonanej już czynności
prawnej, zarzucając jej wady prawne inne niż w przypadku nieważności
bezwzględnej. Do momentu wydania orzeczenia nieważności przez kompetentny
organ czynność jest ważna. Najczęściej unieważnienie zachodzi w przypadku, gdy
czynność prawna jest dokonana pod wpływem groźby, podstępu lub błędu.
- Bezskuteczność zawieszona – polega na tymczasowym zawieszeniu skutków
prawnych, jeżeli brak jest wymaganej zgodnie z ustawą zgody osoby trzeciej na
dokonanie czynności konwencjonalnej.
-Bezskuteczność względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy żąda tego
osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej.
Lex perfecta – norma chroniona wyłącznie sankcją nieważności
Lex imperfecta – norma nie chroniona żadną sankcją
Lex plus quam perfecta– norma chroniona zarówno sankcja nieważności,
jaki i inną sankcją, najczęściej sankcją karną.
Co odróżnia normy prawne od innych norm? (religijnych,
zwyczajowych, itp.)
1.
Geneza-pochodzenie. Normy prawne, inaczej niż inne normy, pochodzą od
organów władzy politycznej- od organów mających kompetencje i moc
egzekwowania nakazów i zakazów od społeczeństwa. Moc tworzenia prawa mają
obecnie nie tylko jedno państwo, lecz też kilka państw, czego nie uznawano w XIX
wieku. Nie istniały wtedy takie twory jak UE. Kompetencji prawodawczych wtedy nie
miały też samorządy lokalne. Obecnie mamy organy władzy politycznej na szczeblu
lokalnym-pion władzy niezależny od organów władzy państwowej, ma współcześnie
kompetencji władzy prawodawczej. Największą władzę zachowuje jednak państwo.
W państwach zachodniej kultury prawnej istnieje tendencja, że państwo przekazuje
pewne kompetencje prawodawcze na podmioty prywatne, np. samorządy
akademickie.
Są takie systemy, gdzie ciężar tworzenia prawa spoczywa na sędziach.
Innym systemem ustalania norm jest uznawanie norm zwyczajowych,
ukształtowanych samoistnie, za prawne. Oznaką ich uznania było to, że władza
zaczęła je sankcjonować, a następnie spisywać. Obecnie taka sytuacja zdarza się
rzadko.
2.
Zakres obowiązania-normy prawne działają i obowiązują w skali makro,
normy obyczajowe, moralne czy religijne funkcjonują w skali małych społeczności.
3.
Funkcje-zadaniem prawa jest organizowanie życia społecznego,
porządkowanie zachowań w różnych sferach (np. rodzinna, finansowa),
zapobieganie konfliktom, roz3ganie konfliktów społecznych.Tylko w małych
społecznościach, jednorodnych pod względem moralnym, nie jest potrzebne prawo.
W ramach współczesnych państw nie ma alternatywy dla prawa w celu regulowania
życia społeczeństw.
4.
Skupiony i instytucjonalny charakter sankcji karnych.Prawie wszystkie formy
norm prawnych są zabezpieczone sankcją, która ma charakter instytucjonalny- jest
to sankcja skupiona w rękach organów władzy, które mają monopol, by stosować
przymus w stosunku do obywateli. To odróżnia normy prawe od innych-W
przypadku norm prawnych państwo egzekwuje pewne sankcje (z urzędu lub na
wniosek osoby pokrzywdzonej) .
5.
Systemowy charakter prawa- prawo jest specyficznym, uporządkowanym
systemem, co odróżnia normy prawne od innych.
6.
Normy prawne są generalne i abstrakcyjne.
Przyjmujemy, że prawo pochodzi genetycznie od organów władzy. Współcześnie w
państwach naszej kultury normy prawne są teoretycznie tworzone przez
społeczeństwo, co jest tak naprawdę fikcją. Kompetencje władzy wywodzą się ze
społeczeństwa.
Psychologizm prawniczy- w psychologizmie prawniczym definiuje się prawo poprzez
analizę ludzkiej psychiki. Rozróżnia się emocje moralne (przeżycie prawa intuicyjnego)
i prawne (przeżycie prawa pozytywnego) . Oba rodzaje emocji przeżywamy jako
swego rodzaju ograniczenie wolności, silny nacisk w kierunku danego postępowania,
jednak różni je fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z
wyobrażeniem drugiej osoby mogącej domagać się od nas określonego
postępowania-emocje imperatywno-atrybutowe; podczas gdy emocje moralne
odczuwamy jako wolne, tzn. odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim
człowiekiem-emocje jednostronnie imperatywne.
Emocje moralne- prawo jest rezultatem własnego przekonania
Emocje prawne- norma prawna jest rezultatem decyzji zewnętrznej
Norma prawna jest jedynie uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych. Fakt
wydawania odpowiednich przepisów przez jakąś grupę osób, działalność prawników
itd. przyczyniają się do zaraźliwości i upowszechniania się określonych emocji
prawnych, a co za tym idzie, do ujednoliconego systemu emocji prawnych.
Hermeneutyka prawa za kluczowe uznaje pojęcie rozumienia tekstu i ustalenie
możliwości rozumienia. Najważniejsze jest to, co adresaci norm prawnych, a przede
wszystkim sędziowie czy urzędnicy rozumieją intuicyjnie poprzez prawo.
4 zasadnicze kwestie związane z hermeneutyką prawa:




Prawo nabiera ostatecznego sensu dopiero, gdy sędzia czyta przepisy prawne,
zastanawia się, jak należy je rozumieć, i jaki wydać wyrok na ich podstawie. Rolą
sędziego jest „urzeczywistnienie” prawa przez zestawienie normy prawnej z
konkretnymi warunkami życia.
Dany tekst należy interpretować w kontekście różnych istotnych dla niego
okoliczności.
Proces rozumienia nie ma charakteru liniowego, ale przebiega jakby po linii koła:
biorę jednostkę tekstu→ analizuję jej treść→ odnoszę się do całości, w której
jednostka się znajduję i interpretuję jednostkę w kontekście całości→
interpretuję całość, wiedząc, że zawiera ona analizowaną jednostkę.
Istotnym elementem procesu rozumienia tekstu jest jego przedrozumieniesędzia, przed rozprawą, zapoznając się z aktami sprawy, którą ma osądzić, ma już
ogólny pogląd na typ danej sprawy.
ĆWICZENIA 12.10.2012
Zespół naukowych twierdzeń dotyczących prawa to koncepcja. Koncepcja prawa jest
produktem nauki prawa. Prawo nauki to twierdzenie stałego związku między dwoma
elementami (jeżeli… to…) . Z uwagi na nieprzewidywalność ludzi nie można na pewno
określić, co się stanie.
Świat społeczny nie jest labolatorium. Dlatego nauki humanistyczne poszukują pewnych
prawidłowości. Działalność naukowa oparta jest na pewnej metodzie, pewnym
powtarzalnym sposobie działania. Metodą naukową jest intersubiektywna poznawalność.
Trzecią cechą nauki jest systemowy charakter-nauka dąży do zbudowania teorii naukowej.
Wymaga się, aby prawdziwe były twierdzenia naukowe niezależnie od przyjętej koncepcji
prawdy. Przyjmuje się, że twierdzenia naukowe powinny być w odpowiedni sposób
ujawnione-publikowane, trzeba je uzewnętrznić. Działalnością naukową jest instytucja w
ramach specjalnie do tego powołanych instytucji-szkoły wyższe, instytuty naukowe.
Podstawowa różnica między koncepcją pozytywistyczną a naturalistyczną:
Koncepcja pozytywistyczna daje nam jasność i pewność prawa-bezpieczeństwo
prawne. Prawo natury nie daje nam takiej pewności. Prawo pozytywne jest w stanie
uregulować wszystkie aspekty życia społecznego.
Prawo natury jest zbyt ogólnikowe, by mogło regulować życie społeczne.
Prawo natury ma charakter nadrzędny, czasami ludzie są upoważnieni do naruszenia
prawa. Ruch cywilnego nieposłuszeństwa-ruch społeczny, którego celem jest zmiana
systemu władzy lub prawa. Na gruncie koncepcji pozytywistycznych nie można stosować
ruchu cywilnego nieposłuszeństwa, ale w prawie natury dopuszcza się to, jeśli władza
narusza prawo natury. Ten ruch ma swoje podstawy w prawie natury. Gandhi twierdził, że
na początku prawo staramy się zmienić wszystkimi metodami legalnymi. Gandhi biernie
poddawał się sankcjom, miało to skutek propagandowy. Jeżeli duża ilość osób poddaje się
sankcjom, to aparat rządowy nie daje z tym rady. Jeśli prawo przestaje być przestrzegane
przez dużą część społeczeństwa, prowadzi to do destabilizacji państwa, i zmusza
decydentów do albo ogłoszenia upadku, albo zastosowania się do społeczeństwa. Prawo
natury ma większy autorytet moralny niż prawo pozytywne. Koncepcje prawa natury są
istotne tam, gdzie prawo pozytywne jest niehumanitarne.
Obywatelskie nieposłuszeństwo – celowe działanie łamiące konkretne przepisy prawne w
imię przekonania, że owe przepisy rażąco naruszają wartości istotne dla stosującego
nieposłuszeństwo obywatelskie - połączone ze świadomością możliwości poniesienia
negatywnych konsekwencji prawnych.Najczęściej stosowaną formą obywatelskiego
nieposłuszeństwa jest odmowa płacenia podatku.
Obywatelskie nieposłuszeństwo może przyjąć następujące formy:
Protest – pokojowe, symboliczne akty wyrażające sprzeciw lub odmienne stanowisko,
wychodzące jednak poza prostą ekspresję werbalną, np.: publiczne przemówienia, petycje
i listy otwarte, rezygnacja ze stanowisk, zwracanie odznaczeń.
Samodoskonalenie – bardziej radykalne formy protestu, np. głodówki, samospalenie.
Niewspółdziałanie – czyli celowe odrzucenie przyjętych dotychczas form współpracy ze
stroną, z którą jest się w konflikcie. Jako formy niewspółdziałania można wymienić:
nonkooperację społeczną (np. ostracyzm, bojkot uroczystości, odmowa partycypacji w
pewnych instytucjach), ekonomiczną (np. bojkoty ekonomiczne, strajki, odmowa płacenia
podatków) i polityczną (bojkot organów władzy, wyborów, organizacji itp.)
Interwencje – ujawnienie konfliktu, który do tej pory był niezauważany przez opinię
publiczną. Celem takiej akcji, jest doprowadzenie rokowań, nadanie sprawie takiego
dramatyzmu, by nie można jej było dłużej ignorować.
Przykłady:
Henry David Thoreau – twórca podwalin ruchu. Odmówił płacenia podatków na wojnę,
protestując przeciw niewolnictwu, szykanowaniu Indian w Stanach Zjednoczonych i
przeciw amerykańskiej inwazji na Meksyk.Uważał, że naruszanie prawa jest
usprawiedliwone, jeśli narusza zasady wiary i przekonania.
Karol Marks – próbował nakłaniać obywateli niemieckich do niepłacenia podatku
wojennego podczas Wiosny Ludów w 1848.
Emil Zola - sprzeciwił się publicznie wyrokowi sądu wojskowego w sprawie Alfreda
Dreyfusa i w konsekwencji doprowadził do rewizji procesu i uniewinnienia oskarżonego;
Lew Tołstoj – w szeregu traktatów społeczno-politycznych, poddawał ostrej krytyce
państwo i jego instytucje. W pamflecie "Nie mogę milczeć" (1908), opowiedział się
przeciwko represjom i karze śmierci.
Mahatma Gandhi (1869-1948) – kierował kampanią na rzecz praw robotników i chłopów,
bojkotu towarów angielskich i zachodniego sposobu ubierania się. W 1930 zorganizował
tzw. marsz soli. Metody walki o niepodległość Indii ograniczał do demonstracji, pochodów,
odmowy posłuszeństwa władzom, np. w sprawie płacenia podatków, wykonywania
zarządzeń, podejmowania pracy, głosowania w wyborach, czy bojkotu państwowych
instytucji.
Charles de Gaulle – wezwał obywateli Francji do odmowy posłuszeństwa rządowi Vichy i
odmowy kolaboracji z III Rzeszą;
Martin Luther King jr. (1929-1968) – walczył o równouprawnienie czarnoskórych
mieszkańców USA. Stworzył filozofię wywierania nacisku zgodną z zasadami niestosowania
przemocy, poprzez takie środki jak bojkot czy strajk okupacyjny, zajmowanie miejsc
przeznaczonych dla białych (tzw. sit-ins) i marsze.
Gandhi-jeden z twórców współczesnej państwowości indyjskiej i propagator pacyfizmu
jako środka walki politycznej.Zasada niestosowania przemocy została przez Mahatmę
poszerzona o tzw. politykę swadeshi – czyli bojkotowanie zagranicznych, w szczególności
brytyjskich, towarów.Ruch ten bardzo umocnił ducha narodu hinduskiego.Gandhi pragnął
Indii zjednoczonych i całkowicie wolnych w każdym znaczeniu tego słowa. Chciał, aby
hinduiści i muzułmanie odnosili się do siebie z szacunkiem i przyjaźnią.Gandhi walczył i
prowadził miliony Hindusów z wizją wolności osobistej i prawdziwego szacunku dla religii i
życia w harmonii. Chciał, aby ludzie rozwinęli w sobie ducha braterstwa i miłości.
Herbert Hart- jeden z najwybitniejszych przedstawicieli analitycznej teorii prawa i
pozytywizmu prawniczego. Tak jak inni pozytywiści, Hart uznaje rozdział prawa i
moralności. Nadaje mu jednak złagodzoną formę twierdząc, że w prawie musi istnieć
pewne minimum moralności. Poddał krytyce teorię Austina, uważał, że obywatele powinni
czuć się wewnętrznie zobowiązaniu do przestrzegania prawa. Dodatkowym wzmocnieniem
do przestrzeganie prawa staje się presja społeczna towarzysząca normom prawnym.
Źródeł metanorm szukamy w tym, co prawnicy myślą o prawie. W prawniczym myśleniu o
prawie odnajdziemy odpowiedź co to jest prawo, jak się zmienia i jak się je stosuje.
John Austin-angielski prawnik i filozof prawa, przedstawiciel pozytywizmu prawniczego,
twórca rozkazowej teorii prawa. Definiował abstrakcyjną i generalną normę prawną jako
rozkaz suwerena, czyli istoty wyposażonej we władzę nad innymi. Zrealizowanie prawarozkazu było zabezpieczone sankcją.Stworzył naukę- jursyprudencję ogólną.
Georg Jellinek- stworzył trójelementową sumę państwa.
Hans Kelsen- austriacki prawnik i filozof prawa, przedstawiciel normatywizmu- najdalej
oderwanej od moralności idei prawa. Twórca koncepcji "czystej nauki prawa"która
polegała na radykalnym rozdziale prawa i moralności, oraz prawa i faktu. Granice tego
drugiego rozróżnienia wyznacza dualizm bytu (Sein) i powinności (Sollen), gdzie prawo
mieści się w sferze powinności. Za mieszanie tych sfer Kelsen krytykował pozytywizm
prawniczy. Należy oderwać prawo od bytu. Nie można mieszać sfery bytu i powinności,
prawo jest czystą powinnością. Prawo obowiązuje dlatego, że normy prawa są wydawane
ne podstawie norm wyższego rzędu. Z tego wynika, że musi być jakaś podstawowa norma.
Prawo jest systemem czysto formalnym.
WYKŁAD 19 X 2012
Co to jest prawoznawstwo?
Prawoznawstwo jest ogółem nauk prawnych. Dzieli się na 3 rodzaje nauk:
dogmatyczne, historyczne, teoretyczne (ogólne).
Nauki dogmatyczne zadają pdst. pytanie: jakie są obowiązujące normy prawne w danym
kraju w danym czasie. Na te pytanie odpowiada się dokonując analizy interpretacji tekstów
prawnych: konstytucje, kodeksy. Podstawową metodą jest metoda analizy tekstów
prawnych. Metoda logiczno-językowa- metoda rozumienia tekstów prawnych, ich treści.
Jej podstawą jest znajomość języka. Trzeba też znać zasady gramatyki języka na poziome
semantycznym i syntaktycznym. Język prawny cechuje pewna specyfika. Nauki
dogmatyczne dzielą się na gałęzie, kierując się przedmiotem regulacji. Są gałęzie prawa,
których istnienie nie budzi żadnych wątpliwości-prawo karne, cywilne, konstytucyjne,
finansowe. Są gałęzie, których istnienie budzi wątpliwość. Od gałęzi prawa należy odróżnić
dyscypliny naukowe i dydaktyczne. Dyscypliną naukową jest np. prawo handlowe i
spółdzielcze, ale nie są to gałęzie prawa. Prawo karne i cywilne są najsilniej związane z
praktyką prawniczą, gł. odbiorcą działalności naukowej są prawnicy-praktycy. nauki
dogmatyczne służą praktyce. Drugą cechą tych nauk jest ogromna zmienność przedmiotu
badań, przepisy mogą się zmieniać. Nauki dogmatyczne zmieniały się, w XX w. pojawiły się
pytania o źródła prawa. 90% programu studiów są nauki dydaktyczne.
Nauki historyczne badają historię prawa oraz państwa. Rozróżnia się historię państwa,
powszechną oraz historię doktryn. Znajomość historii kraju pomaga zrozumieć treść
istniejącego prawa. Historia powszechna jest też niezbędna, prawo cywilne opiera się na
prawie rzymskim- instytucje, podziały. Historia myśli i filozofii prawnej też jest ważne, gdyż
pomaga zrozumieć pewne idee.
Nauki ogólne- mamy kilka czy kilkanaście nauk teoretycznych. 3domnijująće nauki ogólne:
jurysprudencja-nauka ogólna wywodząca się z krajów anglosaskich. W Europie
kontynentalnej ścierają się 2 koncepcje: filozofia prawa oraz teoria prawa. Obecnie mamy
odrodzenie filozofii prawa. Nauki inne: socjologia prawa, psychologia prawa, metodologia
nauk prawnych, kompertystyka prawnicza- bada porównawczo systemy prawa i instytucje
prawne, jest to raczej metoda badawcza niż nauka.
Źródła prawa
Źródło prawa to forma tworzenia i istnienia norm prawnych. Możemy wyróżnić 4
podstawowe źródła prawa: przepisy prawne, precedensy, zwyczaje, normy religijne.
Czasem źródłem była nauka-jursyprudencja.
Przepisy prawne- zyskały na znaczeniu dopiero koło XVIII stały się dominującym źródłem
prawa. Obecnie jest pdst. Źródłem prawa w systemach prawach stanowionego. Przepis
prawny to napis utrwalony na nośniku lub kartce papieru, przyjmuje się konwencję, że
przepis to jedno zdanie w sensie gramatycznym w akcie normatywnym. Przepisy są
źródłem norm, ustawodawca tworząc przepisy zawiera, zakodowuje normy prawne.
Wykładni prawa poddajemy przepisy prawne, by ustalić obowiązujące przepisy prawne.
Norma prawna jest zawsze wyrażona w większej ilości przepisów prawnych. Zasadą jest
to, że by odtworzyć normę prawną należałoby wyszukać i poddać wykładni większą ilość
przepisów prawnych. Nie ma sytuacji, żeby jeden przepis wyrażał pełną treść normy
prawnej. W każdym wypadku prawnik musi się zastanowić, czy pewne przepisy są zgodne z
konstytucją, czy są zasadne. Wiedza prawnicza musi być kompleksowa. Wśród wielu
przepisów jednej normy prawnej jeden przepis jest zrębowy- wyraża wzór zachowania,
podstawowy, od tego przepisu rozpoczynamy wykładnię.
Musimy znać rodzaje przepisów prawnych : względnie wiążące, bezwzględnie wiążące,
definicje legalne, klauzule generalne, przepisy przejściowe, odsyłające, blankietowe,
przepis końcowy, preambuła, podstawa prawna, delegacja ustawowa.
ĆWICZENIA 19 X 2012
Normy prawa materialnego budują porządek społeczny w różnych sferach życia społ.
Natomiast prawo formalne określa skutki i konsekwencje naruszeń prawa materialnego.
Prawo formalne określa cały szereg zagadnień ze stosowaniem prawa materialnego: co
jest dowodem, rodzaje i formy pism procesowych, przebieg postępowania, reguluje zasady
wykonywania orzeczeń. Prawo materialne bez formalnego byłoby ułomne. Prawo
formalne określa, co się dzieje w przypadku naruszenia prawa materialnego. Prawo
formalne dzieli się na prawo postępowania i ustrojowe- określa ustrój organów
przestrzegania prawa. Formalne i materialne są ze sobą powiązane.
Prawo jako system norm, zbiór przepisów-prawo przedmiotowe. Prawo podmiotoweprawo oznaczające możność postępowania jednej strony od drugiej. Przykład: Każdy ma
prawo do nauki-znaczenie podmiotowe, jest stosunek prawny obywateli z państwem,
obywatel ma prawo żądać. Źródłem praw podmiotowych jest prawo przedmiotowe. Prawa
podmiotowe występują w przypadku stosunków prawnych.
Podział na prawo publiczne i prywatne- prawo publiczne chroni interes ogółu, a prawo
prywatne chroni interes jednostki. Kryterium to też jest niedoskonałe, bo wiele norm
chroni prawo i publiczne i prywatne. Trzecie kryterium-organy ściągania rozpoczynają
proces, działają z urzędu; w prawie prywatnym- to pokrzywdzony składa akt oskarżenia.
Ale część prawa karnego jest prywatna, a część publiczna. Najlepszym kryterium jest czy w
stosunku prawnym mamy do czynienia z autonomią woli stron stosunku prawnego.
Autonomia oznacza wolność nawiązania stosunku prawnego. W prawie prywatnym istnieje
ta autonomia, stron nie można zmusić do złożenia aktu, np. nupturientów nie można
zmusić do małżeństwa. Są pewne obowiązki, kiedy jesteśmy zobligowani do przestrzegania
prawa. Autonomia woli jest typowa dla prawa prywatnego, w prawie publicznym nie ma
autonomii woli. Wyjątki: monopoliści mają obowiązek zawarcia z nami umowy.
Derogacja-uchylenie przepisów.
Rodzaje norm i przepisów
Przepis prawny to jedno zdanie w części stanowiącej aktu normatywnego, sformułowane
w języku prawnym.
Przepis prawny a norma prawna
 Norma prawna jest tworem nauki prawa, a przepis-prawodawcy.
 Norma prawna prawa stanowionego to reguła postępowania skonstruowana na
podstawie przepisów prawa albo zbudowana z elementów znaczeniowych
zawartych w przepisach prawa.
 Treść prawa wyrażają normy, przepisy są zaś formą słowną, w którą treść ta jest
ujęta.
Normy prawne są wyprowadzane z przepisów, mogą być zawarte nie tylko w różnych
przepisach tego samego aktu normatywnego, ale też w różnych aktach normatywnych,
leżących na różnych piętrach systemu prawa i należących do różnych gałęzi prawa.
Akt normatywny jest to dokument władzy publicznej, zawierający ujęte w przepisy
normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych. Akt normatywny ma
charakter językowy- zawiera materiał do budowy norm prawnych. Akty różnią się od
siebie przedmiotem normowania czy pozycją w hierarchii źródeł prawa.
Szczegółowe kwestie schematu aktów normatywnych reguluje załącznik do
rozporządzenia RM w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”.
Materia w akcie jest uporządkowana, podzielona i usystematyzowana. Położenie i
treść przepisu ma wpływ na jego wykładnię i czytelność.
Budowa aktu normatywnego
1) Tytuł aktu zawiera:
- oznaczenie rodzaju aktu,
- datę wydania,
- ogólne określenie przedmiotu aktu.
W aktach normatywnych, które mają charakter wykonawczy (jak
rozporządzenie w stosunku do ustawy) po tytule aktu umieszcza się podstawę
prawną jego wydania, czyli przepis upoważniający do unormowania aktem
wykonawczym określonej dziedziny spraw. Podanie podstawy prawnej ma za
zadanie legitymizację aktu wykonawczego oraz wskazanie jego tematycznego i
funkcjonalnego powiązania z aktem wyższego rzędu-ustawą.
W konstytucjach lub ustawach regulujących doniosłą społecznie kwestię po
tytule umieszcza się preambułę (arengę)-uroczysty wstęp, w którym
ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu normatywnego, zamierzone
cele i wartości, jakimi się kierował, lub które chciałby chronić. Wynika z niej
ratio legis- uzasadnienie ustawy. Preambuła jest wyodrębniona przed
przepisami merytorycznymi tego aktu, nie jest elementem konstytutywnym
aktu. Postanowienia preambuły są wykorzystywane w procesie wykładni
prawa.
2) Przepisy merytoryczne ogólne i szczegółowe- podział ten stosuje się w
obszernych aktach regulujących cały kompleks stosunków społecznych (np.
kodeks karny)
W przepisach merytorycznych ogólnych zawiera się:

Określenie zakresu spraw regulowanych ustawą i podmiotów, których
ona dotyczy, lub spraw i podmiotów wyłączonych spod jej regulacji oraz
inne postanowienia wspólne dla wszystkich lub większości przepisów
merytorycznych zawartych w ustawie.

Objaśnienie użytych w ustawie określeń i skrótów (tutaj zamieszcza się
więc definicje legalne).

Odesłanie do innej ustawy wyraźnie wskazanej wtedy, gdy uregulowania
w nich zawarte uzupełniają lub odmiennie regulują sprawy normowane
ustawą
W przepisach merytorycznych szczegółowychnie reguluje się tych spraw, które
zostały wyczerpująco unormowane w przepisach ogólnych. Przepisy
szczegółowe zamieszcza się w następującej kolejności:
1) Przepisy prawa materialnego- kto, w jakich okolicznościach, jak powinien się
zachować.
2) Przepisy o organach-o utworzeniu organów, ich kompetencjach, zadaniach,
organizacji, sposobie obsadzania, jakim podmiotom podlegają i jakie sprawują
nad nimi nadzór.
3) Przepisy proceduralne- określają sposób postępowania przed organami albo
instytucjami.
4) Przepisy o odpowiedzialności karnej-zamieszcza się, gdy naruszenie przepisów
ustawy nie kwalifikuje się jako naruszenie kodeksu karnego, karnego
skarbowego, wykroczeń, a czyn zagrożony karą jest związany tylko z treścią tej
ustawy.
3. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących- specyficzny rodzaj przepisów,
który zawiera polecenie zastąpienia jakiegoś obowiązującego przepisu przepisem o
innej treści. Normują też sytuację, kiedy do obowiązującego przepisu coś zostaje
dodane.
4. Przepisy przejściowe i dostosowujące- przepisy przejściowe regulują wpływ
nowego aktu normatywnego na stosunki powstałe pod działaniem przepisów
dotychczasowych. W przepisach przejściowych roztrzyga się :
 Sposób zakończenia postępowań będących w toku,
 Skuteczność dokonanych czynności procesowych oraz organy właściwe do
zakończenia postępowania i terminy przekazania im spraw,
 Czy i w jakim zakresie oraz na jaki okres utrzymuje się w mocy instytucje
prawne co do zasady zniesione przez nowe przepisy,
 Czy zachowuje się uprawnienia i obowiązki oraz kompetencje powstałe w
czasie obowiązywania uchylanych przepisów,
 Czy i w jakim zakresie nowe przepisy stosuje się do tych uprawnień,
obowiązków i czynności,
 Czy i w jakim zakresie utrzymuje się w mocy przepisy wykonawcze wydane na
podstawie dotychczasowych przepisów.
W przepisach dostosowujących reguluje się w szczególności:
 Sposób powołania po raz pierwszy organów lub instytucji tworzonych nową
ustawą,
 Sposóbprzekształcenia organów lub instytucji utworzonych na podstawie
dotychczasowej ustawy w organy lub instytucje tworzone przez nową ustawę,
 Sposób likwidacji organów lub instytucji znoszonych nową ustawą, zasady
zagospodarowania ich mienia oraz uprawnienia i obowiązki ich
dotychczasowych pracowników.
5. Przepisy końcowe- zamykają akt normatywny, obejmują 2 rodzaje:
 Przepisy derogacyjne- uchylające – określają, które z dotychczas
obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów wchodzących w ich
skład zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.
 Przepisy wprowadzające-zawierają postanowienia co do terminu i trybu
wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Element
konstytutywny aktu normatywnego.
6. Podpis uprawnionego podmiotu- w przypadku ustaw-prezydenta, w przypadku
rozporządzeń czy uchwał RM- prezesa RM
7. Załączniki- czasami ustawa zawiera załączniki, odesłania do nich zawiera się w
przepisach merytorycznych.
Podsumowując, budowa aktu normatywnego wygląda następująco:
1. Tytuł aktu
2. Przepisy merytoryczne
3. Przepisy nowelizacyjne
4. Przepisy przejściowe i dostosowujące
5. Przepisy końcowe
6. Podpis
7. Załączniki
System prawa
System prawny to zbiór powiązanych ze sobą w pewien sposób norm generalnych i
abstrakcyjnych, wysłowionych w tekstach aktów normatywnych. Uporządkowanie
systemu prawnego polega na tym, że zawarte w nim normy prawne są
hierarchicznie zróżnicowane i niesprzeczne.
Wyróżniamy konkretne systemy prawne, czyli systemy obowiązujące w danym
państwie w danym czasie, np. system prawny rewolucyjnej Francji. Systemy – typy
mają znacznie bardziej ogólne znaczenie i obejmują kilka systemów prawnych
różnych państw.
2 podstawowe typy systemów to systemy civil law i common law.





System prawa stanowionego (kontynentalnego, civil law) występuje m. in. We
Francji, Niemczech, Polsce. Kształtował się pod wpływem dwóch kluczowych
determinant: prawa rzymskiego i doktryny pozytywizmu prawniczego. Jego
fundamentalne założenia to:
Wyłączność, a przynajmniej zdecydowaną dominację prawa stanowionego jako
źródła prawa.
Prymat ustawy jako źródła prawa oznacza jednocześnie zakaz tworzenia prawa
przez sądy – ich rola polega na stosowaniu, a więc i interpretacji prawa.
Minimalizowana jest rola innych źródeł prawa, takich jak prawo kanoniczne,
zwyczajowe, czy wszelkie postacie prawa naturalnego.
Skoro prawotwórstwo polega na uchwalaniu ustaw oraz stanowieniu innych aktów
normatywnych, powinno być systemem niesprzecznym wewnętrznie i pozbawionym
luk.
Najbardziej doskonałą formą prawa jest kodeks, czyli taka ustawa, która w sposób
całościowy i wyczerpujący reguluje jakąś sferę życia społecznego.






System prawa common law ma inne podłoże historyczne i opiera się na innych
zasadach:
Prawo przedmiotowe jest mozaiką różnych typów prawa: prawa stanowionego,
prawa zwyczajowego – powszechnego – common law, zasad słuszności – equity.
Prawu stanowionemu przysługuje prymat, ale nie wyłączność. Nie wyklucza się też
odziaływania doktryny pozytywizmu prawniczego.
Istotną rolę odgrywają sądy, które w swoich orzeczeniach formułują ogólne i
abstrakcyjne normy prawne, które mogą być podstawą dalszych orzeczeń w
analogicznych sprawach.
Dużo większe znaczenie mają umowy prywatne – kontrakty, zastępujące regulacje
kodeksowe.
Nie przyjmuje się, że prawo jest racjonalnym, koherentnym i pozbawionym luk
systemem, do koherencji powinno się dążyć w procesie stosowania prawa przez
sądy.
Istotne jest to, jak prawo sprawdza się w działaniu (law in action), niż to, jak jest
zapisane w aktach normatywnych (law in books).
Budowa systemu prawnego
Według stanowiska dominującego w polskich systemach prawnych, elementami
prawa pozytywnego są tylko normy prawne. Przepisy i zawierające je akty
normatywne dostarczają jedynie materiału do budowy norm prawnych. Zanim
zakwalifikujemy normę prawną do systemu, konieczne jest jej wyprowadzenie, za
pomocą reguł wykładni, z przepisów prawnych.
Usuwanie norm z systemu dokonuje się na drodze:
 Derogacji, czyli uchylenia mocy prawnej przepisów, najczęściej dokonuje tego
organ, który ustanowił dane przepisy.
 Orzeczenie niekonstytucyjnościprzepisów i tym samym pozbawienia ich mocy
prawnej przez kompetentny organ (w Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny).
 Upływ czasu, w przypadku przepisów zawierających termin obowiązywania.
 Desuetudo – „odwyknienie”
 Zastosowanie reguł kolizyjnych.
Herbert Hart zakwestionował koncepcję prawa jako zespołu rozkazów suwerena, w
którym obowiązkowi wykonania rozkazu przypisana jest sankcja, J. Austina, oraz
koncepcję Kelsena, ujmującego prawo jako zespół hierarchicznie ułożonych norm.
Sformułował koncepcję reguł pierwotnych i wtórnych.
Reguły pierwotne to nakazy i zakazy skierowane do adresatów pierwotnych:
obywateli i innych podmiotów prawa publicznego i prywatnego. Reguły te jednak nie
mogłyby w praktyce zapewnić przestrzegania ładu społecznego, dlatego niezbędne
są do tego reguły wtórne, których adresatami, nazywanymi adresatami wtórnymi,
w zależności od przypisanych kompetencji są organy władzy publicznej: sądy,
ustawodawca, organy ścigania. Hart wyodrębnia 3 rodzaje reguł wtórnych:
- reguły uznania
- reguły zmiany
- reguły orzekania.
Reguły uznania chronią osoby posługujące się prawem przed niepewnością, które
normy pierwotne obowiązują, a które nie. Określają one bowiem, jakie działania czy
fakty muszą zaistnieć, by reguła pierwotna mogła zostać uznana za wiążącą.
Koncepcja reguł uznania ma ten walor, że pozwala odróżnić prawo od norm
moralnych czy obyczajowych, oraz uniknąć związania norm prawnych wyłącznie z
państwem.
Reguły zmiany uzupełniają reguły uznania. Reguły zmiany określają sposób
wprowadzania lub usuwania z systemu prawa jednych reguł, oraz modyfikowania
treści innych. Dzięki regułom zmiany system prawa nie jest statyczny.
Reguły orzekania przeciwdziałają nieskuteczności prawa, upoważniają one bowiem
określone osoby do ustalenia, czy została złamana reguła pierwotna i czy można w
związku z tym użyć środka przewidzianego przez prawo – sankcji.
Reguły wtórne są konieczne dla prawidłowego funkcjonowania prawa, ale nie
zmienia to faktu, że razem z sankcjami, mają one charakter subsydiarny wobec reguł
pierwotnych.
Normatywna koncepcja źródeł prawa – pozwala ona rozstrzygnąć, które normy
należą do systemu, czyli które z nich obowiązują. Składają się na nią 2 typy reguł:
 Reguły walidacyjne – reguły te głoszą, że tylko te reguły, które zostały wydane
przez kompetentny do tego podmiot, w przewidzianej prawem procedurze i nie
zostały uchylone, mogą być przestrzegane i stanowić podstawę stosowania
prawa.
 Reguły egzegezy – zaliczamy tu ustalone prze doktrynę reguły wykładni
przepisów, czyli „przekładania” przepisów zawartych w aktach normatywnych na
kompletne normy postępowania. Do reguł egzegezy zaliczamy reguły
interpretacyjne, inferencyjne (wnioskowań prawniczych) oraz kolizyjne.
Dopiero zastosowanie obu typów reguł w rozumowaniu prawniczym, w toku
podejmowania decyzji, pozwala na w miarę pewne odtworzenie obowiązujących
reguł, a tym samym zaliczenie ich do systemu prawa i zastosowanie.
Związki między elementami systemu prawa
Związki łączące normy prawne jako elementy systemu prawa mogą mieć charakter
treściowy lub kompetencyjne (hierarchiczny i formalny).
Związki treściowe polegają przede wszystkim na:
 Istnieniu powiązań logicznych między normami – treść jednej normy pozostaje w
logicznej zgodności z treścią innych norm.
 Istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu, choćby
w takim zakresie, w jakim możliwe jest osiągnięcie wspólnoty podstawowych
wartości w pluralistycznym społeczeństwie. Podstawowe informacje o
wartościach cennych dla prawodawcy zawarte są w normach – zasadach, przede
wszystkim tych, które zawarto w treści Konstytucji RP.
 Używaniu jednolitych pojęć języka prawnego.
 Wprowadzenie do aktów normatywnych przepisów odsyłających.
Występowanie związków treściowych między normami sprawia, że analizujemy
poszczególne elementy systemu w perspektywie horyzontalnej, tzn. nie analizujemy
ich pod względem ich pozycji w hierarchii, lecz kierujemy się treścią zawartą w
normach i zasadach prawnych.
Związki hierarchiczne prowadzą do stanowiska, że jedne normy usytuowane są
wyżej w hierarchii od innych, w związku z czym mają wyższą moc obowiązywania.
Niekiedy normy wyższe wyznaczają treść norm hierarchicznie niższych, np. relacja
ustawy i rozporządzenia wykonawczego.
Związki kompetencyjne pozwalają na badanie prawa w ujęciu wertykalnym i
dynamicznym. Związki te polegają na tym, że tworzenie norm w procesie stanowienia
prawa jest aktem, który będzie skuteczny jedynie wówczas, gdy odbywa się w
ramach prawnie określonych kompetencji i procedur. Jedna norma znajduję swoją
podstawę obowiązywania w drugiej.
Spójność systemu prawa
System prawny nie zawierający sprzeczności jest określany jako spójny (koherentny).
Sprzeczność systemu prawa jest stopniowalna, może być mniej lub bardziej nasilona.
Wyróżniamy 3 główne rodzaje sprzeczności: sprzeczność logiczna, przeciwieństwo
logiczne, sprzeczność prakseologiczna.
Sprzeczność logiczna polega na tym, że dwie normy posiadające te same zakresy
zastosowania – wskazanego adresata oraz okoliczności – różnią się w zakresach
normowania.
Różnice te przybierają 3 postacie:
-Pierwsza polega na tym, że danemu adresatowi, w określonych okolicznościach,
norma N1 nakazuje czynić to, co inna norma N2 temu samemu adresatowi w tych
samych okolicznościach czynić zakazuje.
-Druga postać polega na tym, że danemu adresatowi, w danych okolicznościach,
norma N1 nakazuje czynić to, co temu samemu adresatowi, w tych samych
okolicznościach, norma N2 czynić dozwala.
-Trzecia postać polega na tym, że danemu adresatowi, w danych okolicznościach,
norma N1 zakazuje czynić to, co druga norma N2 temu samemu adresatowi, w tych
samych okolicznościach, czynić dozwala.
Przeciwieństwo logiczne polega na tym, że dwie lub więcej norm nakazuje
jednocześnie danemu adresatowi różne zachowania, które są niemożliwe do
jednoczesnego zrealizowania, ale obie mogą pozostać niezrealizowane. Stwierdzenie
przeciwieństwa logicznego wymaga wiedzy pozaprawnej.
Sprzeczność prakseologiczna ma miejsce, gdy zachowanie zgodnie z jedną normą,
lub skutek takiego zachowania, niweluje całkowicie lub częściowo skutek zachowania
zgodnego z drugą normą. Sprzeczność ta ma charakter nieformalny, ponieważ
ujawnia się dopiero w momencie wywołania określonych skutków prawnych.
Nauka i praktyka prawa wypracowały tzw. reguły kolizyjne, służące do usuwania
sprzeczności w systemie prawa. Istnieją 3 rodzaje reguł kolizyjnych:



R.K. porządku hierarchicznego – Lex superior derogat legi inferiori – norma
stojąca wyżej w hierarchii uchyla normę niższego rzędu.
R.K. porządku czasowego – Lex posterior derogat legi priori – norma późniejsza
uchyla wcześniejszą, o ile późniejsza nie jest normą wyższego rzędu.
R.K. porządku treściowego – Lex specialis derogat legi generali – norma
szczególna uchyla normę ogólną, pod warunkiem, że norma szczególna nie jest
normą niższego rzędu. Późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza
uchylenia normy szczególnej.
Organy stosujące prawo są upoważnione do dokonywania ustaleń, czy w systemie
występują sprzeczności, ale nie zawsze mają one moc wiążącą inne organy. Gdy
zatem sąd uzna, rozstrzygając jakąś kwestię, że jakaś norma jest sprzeczna z inną
normą, może odmówić jej zastosowania, ale decyzja ta nie wiąże innych organów
państwa, w tym innych sądów, ani nie powoduje uchylenia tej normy.
Trybunał Konstytucyjny bada zgodność :
 Ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,
 Ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi,
 Przepisów wydawanych przez centralne organy państwowe z Konstytucją,
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami.
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego są niepodważalne i ostateczne.
Zupełność systemu prawa
Kolejną cechą dobrze skonstruowanego systemu prawa jest zupełność, czyli brak
luk. Oznacza to, że system prawny reguluje wszystkie i tylko te kwestie, które
uznaje się za istotne i wymagające regulacji.
Luka konstrukcyjnajest konstatowana, jeżeli dojdziemy do wniosku, że
nieprawdopodobne jest, że racjonalnie działający ustawodawca pozostawił daną
kwestię prawnie nieuregulowaną. Luka konstrukcyjna może być:
 Swoista – ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego, mimo
wyraźnej zapowiedzi, np. Rada Ministrów nie wydała rozporządzeń
wykonawczych do ustawy, mimo iż ustawa zawiera przepisy blankietowe
zobowiązujące RM do wydania rozporządzenia
 Techniczna – mimo zakończonego procesu legislacyjnego nie można ustalić
norm regulujących daną kwestię, np. została utworzona jakaś instytucja, ale
nie zostały ustalone w pełni jej kompetencje.
Luka aksjologiczna jest konstatowana, jeżeli twierdzimy, że ustawodawca, jeżeli
kieruje się pewnymi założeniami aksjologicznymi, powinien jakiś stan rzeczy
uregulować. Wielu teoretyków twierdzi, że luki aksjologiczne są pozorne, gdyż
istnieją tylko w ocenie osób formułujących pogląd o luce aksjologicznej.
Nauka i praktyka prawa wypracowały metody usuwania luk w systemie prawnym.
Po pierwsze, możemy domagać się od prawodawcy usunięcia luki. Na etapie
stosowania prawa metodą niwelowania luki jest analogia w prawie, czyli
wnioskowanie z podobieństwa.
Hierarchia aktów prawnych w RP
Konstytucja RP
Ratyfikowane umowy międzynarodowe
Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje UE
Ustawy
Rozporządzenia z mocą ustawy – dekrety
Uchwały – akty wewnętrznie wiążące, rozporządzenia, zarządzenia
Akty prawa miejscowego (samorządu terytorialnego i terenowych organów
rządowych)
Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego,
gałęzie prawa.
Gałąź prawa pozytywnego to zespół norm regulujących określoną sferę stosunków
społecznych, i wytwarzających typowe dla tej stosunków instytucje prawne.
W ostatnich dziesięcioleciach obserwuje się przyspieszenie procesu podziału prawa
na gałęzie, co jest związane z:
-Przeobrażeniami w sferze kultury prawnej;
-Powiększeniem przedmiotowego zakresu działania władz publicznych;
-Wymogami, jakie stawia cywilizacja techniczna – np. pojawienie się prawa
kosmicznego, atomowego, informatycznego.
Kryteria podziału prawa na gałęzie:
 Charakter stosunków społecznych – według tego kryterium rozróżnia się grupę
gałęzi prawa prywatnego i publicznego;
 Podmiot regulacji – kogo prawo dotyczy;
 Zakres terytorialny regulacji:
-Prawo o zasięgu ogólnopaństwowym, tworzone przez naczelne i centralne
organy władzy – ministrów, rząd, parlament.
-Prawo o zasięgu lokalnym, tworzone przez miejscowe organy administracji
rządowej oraz samorząd lokalny.
 Metoda regulacji – wyróżniamy 3: prawnocywilną, prawnokarną i
prawnoadministracyjną. Zastosowanie tego kryterium pozawala na wskazanie:
-Sposobu organizacji stosunków społecznych;
-Stopnia ingerencji w ich kształtowanie;
-Dominującego (imperatywny lub dyspozytywny) charakteru norm;
-Rodzaju sankcji.
W nauce i praktyce prawa podstawowe znaczenie przypisuje się kryterium
przedmiotu regulacji. To na podstawie tego kryterium wyodrębniły się
szczegółowe dziedziny prawoznawstwa. Podziały te mogą też się krzyżować.
Podstawowe gałęzie prawa wewnętrznego
Prawo cywilne – podstawowa część prawa prywatnego, w krajach
germańskich i romańskich ukształtowana pod wpływem prawa rzymskiego.
Reguluje ono na zasadzie równorzędności podmiotów stosunki majątkowe i
związane z nimi stosunki niemajątkowe, chroni dobra osobiste takie jak cześć,
dobre imię, twórczość artystyczną. W polskim prawie uregulowane kodeksem
z 1964 roku, dzieli się na część ogólną, prawo rzeczowe, spadkowe, część
poświęconą czynom niedozwolonym oraz prawo zobowiązań.
Podstawowymi zasadami prawa cywilnego materialnego są:
 Zasada ochrony dóbr osobistych
 Zasada ochrony praw nabytych
 Zasada ochrony działających w dobrej wierze
 Zasada ochrony własności
 Zasada swobody umów
 Zasada równości stron
 Zasada wykonywania praw podmiotowych z uwzględnieniem ich
społeczno – gospodarczego przeznaczenia oraz zasad współżycia
społecznego.
Prawo rodzinne – reguluje stosunki małżeńskie, stosunki rodzicielskie, zasady
przysposobienia. Regulowane przez kodeks opiekuńczy i rodzinny.
Prawo handlowe – gałąź prawa prywatnego regulująca profesjonalne stosunki
handlowe. Od 2000 roku prawo handlowe jest w zasadniczej części, tzw.
ustrojowej, ujęte w odrębnej regulacji – Kodeks spółek handlowych. Określa
on podstawowe rodzaje spółek, które mogą uczestniczyć w obrocie
handlowym, zasady ich tworzenia i zarządzania nimi. W praktyce gospodarczej
korzysta się też często z prawa cywilnego.
Prawo pracy – gałąź prawa obejmująca regulacje stosunku pracy zawieranego
przez pracodawcę z pracownikiem, regulacje dotyczące organizacji
pracodawców i pracowników, układów zbiorowych pracy i sporów, kwestie
świadczeń należnych pracownikowi w ramach stosunku pracy, po osiągnięciu
wieku emerytalnego itp. Obowiązująca ustawa to Kodeks pracy z 1974 roku.
Główne zasady prawa pracy gwarantują każdemu prawo do podjęcia pracy,
wolność zrzeszania się w związki zawodowe, godziwe wynagrodzenie, wolność
pracy, równe traktowanie pracowników.
Prawo karne – jest to zespół przepisów regulujących odpowiedzialność karną
człowieka za czyny zabronione i stosowanie przez państwo sankcji. Prawo
karne materialne reguluje kodeks z 1997 roku, prawo karne procesowe –
kodeks postępowania karnego, kwestie wykonywania kar i środków karnych –
kodeks karny wykonawczy.
Doktryna prawa karnego materialnego opiera się na zasadach:
 Zasada praworządności, czyli dyrektywa ścisłego przestrzegania
nakazów prawa, w odniesieniu do organów prawa – także działania na
podstawie prawa. Konkretyzacją tej zasady są inne: zasada, że nie ma
przestępstwa ani kary bez ustawy – nullum crimen, nulla poena sine
lege, zakaz stosowania analogii na niekorzyść oskarżonego.
 Zasada humanitaryzmu, głosząca, że jednostka ludzka jest najwyższą
wartością i prawo karne nie może prowadzić d naruszenia godności czy
okrutnego i poniżającego traktowania.
 Zasada sądowego wymiaru kary sprawiedliwej.
 Zasada in dubio pro reo – nakaz interpretowania wątpliwości na
niekorzyść oskarżonego.
Prawo konstytucyjne –obejmuje zespół norm regulujących ustrój polityczny i
prawny państwa, podstawy ustroju ekonomicznego, organizację władzy
publicznej, status prawny jednostki i przysługujące jej prawa. Podstawowym
aktem normatywnym jest konstytucja, a szczegółowe regulacje znajdują się w
licznych ustawach i aktach normatywnych niższego rzędu.
Prawo administracyjne – reguluje podstawowe procesy administracyjne oraz
władczy charakter działania organów administracji do obywateli. Przepisy
prawa administracyjnego nie składają się na kodeks, ponieważ dotyczą wielu
dziedzin aktywności państwowej, skodyfikowana jest natomiast część
formalna w Kodeksie postępowania administracyjnego z 1960 r.
Prawo międzynarodowe publiczne. Najważniejsze cechy tego prawa:
 Powstaje jako skutek stosunków między suwerennymi państwami lub
innymi podmiotami obrotu międzynarodowego w formie umów
(konwencji, traktatów) lub zwyczaju.
 Nie zna zwierzchności jednych podmiotów nad drugimi, w związku z
czym zasadniczą formą regulacji są normy dyspozytywne.
 Formy oddziaływań na państwa łamiące zasady to działania
dyplomatyczne, embargo także międzynarodowa interwencja zbrojna.
 Prawo międzynarodowe skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw,
które to prawo uznają (np. w rezultacie ratyfikacji). Wprowadzenie
norm traktatowych do prawa wewnętrznego powoduje, że są to normy
wiążące nie tylko dla władz państw, które zaciągnęły zobowiązania
wobec innych państw, ale także wobec obywateli tych państw.
Prawo prywatne międzynarodowe. W coraz większym zakresie normy tego
prawa są regulowane przez międzynarodowe traktaty oraz akty prawa
europejskiego. Normy tych dwóch porządków prawnych mają pierwszeństwo
przed prawem krajowym. Prawo prywatne międzynarodowe rozstrzyga, w
jakim przypadku i w jakim zakresie obce prawo może być stosowane w
sprawach prywatnych (cywilnych, handlowych, rodzinnych). Bywa też
nazywane prawem regulującym konflikty różnych porządków prawnych.
Prawo europejskie. Od 1 maja 2005 roku obowiązuje w Polsce również prawo
europejskie. System prawny UE kształtował się w ciągu 50 lat istnienia
Wspólnot Europejskich. Prawo wspólnotowe dzieli się na pierwotne i wtórne.
Prawo pierwotne stanowią:
 Traktaty założycielskie trzech wspólnot:
-Traktat Paryski tworzący EWWiS z 1951 r;
-Traktat Rzymski tworzący EWG i EWEA z 1957 r;
-załączniki i protokoły tych traktatów;






Jednolity Akt Europejski z 1986 r;
Traktat o Unii Europejskiej – Traktat z Maastricht z 1992 r;
Traktat Amsterdamski z 1997 r;
Umowa z Shengen z 1985 r;
Traktat Nicejski z 2001 r;
Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o UE i Traktat ustanawiający
Wspólnotę Europejską z 2007 r.
Prawo wtórne tworzą akty prawne stanowione przez instytucje UE: Parlament
Europejski z Radą, Rada i Komisja Europejska. Wyliczeń tych aktów dokonuje
art. 288 Traktatu o funkcjonowaniu UE, są to: rozporządzenia, dyrektywy,
decyzje, opinie i zalecenia.
Do prawa UE należą też umowy międzynarodowe zawierane przez Wspólnoty
Europejskie, oraz umowy między państwami członkowskimi.
Wreszcie, do prawa UE należą też ogólne zasady prawa i prawo zwyczajowe.
Do ogólnych zasad prawa zaliczamy: zasady prawa międzynarodowego, prawa
i wolności podstawowe, zasady prawa sformułowane w procesie orzecznictwa
Trybunału Sprawiedliwości.
Policentryczność systemów prawnych
Współczesne systemy prawne są policentryczne, co oznacza, że są
zróżnicowane wewnętrznie, ponieważ są tworzone przez różne ośrodki.
Obowiązywanie prawa
Norma prawna nie będzie prawem, jeżeli nikt nie uzna jej za wiążącą, lub jeżeli
nie zostaną spełnione pewne obiektywne warunki konieczne do uznania
normy za obowiązującą i egzekwowanie jej. W przypadku analizowania
obowiązywania prawa w znaczeniu absolutnym, czyli prawa jako całego
systemu, posługujemy się argumentem, że prawo obowiązuje, ponieważ jest
prawem. Jeżeli badamy obowiązywanie konkretnej normy prawnej,
najważniejsze jest ustalenie, czy norma obowiązuje w świetle wymogów
formalnych narzuconych przez dany system prawny.
Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym
Prawo obowiązuje w sensie aksjologicznym, a w konsekwencji domaga się
posłuchu, jeżeli jest zgodne z wartościami lub fundamentalnymi zasadami
moralnymi wyznawanymi przez oceniającego prawo. Gotowość do posłuchu
tym norm i uznanie ich za obowiązujące jest uzależnione od tego, czy treść
danej normy pokrywa się, lub przynajmniej nie narusza, tych wartości.
U tomistów, według klasycznej koncepcji prawa natury, prawo pozytywne
ostatecznie znajduje potwierdzenie swego obowiązywania w prawie bożym.
U Immanuela Kanta obowiązkiem obowiązywanie prawa pozytywnego jest
zgodność z nakazami rozumu praktycznego i powstającego w ten sposób
uniwersalnego prawa moralnego.
Idea państwa prawnego zawiera w sobie koncepcję , która głosi, że zasadnicze
relacje jednostki wobec państwa oraz budowanego przez nie prawa
budowane są w oparciu o doktrynę praw człowieka.
Przykładem praktycznego zastosowania idei obowiązywania prawa w ujęciu
aksjologicznym jest obywatelskie nieposłuszeństwo.
Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym – tetycznym
Formalne, tetyczne, tj. pochodzące od uprawnionego podmiotu,
obowiązywanie norm jest dla prawników najważniejsze, ponieważ pozwala
ustalić obowiązywanie danej normy w systemie, co pozwala w konsekwencji
na zastosowanie jej do konkretnego przypadku. Polega ono na uznaniu, że
prawo obowiązuje wówczas, gdy:
1. Zostało ustanowione w odpowiedni sposób, tj. przez kompetentny
organ, zgodnie z właściwym trybem prawotwórczym, we właściwej
formie.
2. Zostało urzędowo opublikowane, czyli promulgowane.
3. Nie zawiera sprzeczności, a jeśli zawiera, to sprzeczności zostają
usunięte za pomocą reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy,
których nie dało się usunąć za pomocą reguł kolizyjnych.
4. Nie zostały uchylone przez przepisy derogacyjne lub w inny sposób.
5. Nie zostały uznane przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodne z
Konstytucją lub aktami wyższego rzędu.
Ci, którzy kierują się jedynie formalnym obowiązywaniem prawa, nie uznają
istnienia desuetudo, czyli utraty mocy wiążącej norm prawnych w wyniku ich
niestosowania. W ujęciu pozytywistów dana norma obowiązuje tak długo,
dopóki nie zostanie uchylona.
Realistyczne obowiązywanie prawa
Obowiązywanie realistyczne polega na zaistnieniu faktu społecznego, jakim
jest występująca masowo zgodność zachowań adresatów tych norm z tymi
normami.
Desuetudo, czyli utrata mocy wiążącej normy w wyniku jej długotrwałego
niestosowania lub nieprzestrzegania, dotyczy zarówno normy
sankcjonowanej, gdy mimo pojawienia się w jej hipotezie warunków adresaci
pierwotni nie zachowują się zgodnie z jej dyspozycją, jak i normy
sankcjonującej, gdy mimo naruszania normy sankcjonowanej adresat wtórny –
organ państwa – nie stosuje sankcji. Do stwierdzenia odwyknienia konieczne
jest intencjonalne działanie ze strony kompetentnych organów.
Trybunał Konstytucyjny uznał, że desuetudo nie obowiązuje w przypadku
aktów prawnych wykonujących zobowiązania międzynarodowe.
Obowiązywanie prawa w przestrzeni
Granice terytorium państwa określają przepisy przyjęte w danym państwie
oraz umowy międzynarodowe. Zwierzchnictwo terytorialne państwa polega
na tym, że państwo sprawuje wyłączną władzę w stosunku do wszystkich
elementów znajdujących się na terenie tego państwa, zarówno sztucznych jak
i naturalnych, oraz wszystkich podmiotów znajdujących się na terenie państwa
– zwierzchnictwo personalne. Zasady te są potwierdzeniem suwerenności
państwa.
Od tej zasady istnieją pewne wyjątki. Umowy i zwyczaje prawa
międzynarodowego wyłączają możliwość stosowania sankcji prawa
wewnątrzkrajowego w stosunku do niektórych kategorii podmiotów, np.
personelu dyplomatycznego.
Prawo międzynarodowe publiczne, nie pochodzące od suwerena krajowego,
może być stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa. Umowy
międzynarodowe, na mocy suwerennej decyzji państwa – ratyfikacji – stają się
elementem prawa wewnętrznego.
W ostatnich latach obserwuje się rozwój ponadpaństwowych systemów
ochrony (Europejski Trybunał Praw Człowieka) praw i wolności człowieka,
zawartych w umowach międzynarodowych. Konieczność obrony tych praw
usprawiedliwia międzynarodową interwencję, nawet jeżeli godzi ona w
tradycyjnie pojmowaną suwerenność państwa.
Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza stosowanie na
danym terytorium prawa obcego, tj. prawa podmiotu cudzoziemskiego.
Kwestie te reguluje ustawa z 2011 roku – Prawo prywatne międzynarodowe,
która jest rodzajem prawa kolizyjnego, ale sięgamy po nią, gdy umowa
międzynarodowanie reguluje konkretnej kwestii. W kwestii obowiązywania
prawa obcego lub wewnątrzkrajowego, obowiązują m.in. zasady:
 Lex patriae – zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych
podmiotu ocenia się według jego prawa ojczystego.
 Lex rei sitae – kwestie dotyczące prawa rzeczowego danej rzeczy
nieruchomej lub ruchomej będącej jego przedmiotem reguluje prawo
państwa, w którym ta rzecz się znajduje.
 Lex loci actus – czynność prawna dokonywana jest i wywołuje skutki
według prawa państwa, w którym jest dokonywana.
Obowiązywanie prawa co do osób
Generalnie prawo danego państwa obowiązuje wszystkie osoby przebywające
na jego terytorium, ale szczegółowe rozwiązania w tym zakresie należą do
kompetencji państwa.
Status prawny cudzoziemców, którzy zasadniczo podlegają prawu państwa, w
którym się znajdują, może być modyfikowany przez umowy międzynarodowe
czy bilateralne porozumienia między państwami.
Polską ustawę karną stosuje się wobec obywatela polskiego, przebywającego
za granicą, a czasem i do cudzoziemca, jednak warunkiem takiego
postępowania jest fakt, że prawo danego kraju również uznaje popełniony
czyn za przestępstwo.
Cudzoziemcy będący dyplomatami państw posiadający placówki
dyplomatyczne na terenie danego państwa korzystają z immunitetów:
nietykalności i jurysdykcyjnego. Oznacza to, że nie można wobec nich
zastosować jakichkolwiek środków przymusowych, oraz nie podlegają
jurysdykcji państwa przyjmującego.
Obowiązywanie prawa w czasie
Prawo obowiązuje w czasie, co oznacza, że można ściśle ustalić początek i
koniec obowiązywania normy prawnej.
W sytuacji, gdy norma kształtowała się zwyczajowo, moment jej
obowiązywania to moment usankcjonowania jej przez państwo.
w przypadku prawa stanowionego konieczne jest wypełnienie formalnych
warunków – czynności konwencjonalnych, koniecznych do obowiązywania
systemowego aktu. Początek obowiązywania danego aktu w systemie na ogół
jest wskazany w samym akcie, może być to moment ogłoszenia lub moment
późniejszy niż moment ogłoszenia. Nie może być to jednak moment
wcześniejszy. Formalnym warunkiem obowiązywania normy jest urzędowe
ogłoszenie, czyli promulgacja.
Od momentu obowiązywania aktu w systemie należy odróżnić moment
wejścia w życie, jest to moment, od którego adresatów zawartych w hipotezie
normy obowiązuje zachowanie ujęte w treści dyspozycji tej normy prawnej.
Warunkiem obowiązywania aktu normatywnego – wejścia do systemu
prawnego – jest jego urzędowe opublikowanie, które nie jest równoznaczne z
wejściem w życie, które następuje w terminie wskazanym w samym akcie.
Akty wykonawcze, np. rozporządzenia, można wydawać jedynie do ustaw już
obowiązujących, czyli opublikowanych w urzędowym organie publikacyjnym –
Dzienniku Ustaw. Od momentu opublikowania, a przed wejściem w życie,
można dany akt nowelizować. Moment wejścia w życie jest określany w
przepisie wprowadzającym aktu normatywnego.
Vacatio legis. Jest to okres dzielący datę obowiązywania aktu normatywnego
od daty jego wejścia w życie. Jest on wykorzystywany na zapoznanie się się z
aktem, oraz przygotowanie w sensie techniczno – organizacyjnym. Długość
trwania vacatio legis leży w gestii prawodawcy, uzależniona jest od samego
charakteru aktu normatywnego oraz zakresu zmian, jakie wprowadza w
stosunkach społecznych. Zwykle vacatio legis trwa 14 dni, ale można je
wydłużyć w przypadku rozbudowanych aktów, wprowadzających istotne
zmiany w regulacjach obowiązujących, jak np. konstytucja czy kodeksy; może
być też krótszy lub akt może wejść w życie w momencie ogłoszenia, ale musi
mieć to uzasadnienie, np. ustawa o stanie wyjątkowym.
Lex retro non agit. Zasada ta głosi, że odpowiedzialność karną ponosi ten, kto
dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę , która
obowiązywała w momencie popełniania tego czynu. Niedziałanie prawa
wstecz wynika z charakteru norm prawnych jako reguł określających wzory
postępowania. Trzeba wpierw znać wzór postępowania, by móc się do niego
zastosować. Zasada retroaktywności występuje też w postaci zakazu
stosowania surowszego prawa wstecz – lex severior retro non agit, ale
dopuszcza się stosowanie prawa wstecz, jeżeli oznaczałoby to zastosowanie
łagodniejszych sankcji dla podmiotów niż w przypadku prawa obowiązującego.
(Lex mitior retro non agit).
Prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie na czas nieokreślony, jednak
istnieją wyjątki od tej zasady: istnieją akty normatywne, dla których
prawodawca przewiduje określony moment zakończenia obowiązywania.
Przykładem jest ustawa budżetowa, która obowiązuje do 31 grudnia każdego
roku.
Zwykle jednak moment końcowy obowiązywania normy określają przepisy
derogacyjne zawarte w innym akcie normatywnym. Zazwyczaj uchylenia
przepisów dokonuje podmiot, który dany akt ustanowił.
Funkcje prawa. Przestrzeganie prawa
Funkcjonowanie prawa polega na skutecznym wpływaniu na zachowanie
adresatów norm prawnych. Dopiero prawo respektowane i przestrzegane
przez adresatów jest w stanie przyczynić się drogą prawną do osiągnięcia
zakładanych przez władzę celów i spełnienia przewidzianych funkcji.
Pojmowanie prawa w kategorii celów eksponuje charakter prawo jako
instrumentu oddziaływania społecznego. Taki instrumentalny prawa
charakter był pojmowany od najdawniejszych czasów. Osiąganie celów
społecznych za pomocą prawa wymaga względnej stałości prawa, zwanej
pewnością prawa.
Przez funkcję prawa współczesna nauka rozumie rzeczywisty skutek, rezultat
działania jakiejś instytucji czy normy prawnej. Skutek taki może być
zaplanowany i oczekiwany przez prawodawcę – wtedy funkcja, jeżeli skutek
nastąpił – pokrywa się z celem. Zaplanowany cel może nie zostać osiągnięty,
co nie oznacza, że norma nie wywarła żadnych skutków. Skutki mogą być
zaplanowane i niezaplanowane, korzystne – eufunkcjonalne, lub niekorzystne
– dysfunkcjonalne.
Według podejścia teleologicznego prawo ma pewien globalny cel. Przeciwnicy
tego podejścia twierdzą, że można określić jedynie cel danej normy prawnej,
instytucji prawnej czy ustrojowej. Cel taki, niekiedy wprost, wyraża sam
prawodawca. Można go także odtworzyć z przepisów dla potrzeb wykładni i
stosowania prawa.
Typologia funkcji prawa:
 Funkcja stabilizacyjna wyraża się tym, że prawo utrwala w
społeczeństwie ład polityczny czy gospodarczy. Stałość prawa,
polegająca na obowiązywaniu prawa przez dłuższy czas, powoduje
petryfikowanie pewnych wzorów zachowań w społeczeństwie –
uczynienie ich bardziej rutynowymi i przewidywalnymi. Wzmacnia to
bezpieczeństwo społeczne.
 Funkcja dynamizująca polega na promowaniu zmian w różnych sferach
życia społecznego. Prawodawstwo może odpowiadać potrzebom
konkretnych czasów, tworząc nowe instytucje prawne i nowe struktury
organizacyjne życia społecznego.
 Funkcja ochronna polega na ochronie wartości ważnych z punktu
widzenia społeczeństwa.
 Funkcja organizacyjna polega na tworzeniu instytucjonalnych
warunków życia społecznego i państwowego. Na tej podstawie
powoływane są rozmaite jednostki organizacyjne, zarówno będące
organami władzy publicznej, jak i w dalszej kolejności instytucje
prywatne.
 Wyodrębnienie funkcji represyjnej i wychowawczej uwzględnia to, czy
prawo działa ze względu na obawę przed dolegliwościami, jakie mogą
spotkać naruszycieli norm, czy ze względu na to, że wyrabia w
adresatach norm trwałe przekonania i nawyki.
Według innej propozycji można wyróżnić funkcje:
 Funkcja kontrolna polega na tym, że rezultatem działania prawa jest
poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli.
 Funkcja dystrybutywna jest rezultatem tego, że prawo przyczynia się
do rozdziału różnego rodzaju dóbr w społeczeństwie.
 Funkcja regulacji konfliktów polega na tym, że rezultatem działania
prawa jest rozstrzyganie sporów, jakie pojawiają się w społeczeństwie w
przypadku niezgodności interesów czy opinii jednostek lub grup. Wiąże
się to z ochroną pokoju i wolności.
Prawo może być skutecznym środkiem organizacji życia społecznego tylko
wtedy, gdy w swej treści i formie jest zgodne ze społecznie akceptowanymi
wartościami. Tylko z takim prawem obywatele będą się utożsamiać i będą je
uznawać za sprawiedliwe.
Instrumentalny charakter prawa
Instrumentalizacja prawa oznacza wykorzystywanie prawa wyłącznie jako
środka sprawowania władzy i osiągnięcia założonych celów. Powoduje to
naruszenie społecznie akceptowanej harmonii między prawem jako
instrumentem, a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości.
Jest to przykład patologii prawa, mogący prowadzić do utraty poczucia
identyfikacji między władzą a społeczeństwem. Prawo przestaje być
składnikiem ładu społecznego, gwarantem wolności czy sprawiedliwości. Iluzją
staje się zasada rządów prawa. Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę
niszczy prawo jako narzędzie sprawowania władzy. Dochodzi bowiem do
utraty społecznego prestiżu i zaufania do tych, którzy się prawem posługują.
Przestrzeganie prawa
Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z
treścią dyspozycji normy prawnej w warunkach określonych w jej hipotezie.
Chodzi tu o tzw. zachowanie zewnętrzne, którego przebieg lub skutek są
widoczne dla innych osób. Przeżycia wewnętrzne, jakie towarzyszą temu
zachowaniu, nie mają wpływu na ocenę faktu, czy mamy do czynienia z
przestrzeganiem prawa. Stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod
uwagę w przypadku ustalania intencji adresata prawa, np. w przypadku prawa
karnego – stopnia winy lub oceny doniosłości naruszenia norm. Istotne jest
też świadome dostosowanie się adresatów do norm prawnych.
Na naszą ocenę norm prawnych wpływają inne systemy normatywne
(moralne, religijne, obyczajowe), system wartości wyznawany w środowisku
bezpośredniego adresata norm, wiedza o prawie oraz o celach, jakie
przyświecały prawodawcy.
Postawa posłuchu wobec prawa może przybrać 3 formy :
 Postawa legalistyczna – wynikająca z szacunku dla prawa;
 Postawa oportunistyczna – wynikająca z chęci uzyskania korzyści lub
uniknięcia kary;
 Postawa konformistyczna – wynika z chęci przystosowania się do
zachowań innych osób, środowiska.
Postawa legalizmu wyraża się gotowością do przestrzegania norm prawnych
nie ze względu na ich treść, lecz fakt, że zostały ustanowione przez organy
władzy publicznej. Rozpowszechnianie w społeczeństwie postaw
legalistycznych przyczynia się do zmniejszenia liczby przypadków naruszeń
prawa, pozwala na stabilną organizację i funkcjonowanie państwa. Stwarza
sytuację, w której posłuch prawu jest zapewniony nawet w sytuacji, gdy jest
ono sprzeczne z zasadami moralnymi. Najbardziej racjonalną postawą jest
więc legalizm krytyczny, który nie kontestuje prawa, ale jest wrażliwy na
pewne wymagania co do treści norm prawnych czy celów prawodawstwa, i
umiejący legalnymi środkami wskazywać potrzebę naprawy.
Postawa oportunistyczna wynika z kalkulacji strat lub korzyści, jakie mogą
wynikać z nieprzestrzegania lub przestrzegania prawa. Postawa ta wynika nie
tylko z surowości norm, lecz także ze skuteczności aparatu ścigania i karania
przestępców.
Postawa konformistycznawyraża się tym, że dostosowujemy nasze
zachowania, a nawet poglądy, do zachowań i poglądów osób, z którymi w jakiś
sposób się identyfikujemy, lub do postaw dominujących w naszym otoczeniu.
Układem odniesienia dla konformisty nie jest prawo samo w sobie, lecz
stosunek do prawa przyjmowany w jego otoczeniu.
Nieprzestrzeganie prawa
Nieprzestrzeganie prawa może przyjąć dwie formy:
Zachowanie contra legem – naruszanie lub złamanie prawa;
Zachowanie praeter legem- pozorne zachowanie zgodnie z prawem, ma na
celu uniknięcie zakazów czy nakazów lub wyjście poza granice dozwoleni
stanowionych przez normy.
Zachowanie contra legempolega na działaniu lub zaniechaniu niezgodnym z
treścią dyspozycji danej normy, w warunkach określonych w hipotezie tej
normy. Nieprzestrzeganie prawa może więc polegać na podjęciu działania,
które jest przez daną normę nakazane, lub zaniechaniu działania nakazanego
przez określoną normę.
Wśród zachowań contra legem wyróżniamy obywatelskie nieposłuszeństwo.
Jest to celowe niezachowanie się z treścią konkretnej normy wraz z
jednoczesnym publicznym manifestowaniem takiego działania. Osoba
dokonująca takiego działania świadomie poddaje się sankcjom. Czyni to po to,
aby wyrazić sprzeciw wobec władzy lub normy, które uważa za
niesprawiedliwe i niesłuszne. W postawie obywatelskiego nieposłuszeństwa
zawarta jest myśl konstruktywna, działający czyni to w imię interesu
publicznego, podejmuje walkę z niesprawiedliwym prawem.
Rodzajem zachowania contra legem jest nadużycie prawa, które polega na
zachowaniu zgodnym z literalnym brzmieniem przepisu, ale niezgodnym z
zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno – gospodarczym
przeznaczeniem rzeczy.
Zachowanie praeter legempolega na osiągnięciu zabronionego przez jedną
normę w taki sposób, że adresat podejmuje zachowanie będące przypadkiem
zachowania zgodnego z treścią innej normy, a nie normy obchodzonej.
Adresaci, którzy dążą do omijania prawa, wykorzystują:
- zwężającą lub rozszerzającą wykładnię przepisów;
- luki w prawie;
- niejasności języka prawnego;
- luz decyzyjny pozostawiony organom władzy publicznej;
- niemożliwość precyzyjnego skontrolowania, czy zachowanie podmiotów jest
zgodne z prawem.
Omijanie prawa jest naruszeniem prawa, ale istota omijania prawa nie jest
określona w przepisach, lecz przez doktrynę i orzecznictwo sądowe.
Znajomość prawa a jego przestrzeganie
Przestrzeganie prawa zależy od wielu czynników, jednak podstawowym jest
znajomość normy przez jej adresatów. Adresat musi wiedzieć, czy norma
obowiązuje i jaką ma treść – tylko wtedy norma będzie skutecznie
oddziaływać na jego zachowanie. Dodatkowymi czynnikami wpływającymi na
znajomość normy jest odpowiednia liczba i dostępność dzienników
publikacyjnych, staranna derogacja, odpowiedni czas vacatio legis,
komunikatywny język samych tekstów. Aby prawo było przestrzegane, musi
być znane adresatom, jednak obecnie znajomość prawa w Polsce jest niska, co
wynika z:
-ogromnej ilości obowiązujących aktów normatywnych, która nieustannie
wzrasta;
-akty normatywne podlegają nieustannym modyfikacjom – są uchylane,
wprowadzane w życie, dokonuje się w nich częstych nowelizacji;
-prawo jest obecnie bardzo wyspecjalizowane, operuje trudnym językiem
prawnym a także językami branżowymi dziedzin, które reguluje;
-urzędowe dzienniki publikacyjne są stosunkowo trudno dostępne.
Niski poziom wiedzy o prawie zwiększa ryzyko jego naruszeń, wysoki poziom
sprzyja poszanowaniu prawa, pod warunkiem, że jest to prawo społecznie
akceptowane, a w społeczeństwie zakorzenione są postawy legalistyczne. Dla
obywateli istotne jest również to, czy prawo jest szanowane przez organy
władzy publicznej, ludzi władzy czy też ludzi czynnie uczestniczących w życiu
publicznym.
Ogłaszanie aktów normatywnych
Warunkiem wejścia w życie większości aktów normatywnych jest ich
ogłoszenie w jednym z dzienników urzędowych. W przypadku Konstytucji RP,
ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego, kwestie ogłaszania reguluje
przepis konstytucyjny. Kwestie ogłaszania aktów normatywnych reguluje
szczegółowo ustawa o ogłaszaniu aktów normatywnych. Od dokonania
ogłoszenia uzależnione jest włączenie aktu normatywnego do systemu prawa.
Promulgacja jest ostatnią z łańcucha czynności konwencjonalnych
składających się na tworzenie prawa.
Akty normatywne ogłasza się niezwłocznie po ich wydaniu w oficjalnych
dziennikach urzędowych. Ogłoszenie w tej formie jest obowiązkowe, chyba ,
że dany akt nie zawiera przepisów powszechnie obowiązujących.
Do dzienników urzędowych RP zaliczamy:
 Dziennik Ustaw RP,
 Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski”,
 Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski B”,
 dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji
rządowej,
 dzienniki urzędowe centralnych urzędów,
 wojewódzkie dzienniki urzędowe.
W Dzienniku Ustaw ogłasza się:
 Konstytucję RP,
 Ustawy,
 Rozporządzenia prezydenta z mocą ustawy,
 Rozporządzenia wykonawcze podmiotów uprawnionych do ich
wydawania,
 Ratyfikowane umowy międzynarodowe,
 Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego,
 Wyniki referendów i wyborów do organów centralnych,
 Akty prawne dotyczące stanów nadzwyczajnych.
W Monitorze Polskim ogłasza się akty prawa wewnętrznie
obowiązującego, czyli m.in.:
 Zarządzenia Prezydenta,
 Zarządzenia Rady Ministrów,
 Zarządzenia Zgromadzenia Narodowego,
 Regulaminy kolektywnych organów władzy,
 Postanowienia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie sporów
kompetencyjnych.
Ponadto każdy minister i organ centralny może wydawać swój dziennik
urzędowy. Akty prawa miejscowego ogłaszane są w wojewódzkich
dziennikach urzędowych.
Sprostowania błędów aktów dokonuje się w drodze obwieszczenia w tym
samym dzienniku urzędowym, w którym akt był ogłoszony.
Należycie ogłoszony, w odpowiednim organie promulgacyjnym, tekst aktu
nazywa się tekstem autentycznym. Tekst taki jest ostatecznie wiążący w
przypadku sporów co do treści prawa.
Nowelizacją nazywamy częściową modyfikację obowiązującego aktu
normatywnego przez inny, później wydany akt normatywny o tej samej lub
wyższej mocy prawnej.
Tekst jednolity to pierwotny tekst aktu normatywnego wraz z naniesionymi
nań wszystkimi nowelizacjami.
Inkorporacja prawa to kompilacyjne zestawienie tekstów aktów
normatywnych dotyczących danego zagadnienia lub sfery życia publicznego.
Fikcja powszechnej znajomości prawa – władza publiczna przyjmuje fikcyjne
założenie, że poprawnie ogłoszone przepisy prawa są powszechnie znane.
Fikcję to wyrażają dwie łacińskie paremie: ignorantia iuris nocet nieznajomość prawa szkodzi, oraz ignorantia iuris neminem excusat –
nieznajomość prawa nikogo nie usprawiedliwia. Nie należy tego przyjmować
jako obowiązku znajomości prawa, ale oznacza, że nie można powoływać się
na nieznajomość prawa w ochronie przed odpowiedzialnością za dany czyn.
W uzasadnionych przypadkach nieświadomość bezprawności czynów bywa
usprawiedliwiona.
Skuteczność prawa
Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do uzyskania
jakiegoś celu. Osiągnięcie tego celu decyduje o skuteczności prawa.
Skuteczność behawioralna – skuteczność prawa wyraża się przez fakt
podporządkowania się adresatów norm prawnych do postanowień
zawartych w tych normach.
Skuteczność aksjologiczna – polega na tym, że adresaci norm prawnych
akceptują i przyjmują za własne wartości, jakie legły u podstaw stanowionych
przez prawodawcę norm. W konsekwencji adresaci stosują się do samych
norm tworzonych w celu realizacji lub ochrony danych wartości. Skuteczność
behawioralna prawa jest łatwiej osiągalna, gdy prawo uzyska skuteczność
aksjologiczną.
Źródła prawa
Na gruncie szczegółowych dyscyplin prawniczych przez źródła prawa rozumie
się akty normatywne zawierające przepisy dające podstawę do
konstruowania norm konkretnej dyscypliny prawnej.
Źródła prawa w znaczeniu formalnym – są to ustawy, rozporządzenia,
zarządzenia, niekiedy orzeczenia sądowe, mające prawotwórczy charakter.
Źródła prawa w znaczeniu materialnym – okoliczności o charakterze
społecznym, politycznym, kulturalnym, ekonomicznym czy politycznym,
których oddziaływanie wpłynęło na formę i treść obowiązującego w danym
pańśtwie prawa.
Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym - są to organy władzy, których
decyzje przesądzają o treści i obowiązywaniu norm prawnych.
Fakty prawotwórcze – dzieła różnych instytucji podejmujących decyzje o
różnym charakterze prawnym, są to np. umowy międzynarodowe,
stanowienie ustaw w trybie procedur parlamentarnych, prawotwórcze
orzeczenie sądowe.
Źródła poznania prawa – są to dokumenty i publikacje, z których uzyskujemy
informacje o obowiązującym prawie. Są to zarówno dzienniki urzędowe, jak i
np. publikacje naukowe.
Sposoby tworzenia prawa
Do najbardziej rozpowszechnionych sposobów tworzenia prawa zaliczamy:
 Stanowienie prawa,
 Precedensy prawotwórcze,
 Sankcjonowanie zwyczajów.
Stanowienie prawa
Stanowienie prawa jest w kulturze prawa kontynentalnego podstawowym
sposobem tworzenia prawa, prawo zwyczajowe odgrywa tam rolę
uzupełniającą. Stanowienie prawa jest aktem świadomym, celowym i
jednostronnym, dokonywanym przez uprawniony podmiot, w wyniku czego
powstają normy prawne abstrakcyjne i generalne. Jednostronność
stanowienia prawa oznacza, że prawodawca może władczo żądać od
adresatów norm podporządkowania się im, na ich obowiązywanie nie jest
potrzebna zgoda adresatów. Stanowienie prawa jest czynnością
konwencjonalną, której cechy charakterystyczne to sformalizowanie,
prospektywność i konstytutywność.
Sformalizowanie tego aktu polega na:
 Oddaniu tej czynności kompetentnym organom władzy,
 Podporządkowaniu ich prawotwórczego działania określonym prawnie
procedurom decyzyjnym,
 Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie
formy,
 Podaniu do wiadomości publicznej ustanowionego aktu w określony
prawem sposób, co wiąże się z uzyskaniem mocy obowiązującej i
wejściem ich w życie.
Prospektywność wyraża się tym, że stanowienie prawa zwrócone jest ku
przyszłości, normuje sytuacje w stosunku do z góry nieokreślonej liczby stanu
rzeczy wskazanych rodzajowo (abstrakcyjność normy prawnej), i wobec
rodzajowo wskazanych adresatów (generalność normy prawnej).
Konstytutywność wyraża się tym, że wraz ze stanowienie prawa są do
systemu wprowadzane lub usuwane z niego normy prawne. Stanowienie
tworzy lub uchyla normy, nie stwierdza ich istnienia i obowiązywania.
Deklaratoryjny charakter mają zaś prawa i wolności człowieka i obywatela
zawarte w konstytucji, gdyż doktryna zakłada, że ich źródłem jest
przyrodzona godność człowieka, stąd konstytucja może jedynie stwierdzać –
deklarować ich istnienie.
Ustawodawca tworzy prawo. Niekiedy w języku prawniczym rozróżnia się
prawodawcę formalnego – instytucję, która w świetle prawa posiada
kompetencję prawodawczą, od prawodawcy faktycznego – tego, kto w
rzeczywistości ma wpływ na kształt projektu w różnych stadiach jego
tworzenia.
Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym
Tworzenie prawa w drodze umów nie jest rozpowszechnione w systemie
prawa krajowego, jest jednak podstawowym narzędziem prawa
międzynardowego publicznego, które jest przez to niekiedy nazywane
traktatowym. Umowa tworząca prawo jest czynnością konwencjonalną,
poprzez którą strony ją zawierające tworzą normy postępowania. W
przypadku umów prawa publicznego normy te mają charakter abstrakcyjny i
generalny. Umowy tworzące prawo publiczne należy odróżnić od umów
prywatnych, które tworzą uprawnienia i obowiązki tylko między stronami
umowy, wyjątkowo dla osób trzecich. Tego rodzaju umów nie zalicza się do
faktów prawotwórczych, czyli źródeł prawa powszechnie obowiązującego.
Prawo tworzone przez umowy jest nazywane prawem konsensulanym. Jest
to prawo stanowione, ale nie powstaje przez jednostronną decyzję władzy.
W Polsce w stosunkach wewnętrznych tak regulowana jest część prawa
pracy w formie układów zbiorowych pracy, czy też unormowania między
państwem a innymi niż rzymskokatolickie kościołami. Takie umowy wiążą
również osoby trzecie, są skuteczne erga omnes. Prawo międzynarodowe
wiąże jedynie strony umowy.
Przekształczenia zwyczajów w prawo
Z prawem zwyczajowym mamy do czynienia wtedy, gdy jakaś zbiorowość
uzna dany zwyczaj na tyle istotny, że powinien zostać usankcjonowany przez
organy władzy publicznej. Do przeistoczenia się zwyczajowej normy
postępowania w normę prawa zwyczajowego konieczne jest
współwystępowanie następujących zjawisk:
 Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego dotyczy,
 Ze zwyczaju musi wynikać stosunkowo precyzyjny wzór postępowania,
 Uznanie zwyczaju przez sądy czy też inne organy stosujące prawo,
 Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą.
Zwyczaj rodzi się spontanicznie, bez udziału władzy publicznej, twórca
zwyczaju jest najczęściej anonimowy i grupowy. Zwyczaj powstaje w długim
procesie społecznym, jest przedmiotem głębokiej i powszechnej
internalizacji.
Istnienie prawo zwyczajowego jako produktu przekształcania się zwyczaju w
prawo jest charakterystyczne dla społeczeństw, w których zmiany zachodzą
powoli i mają organiczny, a nie rewolucyjny charakter.
Zanim organy władzy usankcjonują zwyczaj, muszę się przekonać o jego
długotrwałości i niezbędności posługiwania się nim na przyszłość.
Zgodnie z teorią pozytywizmu prawniczego dopiero formalne potwierdzenie
przez sąd niepisanego, ale znaczącego zwyczaju nadaje mu charakter normy
prawnej.
Przyjmuje się, że w przypadku kolizji prawa zwyczajowego ze stanowionym
normy prawa zwyczajowego mogą uchylać normy dyspozytywne, ale nie
mogą uchylać norm imperatywnych.
Zwyczaj prawny jest sposobem realizacji prawa obowiązującego, natomiast
prawo zwyczajowe jest źródłem prawa.
Prawotwórcza działalność sądów
Precedens to pierwsze rozstrzygnięcie jakiejś sprawy, służące za przykład
przy rozstrzyganiu spraw podobnych. Stosowanie precedensu polega na tym,
że sąd musi ustalić fakty w danej sprawie, a następnie znaleźć wcześniejsze
orzeczenie – precedens, którego stan faktyczny jest jak najbardziej podobny
do tego w rozstrzyganej sprawie. Następnie sędzia z precedensu , na
podstwie treści orzeczenia oraz uzasadnienia wyprowadza zasadę
rozstrzygnięcia – ratio decidendi. Posłuży ona do wydania wyroku w obecnej
sprawie. Sądy stosujące prawo precedensowe są związane precedensem,
czyli orzeczeniem, które wcześniej zapadło w podobnej sprawie – zasada
stare decisis. Uzasadnienie w sprawach, w których sędzia musi sformułować
zasadę decyzji, bardzo często nawiązuje do prawa zwyczajowego. Prawo
precedensowe zapewnia względną jednolitość w orzecznictwach, oraz równe
traktowanie. Niektóre sądy mają prawo przełamywania precedensu albo
odróżnienia określonego przypadku od innych. Są to sposoby
dostosowywania prawa do zmieniających się potrzeb rzeczywistości
społecznej.
Zgodnie z Konstytucją RP, sądy w Polsce są związane jedynie aktami prawa
stanowionego, więc nie pełnią wprost funkcji prawotwórczej. Ich
rozumowanie ma charakter sylogistyczny, tzn. z generalnej i abstrakcyjnej
normy prawnej wyprowadzają konkretną i indywidualną normę orzeczenia.
Recepcja obcego prawa
Niektóre społeczeństwa i państwa kształtowały swoje prawo przez rececpcję
prawa obcego. Obce akty normatywne uznaje się za obowiązujące, czasami
po pewnych adaptacjach, na własnym terytorium. Może to się wiązać z
dominacją polityczną jakiegoś kraju nad innym, np. liczne kraje europejskie
przejmowały Kodeks Napoleona. Obce prawo nie jest traktowane jak źródło
prawa, gdyż stanowi jedynie adaptację wcześniej już ustanowionego prawa.
Stanowienie prawa – zasady
Projekty ustaw mogą powstawać poza sferą działalności organów władzy,
jednak ich skuteczne wniesienie pod obrady parlamentu wiąże się z
wykonaniem formalnej inicjatywy ustawodawczej. Prawo inicjatywy
ustawodawczej to uprawnienie do wniesienia pod obrady parlamentu
projektu ustawy, i wiąże się z obowiązkiem rozpatrzenia projektu przez
parlament. W Polsce inicjatywa ustawodawcza przysługuje:
-posłom – co najmniej 15 i komisji sejmowej
-Senatowi,
-Prezydentowi,
-Radzie Ministrów,
-grupie co najmniej 100 000 obywateli.
Wniesienie projektu ustawy do parlamentu jest poprzedzone:
 Pracami przygotowawczymi w ramach danego resortu,
 Następnie przeprowadzane są konsultacje międzyresortowe;
konsultacje ze środowiskami społecznymi, których projekt dotyczy lub
ich reprezentacjami; opinie ekspertów, Rady Legislacyjnej działającej
przy premierze,
 Następnie dokonuje się uchwały Rady Ministrów.
Analogicznie proces zachodzi w przypadku Senatu, szczegółowo reguluje to
regulamin Senatu.
Parlament, po otrzymaniu projektu ustawy od uprawnionego podmiotu,
uruchamia procedurę legislacyjną. Procedura ta obejmuje:
1. Czytania projektu, czyli debaty nad jego treścią. W Sejmie
przewidziane są 3 czytania, pierwsze odbywa się na posiedzeniach
komisji sejmowych, chyba że projekt dotyczy najważniejszych spraw,
wtedy pierwsze czytanie odbywa się, tak jak drugie i trzecie, na
posiedzeniu plenarnym sejmu.
2. Prace nad projektem, które odbywają się w stałych lub specjalnie
powołanych do projektu komisjach parlamentarnych. Komisje te mogą
zaproponować poprawki, zasugerować przyjęcie lub odrzucenie
projektu. Kolejne czytania projektu są poprzedzone pracami w
komisjach.
3. Decyzje w sprawie projektu podejmowane są prze głosowanie.
Głosowania w komisjach nie mają charakteru ostatecznego. O
przyjęciu lub odrzuceniu projektu ustawy decydują głosowania na
zgromadzeniach plenarnych sejmu. Ustawę w Polsce uznaje się za
przyjętą, jeżeli Sejm uchwali ją zwykłą większością, przy obecności
4.
5.
6.
7.
przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów – quorum. Niekiedy
konieczne jest osiągnięcie tzw. kwalifikowanej większości, by ustawa
została przyjęta przez Sejm (np. zmiany w konstytucji).
Po uchwaleniu projektu przez Sejm do działania włącza się Senat.
Senat może zaaprobować ustawę bez zmian, zaproponować poprawki
lub ją odrzucić. W dwóch ostatnich przypadkach projekt wraca znów
pod obrady Sejmu, który odrzucić decyzję Senatu większością
bezwzgledną przy quorum, jeżeli tego nie uczyni, ustawa przechodzi
dalej w brzmieniu zaproponowanym przez Sejm, lub jest odrzucona,
jeżeli Senat tak zadecydował.
Uchwaloną przez parlament ustawę przekazuje się do podpisania
głowie państwa. W Polsce prezydent dysponuje prawem weta
zawieszającego, Sejm może przełamać weto prezydenta kwalifikowaną
większością 3/5 głosów przy udziale quorum posłów.
Podpisana przez prezydenta ustawa podlega ogłoszeniu w dzienniku
promulgacyjnym. Promulgacja to podpisanie i ogłoszenie aktu
normatywnego.
W Polsce akty normatywnej niższej rangi podlegają kontroli ich
zgodności z konstytucją.
Obowiązujące przepisy uprawniają prezydenta do wydawania, w ściśle
określonych warunkach, rozporządzeń z mocą ustawy.
Akty normatywne w Polsce
Akty normatywne obowiązujące w Polsce Konstytucja RP podzieliła na dwie
grupy: akty będące źródłami prawa powszechnie obowiązującego, oraz akty
będące źródłami prawa o charakterze wewnętrznym.
Na prawo powszechnie obowiązujące składają się normy prawne, które
nakładają na podmioty prawa, czyli jednostki, ich organizacje, osoby prawne,
ciężary i obowiązki, oraz przyznające im uprawnienia i upoważnienia.
Formalnymi źródłami prawa powszechnie obowiązującego są:
-Konstytucja RP
-Ustawy
-Rozporządzenia z mocą ustaw
-Rozporządzenia wykonawcze
-Ratyfikowane umowy międzynarodowe
-Akty prawa miejscowego, stanowione przez organ mający upoważnienie do
ich wydawania zawarte w ustawie
-Układy zbiorowe pracy
Na prawo o charakterze wewnętrznym składają się akty prawa
obowiązujące wewnątrz struktury organów władzy publicznej. Organ
wydający akty prawa wewnętrznego może nakładać obowiązki lub
przyznawać uprawnienia tylko w stosunku do jednostek i organów im
organizacyjnie podległych. Formalnymi źródłami prawa wewnętrznie
obowiązującego są więc uchwały i zarządzenia takich organów jak prezydent
czy Rada Ministrów, ministrowie. Zarządzenia mogą być wydawane tylko na
podstawie ustaw.
Konstytucja RP w odniesieniu do aktów prawa powszechnie obowiązującego
przyjęła koncepcję tzw. zamkniętego katalogu źródeł prawa, co oznacza, że
za źródło prawa nie może zostać uznany akt, który nie występuje w tym
katalogu. Zasada ta nie dotyczy źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego.
Akty prawa powszechnie obowiązującego
Konstytucja
Cechy charakterystyczne konstytucji:
 Jest to jedyny akt o takiej nazwie i randze w państwie, chyba że mamy
do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obok konstytucji
ogólnopaństwowej istnieją konstytucje stanowe lub republikańskie.
 Jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, jest fundamentem
normatywnym całego systemu prawa. Akty normatywne niższej rangi
muszą być z nią zgodne, zwykle państwa powołują specjalne organy do
badania zgodności innych aktów z konstytucją.
 Konstytucja jest uchwalana, modyfikowana i uchylana w szczególnym
trybie, który zakłada wyższą kwalifikację głosów po to, aby nie
dokonywano pochopnych i nieprzemyślanych zmian w konstytucji –
jest ona usztywniania”.
 Konstytucja zawiera postanowienia odnoszące się do:
-podstawowych zasad ustroju politycznego, gospodarczego i
społecznego państwa,
-kompetencji, organizacji, zadań oraz wzajemnych relacji między
organami władzy publicznej,
-podstawowych przepisów dotyczących samorządu terytorialnego,
-podstawowych praw i obowiązków człowieka i obywatela.
Ustawa
Jest to akt parlamentu, którym może być uregulowana każda kwestia, która
nie jest przedmiotem regulacji konstytucyjnej. Niektóre kwestie, takie jak
budżet państwa, wolności, prawa i obowiązki obywatelski i inne sprawy
wskazane wprost w konstytucji, muszą być uregulowane przez ustawę – jest
to tzw. materia ustawowa. Ustawy muszą być zgodne z ratyfikowanymi
umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej
zgody wyrażonej w ustawie.
Szczególną postacią ustawy jest kodeks, jest to obszerna ustawa regulująca w
sposób kompleksowy lub w części zasadniczej część stosunków składających
się na daną sferę życia publicznego. Obok kodeksu daną sferę mogą
regulować też inne akty normatywne, jednak kodeks zajmuje w niej miejsce
centralne i inne uregulowania odwołują się do kodeksu. Kodeks jest owocem
kodyfikacji prawa, czyli całościowego uregulowania danej sfery życia
publicznego w sposób, który może stanowić odstępstwo od uregulowań
dotychczasowych. W Polsce obowiązuje 10 kodeksów.
Akty normatywne o randze ustawy
KonstytucjaRP przewidujemożliwość wydania rozporządzenia z mocą ustawy
w nadzwyczajnych okolicznościach. Konstytucja zakłada, że w czasie stanu
wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, prezydent, na
wniosek Rady Ministrów, może wydać rozporządzenie z mocą ustawy w
zakresie określnym przez Konstytucję. Rozporządzenia te mogą więc
dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej podczas stanu
wojennego, oraz zakresu ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w
takim okresie. Rozporządzenie z mocą ustawy podlega zatwierdzeniu przez
Sejm na jego najbliższym posiedzeniu.
Umowy międzynarodowe i źródła prawa europejskiego
Konstytucja RP uznaje ratyfikowane umowy międzynarodowe za część prawa
krajowego i za podlegające bezpośredniemu stosowaniu, chyba że
stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy.
Stosowanie bezpośrednie oznacza, że nie trzeba treści umowy
międzynarodowej „przekładać” na treść ustawy wewnątrzkrajowej, i można
postanowienie tej umowy stosować tak jak postanowienia każdej ustawy.
Podstawowym warunkiem obowiązywania umowy międzynarodowej jest jej
ratyfikacja. Jest to istotna czynność konwencjonalna, dokonywana przez
uprawniony konstytucyjnie organ. Podpisaną umowę uznaje się za
ostatecznie wiążącą dane państwo. W Polsce organem upoważnionym do
dokonywania ratyfikacji, jak i wypowiadania umów, jest prezydent, nie jest
to jednak jego prerogatywa i tak jak inne akty urzędowe, wymaga
kontrasygnaty premiera.
Źródłem prawa powszechnie obowiązującego są jedynie umowy
ratyfikowane. W ramach tej kategorii Konstytucja wyróżnia:
 Umowy, których ratyfikacja nie wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w
ustawie, premier, przedstawiając taką umowę do podpisania
prezydentowi, jedynie informuje o niej Sejm. Umowy te muszą być
zgodne z ustawami.
 Umowy, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w
ustawie, Konstytucja wymaga takiej ratyfikacji od umów dotyczących:
-pokoju, sojuszy i układów politycznych lub wojskowych,
-wolności, praw i obowiązków wyrażonych w Konstytucji RP,
-członkostwa Polski w organizacjach międzynarodowych,
-znacznego obciążenia finansowego państwa,
-spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga
ustawy – takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli
ustawy nie da się pogodzić z umową.
 Umowy, które wymagają wyrażenia zgody w ustawie uchwalanej w
szczególnym trybie. Dotyczy to umów, na mocy których przekazuje się
część kompetencji organów władzy państwowej organizacjom lub
organom międzynarodowym. Umowy takie mogą być ratyfikowane po
uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb
większością 3/5 głosów odpowiednio posłów i senatorów, przy
quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb.
alternatywnie można rozpisać referendum ogólnokrajowe – w
wyborze drogi decyduje Sejm uchwałą.
W przypadku przystąpienia Polski do organizacji międzynarodowej, w
ramach której obowiązuje prawo stanowione przez tą organizację, prawo to
ma pierwszeństwo nad ustawami wewnętrznymi państwa. Dotyczy to prawa
wspólnotowego wtórnego, prawo pierwotne ma taki sam status jak umowy
ratyfikowane po uprzedniej zgodzie w ustawie.
Zgodnie z przepisami Konstytucji oraz utrwalonej doktryny i orzecznictwa,
prawo wtórne UE nie ma pierwszeństwa przed Konstytucją UE. Takie
rozstrzygnięcie jest sprzeczne z zasadami ustalonymi w orzecznictwie
Trybunału Sprawiedliwości UE. Do tej pory spory te rozwiązywano w drodze
„przyjaznej wykładni” prawa europejskiego.
Akty prawa wtórnego wspólnotowego UE, obowiązujące w polskim systemie
prawnym, ujęte w Traktacie o funkcjonowaniu UE, obejmują 5 kategorii:
 Rozporządzenia – mają za zadanie ujednolicić prawo w krajach
wspólnotowych UE, mają charakter generalnych i abstrakcyjnych norm
prawnych, są wiążące. Są publikowane w Dzienniku Urzędowym UE,
obowiązują bezpośrednio – nie wymagają transpozycji zawartego w
nich prawa do systemu prawa krajowego.
 Dyrektywy – mają również charakter wiążący, ale nie tak bezpośrednio
jak rozporządzenia. Wskazują przede wszystkim cele, jakie mają być
osiągnięte przez państwa członkowskie poprzez wprowadzenie
regulacji z zakresu prawa powszechnie obowiązującego. Dyrektywa
przewiduje określony czas, w którym dokonana ma być transpozycja
do prawa krajowego, przekroczenie tego okresu opatrzone jest
sankcjami, głównie finansowymi.
 Decyzje mają charakter konkretny i indywidualny –każda z nich jest
skierowana do ściśle określonego grona adresatów i dotyczy ściśle
określonych spraw.
 Opinie nie mają mocy wiążącej, zawierają określone oceny, często
stosowane w postępowaniu między instytucjami i organami wspólnot.
 Zalecenia sugerują podjęcie określonych działań.
Dwie ostatnie kategorie są określane mianem „miękkiego prawa”. Nie sa one
bezpośrednio wiążące, za ich nieprzestrzeganie nie są stosowane sankcje.
Służą wykładni prawa europejskiej, oraz wskazują kierunki działań, jakie będą
podejmowane przez UE.
Rozporządzenia wykonawcze
W polskim systemie prawnym rozporządzenia wydają:
-Prezes RM,
-Rada Ministrów,
-każdy z ministrów kierujących działami administracji rządowej,
-Prezydent,
-KRRiT.
Rozporządzenie to akt normatywny wykonawczy, wydawany na podstawie
szczegółowego upoważnienia ustawowego przez uprawniony konstytucyjnie
organ państwa w celu wykonania ustawy. Upoważnienie ustawowe powinno
zawierać zakres spraw, które należy uregulować, oraz wytyczne co do treści.
Ustawa może nakazać wydania rozporządzenia, lub upoważnić – bez
obowiązku, do wydania go – podstawa prawna rozporządzenia. W obu
przypadkach rozporządzenie powinno zawierać odwołanie do przepisu
ustawy zawierającego kompetencję prawotwórczą. Rozporządzenia muszą
być zgodne z Konstytucją, ustawami, ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi i dotyczyć tylko tych kwestii, które obejmuje nakaz lub
upoważnienie zawarte w ustawie i nie mogą przekraczać tych kwestii. Organ,
który otrzymał takie upoważnienie lub nakaz, nie może przekazać innemu
organowi władzy publicznej.
Akty prawa wewnętrznego
Katalog tych aktów nie ma charakteru zewnętrznego. Akty normatywne o
charakterze wewnętrznym mogą zawierać zasady działania, struktury, zasady
obsadzania stanowisk czy procedur decyzyjnych w organach czy agendach
podległych organizacyjnie organom wydającym akty prawa wewnętrznego.
Akty te muszą być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym, co
weryfikuje Trybunał Konstytucyjny.
Uchwały normatywne Sejmu i Senatu mają charakter pośredni między
prawem powszechnie obowiązującym a wewnętrznym.
 System common law opiera się na precedensach. Powstał w Anglii w XI
wieku. Początkowo wyroki opierały się na prawie zwyczajowym,
później na precedensach. Nie ma czystych systemów common law. W
ostatnich dziesięcioleciach zaczyna wzrastać znaczenie prawa
stanowionego. Większe znaczenie mają przepisy prawne w gałęziach
prawa publicznego. System equity law jest też historycznie związany z
prawem angielskim, w ok. XIII sądy zaczęto wydawać wyroki z
zasadami słuszności- odwołujące się do moralności. Generalnie
obecnie w systemach common law współegzystują 3 systemy: equity
law, ustawy i czyste common law. Tam, gdzie kiedyś dominującym
źródłem prawa były precedensy, wzrasta rola ustaw. W systemach
prawa stanowionego wzrasta z kolei znaczenie orzecznictwa. Zasada
praworządności obowiązuje w systemach organom stosowanie , w
common law obowiązuje zasada stare decisis- sądy są związane
orzeczeniami sądów wyższych instancji lub równorzędnych. Na
wniosek stron, które toczą spór , sąd stara się wyszukać w bazie
orzecznictwa orzeczenie, które jest najbardziej zbliżone do danej
sprawy. Podobieństwo spraw ocenia się patrząc na elementy prawne i
faktyczne. Przyjmuje się, ze każda sprawa, w której sąd wydał
orzeczenie z punktu widzenia podobieństwa , znajduje się elementy
wspólne, oraz dodatkowe. Nie ma dwóch identycznych spraw. Pewne
orzeczenia odgrywają tam rolę zasad prawa, obowiązują też bazy
danych, poza tym przyjmuje się, że podstawą rozstrzygnięciaprecedensem może być sentencja orzeczenia, jaki i pogląd wyrażony w
jego uzasadnieniu. Wzorcem może być i sentencja, i uzasadnienie.
System common law jest bardziej dopasowany do zmieniającej się
rzeczywistości, bardziej uwzględnia się racjonalność i funkcjonalność
orzeczeń. Różnice rozciągają się też na inne sfery: kształcenia,
argumentacji. Nie ma tam podwaliny prawa rzymskiego jak w prawie
prywatnym systemu stanowionego. Są to precedensy w znaczeniu
ścisłym- sensu stricto, w sensie prawotwórczym, ich prawotwórcza
funkcja. Większe znaczenie maja orzeczenia sądów wyższej instancji.
Precedens w znaczeniu interpretacyjnym oznacza każdy akt stosowania prawa, który
faktycznie ma wpływ na roz3gniecie przez inny organ podobnej sprawy w
przyszłości. Inny organ roz3gający inną sprawę wykorzystuje interpretacje innego
sądu. Takie precedensy wykorzystuje się też w systemie prawa stanowionegoprawnicy powołują się w swoich aktach stosowania prawa na orzeczenia sądowe.
Sięgają do orzeczeń Sądu Najwyższego, w prawie każdym orzeczeniu obecne jest
powołanie się do wcześniejszego wyroku- nie jako podstawa, ale ważny argument
uzasadniający jego wyrok. Prawnik składający pozew do sądu też pisze: „podstawą
mojego żądania jest… za zasadnością mojego żądania przemawia wyrok Sądu
Najwyższego…”, często powołuje się też na doktrynę. W systemie prawa
stanowionego mamy do czynienia ze zjawiskiem socjologicznym, polegającym na
tym, że wyroki Sądu Najwyższego są traktowane jako bardzo ważny argument w
sprawie- orzeczenia organów najwyższych są wszystkie publikowane - można wejść
na stronę NSA lub SN i wejść do bazy orzeczeń. Orzeczenia te funkcjonują jak
przepisy, najczęściej te orzeczenie jest tak publikowane, że składa się z 2 części: teza
i uzasadnienie. Teza orzeczenia to ten pogląd, jaki sąd wyraził w uzasadnieniu, który
twórcy bazy orzeczeń , i sam sąd uznaje za najważniejsze. Jest krótka, uzasadnienie
jest bardzo długie. Prawnicy mogą się powołać na tezę, ale też na pogląd wyrażony
w uzasadnieniu. To są precedensy w sensie szerokim. Precedensy działają podobnie
do przepisów prawnych, ponieważ jeżeli w jakiejś sprawie Sąd Najwyższy wyraził
pewien pogląd, to jest wysoce prawdopodobne, że sąd ten wyrok u3ma. NORMALNE
JEST, ŻE CZĘSTO ORZECZECZENIA SĄDOWE W TAKICH SAMYCH SPRAWACH SĄ
SPRZECZNE, jest to nagminne, że są sprzeczne ze sobą linie orzecznictwa. Drugi
powód, dla którego te orzeczenia sądowe są wykorzystywane, to wygodnictwo i
oportunizm. Prawnik powołuje się naorzeczenie, aby nie męczyć się, postawa ta
bierze się stąd, że współczesny świat kusi szybkimi rozwiązaniami. Należy się tego
wystrzegać. Trzeci powód- orzeczenia są publikowane, co ułatwia korzystanie z nich.
W Polsce żadne orzeczenie nie ma wiążącej mocy, pewne orzeczenia maja
ograniczona moc wiążąca- wiążą w szerszym zakresie, niż w sprawie, w której zostały
wydane. Np. pewne orzeczenie SN są wiążące dla pewnych innych składów SN.
Żadne orzeczenie nie ma charakteru prawotwórczego, wyjątek dotyczy orzeczeń
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, prawo unijne jest częścią prawa
polskiego. Jest w tym prawie zasada, że źródłem prawa są wyroki ETS, które są
precedensem, obowiązującym prawem, na które można się powoływać.
Następny rodzaj źródła prawa- zwyczaje , które stają się źródłem prawa tylko w
pewnych okolicznościach. Jest to praktyka pewnego powtarzalnego zachowania.
Zwyczaj społeczny dotyczy powtarzalnych, stałych zachowań, zwyczaj społeczny
może stać się źródłem prawa kiedy zaczyna wiązać się z przekonaniem, że te
zachowania są wymagane, wiążące. Mówimy wtedy o wykształceniu się normy
zwyczajowej. Norma zwyczajowa jest sumą 2 elementów: kazus- praktyka
polegająca na powtarzalności pewnych zachowań, opinio iuris to wewnętrzne,
subiektywne przekonanie, ze dane zachowanie jest wymagane . Suma 2 elementów
oznacza wykształcenie się normy zwyczajowej, ale żeby ta norma stała się normą
prawną, musi pojawić się 3 element- najczęściej w konstytucji znajdziemy normy,
które zalicza do prawa normy zwyczajowe- normy zwyczajowe są samoistnym
źródłem prawa. Jeżeli przyjrzymy się systemowi prawa w Polsce normy zwyczajowe
nie są samoistnym źródłem praw, bo nie ma w konstytucji przepisu, że normy
zwyczajowe nie są samoistnym źródłem prawa. Drugi model polega na tym, ze nie
ma jednej generalnej normy, która uznaje normy zwyczajowe za źródło prawa, ale są
poszczególne przepisy prawne, które mówią, że norma zwyczajowa staje się
źródłem prawa, jeżeli mamy konkretne przepisy odsyłające do tej normy. W
systemie prawa w Polsce gł. w prawie prywatnym są takie przepisy. Nasz świat jest
tak zjurydyzowany, że przepisy prawne zepchnęły na dalszy plan zwyczaje.
Orzecznictwo wpływa na tworzenie prawa, ponieważ w sądach najwyższych
zasiadają profesorowie prawa- niektóre orzeczenia mają naukowy charakter. Życie
społeczne jest zawsze szybsze od ustawodawcy- zanim powstaną ustawy powstaje
problem do rozwiązania. Gdy w 1804 powstał kodeks Napoleona regulował
zagadnienia związane z wypadkami komunikacyjnymi , druga połowa XIX w., później
pojawiły się coraz szybsze pojazdy, zanim pojawiły się przepisy była normatywna
pustka. Socjologia prawa ma inne spojrzenie-udowadnia, że jest zjawisko polegające
na traktowaniu normy zwyczajowej jako samoistnego źródła prawa.
Akty i normy religijne były mega ważnym źródłem prawa historycznie, dały
podstawy wpółczesnym systemom prawa. Współcześnie akty religijne są źródłem
prawa w państwach muzułmańskich.
Umowy- pewne umowy są źródłem prawa. Są źródłem prawa wiążącym dla stron.
Czy są takie umowy, które tworzą normy prawne? Są to umowy międzynarodowe,
które tworzą normy generalne i abstrakcyjne. Inny rodzaj umów będących źródłem
prawa to układy zbiorowe pracy- umowa publicznoprawna, która jest zawierana
między organizacjami pracodawców i związkami zawodowymi w danej branży.
Pracownicy zyskują jakieś uprawnienia. Tworzy to normy prawne , dopóki ten układ
wiąże każdą związaną osób.
Ustawy zwykłe – konstytucyjne, o zmianie konstytucji.
Czyn to zachowanie kiedy podmiot który tego zachowania dokonuje tym
zawołaniem wywołuje pewne skutki, których nie zamierzał. Najważniejszym
elementem czynu jest, to ze wywołuje skutki prawne, których wywołać nie chciał.
Skutki prawne nie są jego celem , powstają wbrew woli wykonawcy czynu. Czyn
może być nielegalny i legalny. Czynem legalnym jest np. znalezienie rzeczy. Rodzi się
stosunek prawny miedzy znalazcą a właścicilem. Ten skutek prawny powstaje z mocy
prawa. Czyn może przybrać formę nielegalnego jeżeli znalazca przywłaszcza sobie
znalezisko. Są też działania legalne które wywołują skutek prawny których nie
zamierzał wywołać.
Elementem konstytutywnym czynności prawnej jest zamierzone wywołanie
skutków prawnych. Czynność prawna jestelementem czynności konwencjonalnej.
Czynność konwencjonalna – pewne normy pewnym zachowaniom przypisują pewne
skutki społeczne, nie są zdeterminowane biologicznie.
Sankcja nieważności wiąże się z kategorią czynności konwencjonalnej- aby
testament był ważny trzeba go sporządzić zgodnie z normami - inaczej będzie cały
nieważny, jeżeli czynność prawna zostanie sporządzona w sposób sprzeczny z
normami. Sankcja nieważności ma ta dolegliwości, że podmiot prawa podjął pewne
działania żeby skutki prawne wywołać, ale nie wywołał tych skutków, ponieważ nie
wykonał tego zgodnie z normami.
Luz decyzyjny- organ stosujący prawo ma pewną swobodę w ocenie faktów.
Występuje przedewszystkim w prawie publicznym, szczególnie w prawie
administracyjnym- pozwala kreować pewną politykę. Zasadą luzu decyzyjnego jest
też zasada miarkowania , np. „w szczególnie uzasadnionych wypadkach…”
Preambuły występują najczęściej w dyrektywach unijnych. Dyrektywy zawierają
najczęściej preambuły, które są czasem większe objętościowo niż same akty
normatywne. W prawie europejskim jest taka tendencja, aby uzasadniać normy
prawne.
delegacja może być obligatoryjna- obliguje delegowany organ do wydania aktu
normatywnego, fakultatywna uprawnia do wydania aktu.
Luka aksjologiczna- ma źródło w przekonaniach, poglądach pewnych osób. Poglądy
te mają korzenie w światopoglądach. Luka staje się problemem wtedy, kiedy duża
część społeczeństwa uznaje, że istnieje ta luka. Luki aksjologiczne istnieją
subiektywnie, są pozorne.
Luka konstytucyjna- luka w konstrukcji, jakaś instytucja prawna jest niewłaściwie
uregulowana. Brakuje jakiegoś elementu, który jest konieczny do tego, aby
instytucja prawna sprawnie działała. Instytucja prawna to zespół norm, które
kompleksowo regulują jakieś zjawisko społeczne. Luka oznacza, że instytucja nie
będzie działała wcale, albo będzie działała wadliwie. Jeżeli coś się reguluje, należy to
zrobić kompletnie. Luki te istnieją obiektywnie, w przeciwieństwie do luk
aksjologicznych.
Przepisy przejściowe są związane z wejściem w życie nowego aktu normatywnego
derogacyjnego stary akt. Regulują, jak normy nowego aktu normatywnego stosować
do starego prawa. Np. ktoś zawarł umowę ubezpieczenia z zakładem ubezpieczeń,
umowa przewiduje wypłatę świadczenia odsuniętego w czasie. Wchodzi nowa
umowa, która zakazuje tej czynności. Ustawodawca musi wskazać, co dzieje się z
przepisami starego prawa, które w świetle nowego prawa są nielegalne. Są 3 główne
rozwiązania problemu. Ilekroć dochodzi do uchylenia starego prawa i wejścia w jego
miejsca nowego zawsze wchodzą ZAGADNIENIA INTERPORALNE, które regulują
przepisy przejściowe.
System prawa międzynarodowego - źródłami prawa są umowy międzynarodowe
oraz zwyczaje międzynarodowe. Umowy mn są zawierane między państwami,
umowa jest źródłem prawa dla państwa. Umowa mn zawierana jest w ten sposób,
że można wyróżnić 4 etapy jej zawierania: parafowanie, podpisanie, ratyfikacje,
wejście w życie. Parafrowanie kończy negocjacje prowadzone przez ministrów spraw
zagranicznych, podpisanie to faza formalna- podpisanie umów. Robią to
przedstawiciele rządów. Podpisanie umowy to faza powodujące, że umowa staje się
wiążąca w płaszczyźnie międzynarodowej. Ratyfikacja to włączenie umowy mn do
prawa poszczególnego państwa; w Polsce robi to prezydent. Wejście w życie w
płaszczyźnie prawa wewnętrznego wymaga publikacji. W Polsce umowy mn
ratyfikowane są publikowane w Dzienniku Ustaw. Do czasów oświecenia zwyczaj był
podstawowym źródłem prawa międzynarodowego.
Źródła prawa UE dzielą się na pierwotne i wtórne. Prawo pierwotne UE obejmuje
umowy mn zawierane miedzy członkami UE, które były podstawą powstania UE i na
podstawie których UE się zmienia, też umowy o przystąpieniu nowych państw.
Prawo wtórne to akty normatywne wydawane przez organy UE : komisję EU,
parlamentu EU, wyróżniamy 4 rodzaje aktów prawa Unii : rozporządzenianajważniejszy rodzaj aktu, odpowiada ustawie polskiej, jest akt generalnym
abstrakcyjnym, który może być skierowany do osób prawnych i osób fizycznych.
Dyrektywy to akty skierowane tylko do państw, nakładają na państwa obowiązek
osiągnięcia pewnego celu, większość dyrektyw ma charakter gospodarczy. Decyzje
to akty prawne konkretnie indywidualne. Zalecenia i opinie to akty które nie są
sankcjonowane, są realizowane podobnie jak rozporządzenia i dyrektywy. Źródłem
prawa europejskiego są orzeczenia ETS, są swoistymi precedensami, które
wyznaczają obowiązki państwa, są podstawą norm prawnych regulujących stosunki
miedzy państwami. Prawo UE jest częścią systemów prawnych państw
członkowskich. 2 podstawowe zasady: bezpośrednie obowiązane w systemach
prawnych państw członkowskich, zasada bezpośredniego stosowania prawa
unijnego oraz zasada nadrzędnej mocy prawnej prawa unijnego – posiada najwyższą
moc prawną.
Źródła polskiego sytemu prawa
Polski system prawa jest hierarchiczny – źródła prawa są ułożone hierarchicznie - akt
o niższej mocy prawnej nie może być sprzeczny z aktem wyższej mocy. Najwyższą
moc prawną ma prawo UE, co jest konsekwencją naszego członkostwa w Unii.
Istnieją reguły łagodzące sprzeczności prawa wewnętrznego państw i UE. Prawo
wewnętrzne: akty powszechnie obowiązujące skierowane jest do ogółu obywateli i
osób prawnych, prawo wewnętrznie obowiązujące ma charakter wewnętrzny,
obowiązuje jednostki organizacyjne podległe danemu organemu państwa. Każdy
organ państwowy może realizować swe zadania przy pomocy urzędów. Prawo
wewnętrzne nie może regulować stosunków na zewnątrz aparatu
administracyjnego, nie jest podstawa wydawania wyroków. Po prawie UE jest
konstytucja, która ma szczególną moc, treść i tryb uchwalania. Konstytucja w
ramach prawa wewnętrznego jest aktem o najwyższej mocy prawnej, szczególna
treść reguluje sprawy zpunktu widzenia obywatel athe most important: ustroj, pdst
prawa i wolności, sources of law, public finances, the change of the constitution,
sczegolny tryb zmiany określa bardzo surpwe wymogi zmiany konstytucji- zmiana
ma być dokonana po referendum konstytucyjnym. Sa 3 wiekszosci: zwykla- nie
liczymy glosow w3mujacych, normalna większość glosow, bithches, bezwzgledna –
żeby uchwalić cos musi być oddana, większość kwalifkowana. Kworum – ilość
czlkonkow ciala kwalifikowana która musi być obecna podczas glosowania nad
podejmowaniem uchwał. Kworum może być rozne. Taka sama moc jak konst ma
ustawa konstytucyjna – o zmianie konstytucji. Dalej jest umowy mn ratyfikowane za
zgoda sejmu. Umowy mogą być ratyfikowana za zgoda sejmu lub prezydenta. Dalej
jest ustawy zwykły plus pozostale umowy mn jakie ratyfikuje samodizleny
prezydent. Ciezar regulcji stsounkow spol spoczywa na ustawach. Nizej sa akty
podustawowe- akty majace moc prawna podporzadkowana ustawą , są to
rozporządzenia podwykonawcze, akty prawa wew. Organem powołanym do
roztrzygania sprzeczności jest trybunal konstytucyjny, wyjątkiem sa sprzeczności
między normami prawa miejscowego a normami wyższego rzędu. Sprzeczności te
roz3gaja sady administracyjne. Roz3ganie sprzeczności miedzy prawem eu a wew. –
ets . brak mechanizmu roz3gania sprzeczności – istniałaby luka prawna.
Materiami ustawowymi sa przedewszytkim wolności prawa i obywatelasprawy
związane z ogłaszaniem aktów normatywnych, akty podustawowe mogą jedynie
uzupelniac ustawy, ale nie mogą wnikać w materie podustawowe, tworzenie ustaw
jest zlozonym procesowem uregulowanym w konstytucji oraz uchwała sejmu i
regulamin sejmu, tworzenie ustawy formalnie rozpoczyna się od inicjatywt
ustawodawczej – łączy się to z obowiązkiem ropatrzenia przez sejm. Inicjatyw ma
caly radz na posiedzeniu RM, grupa co najmniej 15 posłow, senat jako cala izba,
prezydent RP, inicjatywa ludowa- 100 000 obywateli tez może zlozyc projekt ustawy.
Każdy projekt ustawy powinien zawierać uzasadnienie oraz zrodla finansowania
wydatków związanych z wejściem w życie ustawy. Po IU kolejnym etapem jest
ropatrywanie ustawy rpzez sejm w 3 czytaniach, już po 1 może odrzucić ustawę.
Czytanie pierwsze odbywa się na forum sejmu, drugie w komijsi , 3 na posiedzeniu
plenranym. Obejmuje debaty nad ustawa, rozważane są opinie expertów, obywateli.
Jeżeli we wcześniejszych czytaniach nie została odrzucana , przechodzi obowiazuje
większość zwykla przy polowie kworum. Potem senat rozpatruje. jezeli senat
odrzuci, sejm debatuje nad odrzuceniem uchwały senat. Jeżeli sejm nie odrzuci
uchwały senatu tzn. ze uchwala zostaje przyjeta. Jeżeli senat nie odrzuci ustawy i nie
zgłosi poprawek dochodzi do etapu – zatwierdzenie ustawy przez prezydenta. Perz
może wystapic do trybunalu konstytucyjnego, zglosic weto –umotywowane
zastreznia i kieruje do sejmu, sejm po debacie nad wetem glosuje nad ponowynm
uchwaleniem ustawy. Jeżeli weto przejdzie prace ustwodawcze ustaja, jeżeli nie prez
ma obo podpisac ustawe. Prezydent nie może po wecie wystapic do trybunalu, może
albo wystapic do trybu, albo zglosic weto. Jeżeli tryb uzna ze ustawa jest sprzeczna
ustaja prace nad ustawa, chyba ze tylko pewne przepisy nie pasuja. Później publikuje
się ustawe elektronicznie. Okres miedzy publikacja a wejściem nazywa się vacatio
legis. Ustawa może być potem tylko derogowana, lub może być z góry aktem
epizodycznym. Prawo miejscowe to obowiazujace na pewnym terytorium przez
organy władzy terytorialnej. Przepisy porządkowe. W pewnych sytuacjach na danym
terytorium można wydac czasowe zakazy inakazy. Alll akty prawa miejscowego
musza być zgodne z prawem powszechnie obowiązującym. Organem który stoi na
straży zgodności jest wojedozki sa admininistarycjm. Rozpoznaje on skargi gminy na
roztrzygniecia wojewody. Każdy miesjszkaniec może po bezskutecznym wezwaniu
organu samorządu może wniessc skargę do sądu administracyjnego. Pisze się wtedy
wezwanie do rady miasta, gminy, powiatu, jeżeli wezwanie jest bezskuteczne może
się udać do sądu administracyjnego.
Prawo jako system
System prawa to system norm prawnych obowiazujacyh w danym miejscu i czasie.
Mamy sytaem prawa mn, panstwoego praz systemy prawa szczególne – system
prawa UE. Normy te sa odpowiednio uporządkowane – zachodzą relacje
hierarchiczno – kompetencyjne. Relacaja hieraachicnz zachodzi miedzy kazda parą
norm. Pewne normy reguluje te same materie, instytucje prawne i sfery stos spol.
Związki treściowe nie zachodzą miedzy all normami.zwiazki treesciowo polegają na
tym, ze pewne normy regulują pewne sfery szczegółowiej niż inne. Jedna jest
ogolną, druga jest wyjątkiem- lex specialis i lex gemrelais. Zasda prawna to norma
prawna szczególne ważna deyduje o tym jego ranga, doktryna i judykatura. Zasady
prawa są szczególnie ważne dla pewnych czynności prawniczych: tworzenia,
wykładni i stosowania prawa. Isntieje zasda ze należy interpretować przepis tak, by
był zgodny z zasda prawa. Jeżeli impretujemy przepis i mamy dobut czy jest
impertaywny czy dyspozytywny, przyjmujemy ze jest dyspozytwyny. Zasady prawa
szcegolnie ważne dla ustoju to zasady konstytucyjne. Zasady galezi prawa sa zawrte
w kodeksach. Zasady instytucji prawnych tez istnieja.
System prawa polskiego – o mocy prawne normy decyduje te normy, które
wyznaczają system prawqa – normy konstytucji i traktatu lizbonskeigo, który określa
stosunek prawa eu do prawa polskiego. Najmniejszy elemt sytemu to norma prawa.
O tym, która norma jest zasada prawa przesadza doktryna-nauka prawa i judykatura.
Szczególne znaczenie dla tworzenia innych norm, sczeczgolnie znaczenie dla
wuykladni innych norm, sczegolne znaczenie dla stosowania innych norm. Sa tez
normy które s a zasadami dla gałęzi prawa. Są też normy ważne dla poszczególnych
instytucji prawnych – są to zasady instytucji prawnych. Najważniejszą zasada jest
zasad państwa prawnego, samorządności, trójpodziału władzy, samorządności – te
zasady są wyrażone w konstytucji. Jeśli chodzi o prawo handlowe to np. zasada
dobrej woli. Zasady prawa umożliwiają nauczanie i uczenie się prawa – gałęzie
prawa poznaje się w ramach dogmatów prawniczych. Instytucja prawna to pewien
zorganizowany zespół norm, regulujący jakieś zjawisko społeczne.
Zasady konstrukcji idealnego systemu prawa. Każdy prawodawca stara się stworzyć
pewein system prawa, który spełnia pewne ideowe cele. System prawa nie powinien
zawierać luk – system zupełny. Jest taki wtedy, jeżeli reguluje sprawy prawnie
istotne. Zakres regulacji prawnych powinien pokrywac się z zakresem spraw prawnie
istotnych. Najczęściej wystepuje sytuacja, ze kółka te się przecinają. Jest to pewna
patologia, w tej sferze mamy do czyninie z inflacją prawa- prawo nie ma
uzasadnienia, prawa reguluje coś, czego nie musi. Desuetudo. Trzecia sytuacja –
sprawy prawnie istotne, które nie sa uregulowane. Są to właśnie luki prawne. Ale co
jest prawnie istotne? Luki aksjologiczne to takie, o któ®ych decydują wartości.
Aksjologia to nauka o wartościach. Luki aksjologiczne mają znaczenie dla
prawodawcy wtedy, jeśli pewne przekonania do regulacji zywi znaczna czesc
obywateli. Jeżeli duza część spoleczenswa uważa, że jakąś sprawę należy
uregulować , prawodawca nie może tego zlekceoważyć. Generalnie luki
aksjologiczne są pozorne – nie są realną wadą prawa. Luki konstrukcyjne to takie,
kiedy jakaś norma prawna wymaga innej normy. Bez aktów wykonawczych ustawa
nie może być w pełni stosowana. Luki konstrukcyjne usuwa się w drodze
wnioskowania prawniczego, które nazywamy analogią – wnioskowanie z
podobieństwem – jeżeli nie ma sposobu na rozwiązanie sprawy, a jest sposób na
rozwiązanie sprawy podobej, to odwołujemy się do wzorca. Np. kodeks cywilny
zawiera dobra prawne osób fizycznych, które prawo cywilne chroni. Długo nie było
normy prawnej, która przyznawałaby osobie prawnej ochronie jej dóbr. Można było
np. włamać się było do biura osoby prawnej. kiedy nie było tej normy, nauka i
judykatura rozszerzały prawo na zasadzie analogii. Musza być mocne postawy, by
stosować anaolgię, bo sprzeciwia się ona temu, że prawo powinno mieć ostre
granice. W prawie karnym przyjmuje się , że w drodze analogii nie można rozszerzać
norm. ( nemo plus iuris) prawo karne jest prawem granic.
3 sprzeczności miedzy normami:
- logiczne – normy maja takie same hipotezy, ale sprzeczne dyspozycje.
-przeciwieństwo logiczne – jednoczesna realizacja 2 norm przez jednego adresata
jest niemożliwa
-sprzeczności prakseologiczne – sprzeczności na poziome skutków, polegajcace na
tym, ze skutki reliazacji jednej normy sa niweczene przez skutki realizacji drugiej
normy. Ilościowo przeważają normy prakseologiczne. W systemie prawa specjalnie
powołane organy do roztrzygania sprzeczności – jeśli chodzi o sprzeczności prawa eu
i narodowego – prawo miejscowe a powszechne – wojewódzkie sądy
administracyjne. Sięgnąć do trybunału konstytyucyjnego stwierdzające niezgodności
norm w ramach systemu prawa. Sprzeczność może roztrzygnąć prawodawca, prawie
wszytkie sprzeczności można rpztrzygnac przez reguly kolizyjne. Reguły pierwszego
rzędu – hierarchiczna – w przypadku sprzeczności obowiązuje norma o wyższej
hierarchią. Merytoryczna – obowiązuje norma . o ile dwie pierwsze reguly maja
charakter walidacyjne, ostatnia ma charakter interpretacyjny.
Reguły drugiego rzędu – najważniesza jest reguła hierarchiczna – zasada prymatu
reguy hierarchicznej. Każdy podmiot prawa, jeśli dostrzega kolizję, może zwrocic się
do odpowednich ( trybunał konstytucyjny, organow, by zlikwidoawac kolizję – TK
roztrzega sprzeczności w 3 sytuacjach – ustawa nei weszła w życie i jest jeszcze
tworzona, sytuacja – trybunał roztrzyga wnioski pewnych podmiotow, które maja
kompetnecje skladac wnioski do trybunalu: grupa poslow, rząd, minister
sprawiedliwsocie, organizacje społeczne – związkowe. Jeżeli kowalski stwierdzi ze
regula mu się nie podoba, może napisac list do podmiotu, który ma kompetencje
wystąpienia do trybunalu. Mają to też sądy. Wreszcie 3 stuacja- skarga
konstytucyjan – każdy prywatny podmiot może zlozyc zlozyc skarge konstytucjene,
jeżeli w jego sprawie zapdlo orzeczenie w ostatniej instancji, i narusza ta norma po
trzecie idelany system prawa powinien spelniac zasady moralności wewnetrzen –
kazde prawo powinno spelniac pewne wymogi formalne, kotre zapewniają uczciwe
traktowanei go przez prawodawcę. Kazde prawo musi być ogolne, jest to zasad
morlanosci –ogonosc prawa gwarantują prawu prospektywność – można
przewidywać zachowanie władzy. Musi tez być publikowane oraz jasne –
zrozumiałość tekstu, musi być wykonalne, prawo nie może dzialac wstecz, nie może
się zbyt często zmieniać, nie może zawierac sprzecznych norm, musi być zgodność
między aktami działania prawa, a treścią normy prawnej. Prawo traci cechy prawa
jeżeli nie spelnia tych zasada. Ale każdy prawodawca powinien dążyć do etosu.
Zmiany systemu prawa
system prawa zmienia się w sposób dwojaki: w sposób ewolucyjny lub rewolucyjny.
Zmiany ewo polegają na tym, ze nowe akty normatywne, nowe instytcuje prawa
pojawiają się zgodnie z normami , legitymowaen prawnie sa te zmiany systemu
prawa, systemy w kotrych nie było wojen czy przewroto to te o ewolycjnych
zmianach (skandynawia,GB) . wejscie polski do UE dokonało się ewolucyjnie,
dostosowywano nasze prawo do wejścia do UE.
Rewolucja polega na tym, ze nie ma ciaglosci w rozwoju systemu prawa zmienia się
ten system, w sposób nielegalny. Np. może to być sytuacja, w której państwa
zaborcze narzucają swoje prawo, sytuacja rewolucji społecznej, np. rewolucja po 45
w Polsce, w 89 po okrągłym stole. Dochodziło wtedy do zmian, które nie były zgodne
z normami prawa. Zmiany rewoluycjne powodują problemy , np. wiązane z
wykladnia prawa. Nowa system prawa musi opierać się starym. Stare prawo trzeba
dopasować do nowych realiów w drodze wykładni prawa. Wykładania starego prawa
jest sposobem do tego, żeby dopasować stary porządek prawny do nmowych
realiów. Drugi sposób to możliwie szybka nowa legislacja. Po 89 zmiana systemu
prawa trwałą kilkanaście lat.
Czynności prawne
Tworzenie prawa polega na tworzeniu aktów normatywnych w systemie prawa
stanowionego. Tworzenie prawa możemy analizować w 3 plaszczyznach: pierwsze to
ujecie modelowe tworzy się pewneien optymalny wzorzec, na prawo można tez
pacze normatywnie - mozna analizować normy prawen, które regulują tworzeni
prawa. Normy prawne regulują system zrodel prawa oraz proces legislacyjny. Zasady
techniki prawodawczej to normy, które regulują sposób tworzenia przepisów.
Tworzenie prawa możemy tez analizować pragmatycznie i socjologicznie – jak
rzeczywiście odbywa się tworzenie prawa. Może ono znacznie odbiegać od tego, co
jest formalnie określone w noramch. W ujęciu modelowy wyroznia się etapy
tworznia prawa. Pierwszym etap jest podjecie decyzji politycznej co d wyboru srodka
działania, w pierwszym etapie wybierze się srodek, który nie m nic wspólnego z
tworzeniem prawa. W pierwszym etapie precyzujemy też cel, jest katalog środków,
które może użyć. Trzeba zbilansować koszty ekonomiczne i społeczne – wybrać taki
srodek. Srodkeim osiagania celów politycznych jest przymus nielegitymowany.
Wladza często korzysta z przymusu, który nie jest legitymowany – często narusza
konstytucje. Propaganda jest bardzo ważnym srodkiem oddziaływania, dalej jest też
dystrybucja kar i nagród. Generalnie w panswiet praworządnym w zachdoniej
kulturze prawnej najważniejszym podstawoym srodkiem dzialania politycznego jest
prawo – stsowanie, wykladnia i tworzenie. W państwie praworzadnym
niedopuszczalne jest, aby państwo podejmowalo działania propagandowe, używało
przymusu czy propagandy. Interesy władzy sa na tyle silne, ze wladza prawo narusza.
Sady sa niezawisle, wiec wladza nei mzoe nakazac sędziom interpretować prawa w
taki czy inny sposób, ale może nakazac organowm administracji publicznej wylkadnie
prawa, kształtować politykę karną, bo prokuratorzy nie są niezawiśli. Wykłądnia
prawa jest srodkiem realizacji pewnych celów. Stosowanie prawa tez jest srodkiem
politycznycm. W panstwei praworzadnym środki te tez są ograniczone. Ostatecznie
na strazy dzialan organow władzy stoja niezwisle sady.
Drugi etap polega na wyborze właściwego srodka legislakcyjengo – jaki akt
noramtynwy jakije rangi jest wlasciwy do tego, by dany cel osiagnac. Możliwości
wyboru są ograniczone. Materia ustawowe to to, co musi być uregulowane
ustawami. Trzbe tez ustalić, jaka jest optymalna metoda regulacji – czy właściwa jest
metoda penalna, cywilna , czy administracyjna.
Trzeci etap to tworzenie projektu, czwarty to jego ustanowienie. Uchwalanie to
czynność organu kolegialnego.
W ujęciu normatywnym badamy prawo patrząc na normy prawne. Bardzo ważnymi
noramami prawnymi są zasady techniki prawodawczej, które określają, jak nadawać
normom prawnym kształt językowy. Zasady techniki prawodawczej są odwróceniem
zasad wykładni.
Tworzenie prawa w ujęciu pragamtycznym lub socjologicznym, w ujęciu pragmatic
jest przedmiotem socjologii prawa. Rzeczywiste tworzenie prawa odbiega znacznie
od tego, co jest zapisane w normach. Duże znaczenie odgrywa lobibing, kotry może
być nielegalny lub legalny. Z punktu widzenie normatywnego tworca yustaw jest
sejm, natomiast z punktu widzenia socjologicznego tresc ustaw tworzy rząd, a nawet
partia rządząca.
Używamy terminów interpretacja jak interpretacja czy egzegeza prawnicza. Mowi
się o interpretacji sesnu largo – wykładnia prawa, oraz sensu stricto - pytanie o
obowiązywanie norm prawnych – zagadnienia walidacyjne, oraz pytanie o treść
norm prawnych – adresata, okoliczności, itd. Zrodłem regul wykładni prawa jest
kultura prawna – doktryna prawa, nauka prawa. Również judykatura – orzecznictwo
dostarcza nam wiedzy o regulach prawa. odwrócone reguly wykadni prawa to reguly
techniki prawodawczej.
Mamy kilka rodzajow wykładni prawa – z uwagi na podmiot , który dokonue
wykładni mozemy wyróżnić wykładnię autentyczna – ten , kto stworzył akt dokonuje
jego wykładni, wykladnia taka ma taką samą moc wiążącą jak dany akt. Może wydać
ustawę o interpretacji ustawy. Jest w Polsce zakazana, żaden organ prawodawczy
nie ma do tego upoważnienia. Organ władzy publicznej może działać tylko wówczas,
gdy ma do tego kompetencje. Organ władzy może działac tylko wówczas, gdy ma do
tego kompetencje. Naruszałoby to zasadę trójpodziału władzy. Wykladnai
operatywna to wykladnia dokonywana przez organy stosujące prawo. Ma szczególnę
cechę wykładni w ogóle: prawie każdy akt wykładni posiada zalozenie racjonalnego
prawodawcy – zalozenie jest kontrefaktyczne, posiada idealizację. zakłada się, ze
podmiot, który stworzyl przepisy jest racjonalny, awięc racjonalny jest także wytwór
tego prawodawcy. Można wskazać 3 elementy tego założenia racjonalności
prawodawcy – zna semantykę i sentaktykę danego języka; założenie racjonalności w
znaczeniu funkcjonalności – zna doskonale sferę, którą reguluje, po trzecie założenie
tego, ze prawodawca ma wiedzę o systemie prawa. Zalozene racjonalnego
ustawodwcy opiera się kazda rregula wykładni prawa – jest zrodlem regul wykładni i
wnioskowań prawniczych. Analogia polega na rozszerzeniu przepisu na podobna
sprawę, tez opiera się na zalozeniu racjonalnosci. Gdyby tego zalozenia ni było,
wykladnia bylaby hazardem – niczego nei można bylóby przewidzieć. To zalozenie
dotyczy tez wykładni dokonywanej przez doktrne i judykaturę. Doktryna nie robi
tego nigdy, choć może to robić, dlatego ze nauka prawa towrzy na potrzeby praktyki
prawniczej – na potrzeby bezkrytycznej wykładni, dlatego nauka prawa świadomie
tworzy na potrzeby bezkrytytcznych odbiorców – prawników czy sędziow. wykladnia
operatywna jest, ma ograniczona moc wiazaca – wiaze pewne podmioty . wykladnia
prywatan to taka, która dokonuje każdy. Przedmiotem wykładni prawa są przepisy
prawa. Wykładnia prawa dzieli się na wykladnie autentyczna, legalną, operatywną i
prywatną. 2 podstawowe teorie wykładni prawa odpowiadają na pytania czym jest
wykładnia prawa. Koncepcja klaryfikacyjna i derywacyjna. Koncepcja klaryfikacyjna
opiera się na stwierdzeniu ze to , co jasne nie podlega wykładani – clara nono sunt
interpretanda. W tej koncepcji odroznia się bezpośrednie rozumienie tekstu od jego
wykładni. Koncepcja derywacyjna zgodnie z nia każdy przepis prawny wymaga
wykładni. Ta koncepcja odrzuca twierdzenie, ze jest cos, co bezpośrednio
rozumiemy. Koncepcja klaryfikacjyjna ma 2 olbrzymie wady: nie wyjasnai co to jest
bezporsednie rozumienie , druga wada jest taka, ze jeżeli pewne teksty sa oczywiste,
nie należy tego uzasadniać. Za właściwsza musimy przyjąć koncepcje derywacyjną.
W okresie ostatnich 10 lat Sąd Najwyższy opowiedział się za koncepcją derywacyjną.
Reguły wykładni prawa:
-Reguły walidacyjne- możemy je podzielić je na reguly, które okreslaja , jakie normy
obowiazuja z tych norm, które sa wyrażone w tekście prawnym. Nazywami je
normami z przepisów. Druga grupa to reguly okreslajace obowiązywanie nowych
norm. Normy z przepisów : obowiązują normy prawne, które sa zakodowane w
obowiązujących przepisach prawnych. Problem obowiązywania norm przenosi się na
problem obowiązywania przepisów. Normy obowiazuja kiedy zostają ustatnowioe
przez kompetenten organy prawodawcze zgodnie z procedurą przewidzianą w
prawie. Przepisy prawne obowiazuja od daty wejścia w zycia przewidzianej w
przepisie końcowym. Obowiązywanie norm jest pochodna obowiązywania
przepisów prawnych. Normy zawarte w konwencjach MN, normy o statusie norm
zwyczajowych, i tzw. normy z normy. Normy zawarte w umowach MN – obowiązują
ratyfikowane. Normy zwyczajowe – jeżeli pojawi się w przepisie prawnym, które do
niej odsyła. Normy układu zbiorowego pracy – jest zrodlem prawa jeżeli zostanie
utworzony zgodnie z prawem pracy i konstytucją. Te normy, które obowiazuja, a nie
zostały wyrażone w tekście prawnym sa normy z norm – przyjmuje się powszechnie,
ze elementem sys prawa sa takie normy, kotre nie zostały bezpośrednio wyrażone w
tekście, ale sa logiczna konsekwencja norm z przepisów. Sa takie normy, które nie
zostały w tekście prawnym bezposr wyrażone, ale przyjmuje się, ze zostały w tekście
normy wyrażone. Nazywa się je normami wnioskowań prawniczych lub inferencyjne.
Reguły wnioskowań prawniczych dzielimy ze względu na srodki i instrumentalne .
Instrumentalnego zakazu i nakazu. Mamy reguły wnioskowań z większego na
mniejsze i mniejszego na większe. Kolejna reguła inferencyjne jest wnioskowanie a
contrario –z przeciwieństwa – skoro prawodawca pewne sprawy jednoznacznie
uregulowa, to to, co nie jest uregulowane pozostaje w sferze wolności, np. jeżeli
mamy przepis który reguluje, ze zakazane jest posiadanie 5g drugs, to z
wnioskowania a contrario wnioskujemy ze możemy mieć poniżej 5g. do wnioskowań
prawniczych zaliczamy tez analogie, która prowadzi nas do założenia, ze istnieje
norma prawna, która nie została wyrażona w teksie aktu. Analogia rozszerza nam
prawo. Nie można przy wykładni prawa opierać się jedynie na tym, co zostało
wprost wyrażone w tekście aktu. Ratio
legis. Nie możemy opierać się
bezpośrednio na tym, co zostało wyrażone w tekście prawnym. Do reguł
walidacyjnych zaliczamy reguły kolizyjne. Tyle pewne organy są uprawnione do tego,
by je wiążąco stosować. Pozostałe oragny maja tylko prawo kierować wnioski do
tych organów. Sa takie przypadki wykładni prawa, ze nie trzeba ustalać całej normy.
Reguły interpretacyjne: zaczynamy od czytania, podstawowe znaczenie maja reguly
językowe – stosujemy je, by ustalić językowe znaczenie przepisów prawnych. By
przepis prawny na poziome językowym dobrze zinterpretować, należy najpierw znac
znaczenie poszczególnych slow, a potem całego zdania. Reguly te nie maja
charakteru prawniczego – reguly ogolne, powszechnie znane. znajdziemy tez reguly
językowe swoiście prawnicze. Specyfika jezyka prawnego polega na stosowanie
definicji legalnych, sam kontekst uzycia nadaje pewnym terminom pewne znaczenie.
Dyrektyty wydaje się zdanianimi opisowymi. Zasada 3 krokow: w pierszej kolejności,
ze słowa i terminy przepsiwo prawnych maja znaczenie nadane przez jezyk
przepisów prawnych – trzeba sprawdzić,czy te tereminy nie maja czasem definicji
legalnej, najpierw szukamy defi w akcie, potem w galezi, potem w całym systemie.
Przyjmujemy, ze ustawodawcy jest racjonalny . drugi krok: jeżeli jakes slowo nie ma
definicji legalnej, to siegamy do języka prawniczego. Jest to jezyk specjalistyczny
prawnikow. Krok 3 prowadzi nas do jezyka ogolnego – slownikow ogolnych, szukamy
znaczenia terminów w słownikach. Krok 3 zakonczy się sukcesem, jeżeli 2-3 slowniki
podaja to samo znaczenie pewnego słowa. Miedzy jezykiem prawniczym musimy
sprawdzić znaczenie specjalistyczne. Wykladnia semantyczna nie konczy wykładni,
przechodzimy na poziom zdania. Na czym polega wykładnia pozajęzykowa? Dzieli się
na funkcjonalną i systemową. Systemowa obejmuje takie reguly wykładni, które
nadaja przepisom prawnym pewne znaczenie, miejsce przepisu w systematyce
wew- miejsce w układzie wew. Danego aktu i zew danego aktu ma wpływ na
interpretację. opierajac się na wykaldni sys można poddac krytyce twierdzenia
interpretacyjne. To, ze przepis jest przed czy po innym ma wpływ na jego
interpretacje. Aspekty zew. – porównywanie z innymi aktami. Bardzo wazna regula
wykładni systemowej nakazuje interpretować je tak, by były zgodne z aktami
wyższego rzędu. Wykladnia językowa jest niejednoznaczna – należy odrzucić z tych
dwóch lub trzech wersji ta wersję, która byłaby sprzeczna z konstytucją. wykladnai
funkcjonalna polega na tym, ze dokonujemy wykładni ze względu na cele, funkcje.
Ta wykladnia jest konieczna. Nie można dokonywać wykładni w oderwaniu od
realiów życia. Prawnik nie może zamykać oczu na rzeczywistość, którą prawo
reguluje. Wspolczesnie przyjmuje się , ze prawo jest wspolna recza, która laczy
prawodawcę, sedziow, i obywateli – wspolnota interpretacyjna. Reguly wykładni
funkcjonanej – ogolna mowi, ze interprtuejmy prawo zgodnie z ratio legis- celem.
Celu prawa można szukac w roznych zrodlach – w samym tekście prawnym,
zasadach, przeisach wstępnych, preambule. Celów prawa można szukac tez w
historii. Prawie kazda ustawa posiada uzasadnienie projektu ustawy – jest tu
zawarty cel ustawodawcy. W praktyce poszukiwanie ratio legis – sedzia dokonuej
bardzo szerokeij, uważnej, obiektywnej analizy celu prawa. Wszyscy inni poza
sędziami bezstronni nie sa. Strategicnzy interes – jeżeli prawnik broni jakiejś tezy,
będzie pod klienta szukal argumentow. Sa takie wyroki, w których trybunal odnosi
się do realiów, bada wpływ prawa do rzeczywistości spolecznycjh cyz ekonomicznej.
Przebieg wykładni: trzeba stowrzyc model wykładni prawa - ustalenie
obowiązywania całej normy. Profesor maciej zielinski w książce wykladnia prawa –
zasady, reguly, wskazówki.
Jeżeli chodzi o zachowania moizna je podzielić na zachownaia czynne i bierne.
Zachowanie bierne- znaiechanie jest faktem prsawnym gdy norma nakazje dzialac.
Zachowania dziela się na czynnoscvi prawen , czyny oraz na akty tworzenia i
stosowania prawa. Czynności prawan ato zachowanie podmiotu prawa które polega
na celowym i siwasomy m dazeniu do wywolania skutkow prwnych za pomocą
osiwadczenia woli. Czynności prawne dziela sia na jednostronne – czynność która do
wywolania skutkow pranych wystarczy jedno osiwadczenie woli przez jedne posmiot
praawa, np. testament, wypowiedzenie umowy, przyrzeczenie publiczne. Czynności
praen dwustronna- umowy wymaga zlozenia zgodnych osiwaczen woli dwoch
podmiotow prawnych. Istota umowy jest uzgodnienie . czynność prawna
wielostronna wymaga wiece niż 2 oswiadczen woli, szczegolna forma sa uchwały
organow kolegialnych. Akty tworzenia i stoswania prawan – akty pulbliczne również
wywoluja skutki prawne – zmienia tresc stosunkow prawnych, wywoluja skutki
prawne, sa takie akty stosowania prawa, które nie wywoluja skutkow w sferze
prawa materialnego tylko potiwerdzaja, ze w sferze prawa mateirlanego skutki już
powstal .akt stosowania prawa o charakterze konstytutywnym – wywoluja skutki,
akty o chrarkterze deklaratywny które w sferze materialnej tylko potwierdzenie
powstałych już skutkow – ex lege – mocy prawa. Postanowienie sada potwierdza, ne
tworzy skutku prawnego. Jakie sa podmioty prawa podmiotami stos sa soby fiz,
osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Od
zdolności prawenj należy odroznic zdolność do czynnosi prawnej – zdolność by za
pomoaca zdolności prawenj ksztaltowac sytuacje swoja i innych osob. Żeby skutki
prawne wywolywac należy myslec, wiec zależy od wieku i stopnia rozwoju
psychofizyvzneog. Pelna zdolność maaja osby pełnoletnie nie ubezwlasnowolbnione.
Do 13 roku zycia osoby nie maja zdolnosci , rodzice skaldaja za nie oswiedczenia woli
i osoby pełnoletnie ubezwalsnowelnieo, za które decyzje w obrocie prawnym
skaladaja opiekunkowei lub kuratowie, wyjątkiem sa drobne umowy. Kategorie osob
o ograniczonej zdolności prawenj –miedzy 13 a 18 rokiem zycia
Osoba prwna to jednostka org, sztuczny twor której przepisy daja sobowosc prawna.
przepisy mogą dawac sobowsc konkretnym osobom prawnym lub pewnemu typowi
osob. Osboa prawna ma 3 cechy wlasny majatek, organy – osoby które reprezentują
soboe prawna i skladaja oswiadczneie i osoba prawna ma wlasna odpowiedzialność
mjatkowa. Osoby prawen mogą powstawać w trojakim trybie – rejestrowym ,
ustawowym i zgłoszeniowym. jednostki organizyacjne nie majace osobowsci prawne
– wykazja cechy osob prawnych al. Eprzepisy nie przyznaly im osobowości prawnej n
p. spolka komandtyotwa, wspolnota mieszkanioewa.
Prawa podmiotowe i obowiązki.
Prawa podmiotowe mogą być względne – mogą one być skierowane tylko do
indywidulanego podmiotu inter partes , oraz erga omnes – bezwzględne –
skierowane do każdego podmiotu stosunków prawnych, skuteczne wobec
wszystkich. Postacie praw podmiotowych: uprawnienia, roszczenie, kompetencja i
wolność. uprawnienienia polega na tym ,ze można zadac pewnego zachowania od
drugiej stronie stosunku, jeżeli osoba ta jest indywidulanie oznaczona jest to
roszczenie, jest skonkretyzowane co do treści i osoby. Kompetencja jest prawem
podmiotowym warunkowym, aby powstał obowiązek drugiej strony należy
wcześniej zachować się w okreslony sposób, jeżeli nastąpi to zachowanie aktualizuje
się uprawnienie. Można mowic o 2 postaciach kompetencji: materialno-prawna –
przepisy prawa materialnego okreslaja sposób dokonania pewnej czynności
konwencjonalnej, kompetencja procesowa – prawo procesowe przyznaje pewną
możność działania, np. kompetencja o złożenia apelacji, czwartą postacią prawa
podmiotowego jest wolność, skuteczna zawesze erga omnes, podmiot ma swobodę
podjęcia działań, a reszta podmiotów ma obowiązek nie naruszać tego. Sa wolności
prawnie chronione jak wolność słowa czy wyznania, sa chronione we wzmocniony
sposób. Wolność w sensie szerokim – moznosc czynienia tego, zwgo prawo nie
zakazuje, nie przysługuje organom władzy publicznej. Każda wolność musi być
wykonywana w granicach prawa. Zgodnie z koncepcją pozytywistyczna źródłem
praw – wolności, kompetencje itd. Są normy prawne. Fundamentalne prawa mają
źródła w prawie innym niż pozytywne. przedmiotem stosunku prawenego
nazywamy zachowania stron tego stosunku, poprzez który realizują się prawa
podmiotowe i obowiązki prawne. Zachowania mogą być czynne – działania i bierne –
zaniechania. Zaniechanie może być wykonywaniem zarówno uprawnień jak i
obowiązku prawengo. Zaniechania możemy podzielić na pati – bycie bienrym, non
facere – nie podejmowanie działań, np. umowa ze służebnością nie wnoszenie muru
. działania mogą przybrać psotac czynienia – facere, oraz dare – dawanie,
przenoszenie własności rzeczy. Przedmiotem świadczenia mogą być rzeczy lub
prawa.
Społeczne działanie prawa i praworządność.
przestrzeganie prawa – stan, polegający na tym, ze adresai norm zachowują się
zgodnie z trescia norm zakazujących i nakaujacyh, jeżeli prawa przestrzegają organy
władzy mowi o praworzadnosci. Realizacja prawa to czynienie użytku z norm
kompetencyjnych. Jeżeli w danym sys normy sa realizowane i przestrzegane, normy
są skuteczne – skuteczność prawa. Taki stan przestrzegania norm i realizacji
nazywamy skutecznością behawioralną – daje się ją zachować empirycznie – daje się
zauwayzc czy adresaci przestrzegają norm. Skuteczność finistyczna – jeżeli udaje się
osiaganc prawodawcy cel.moze być tez tak ze prawodawca zle ocenil przewidywania
i stracily one na aktualności. Mówimy tez o skuteczności psycholignczej – adresaci
prawa prawo interializuja, traktują normy jako imperatytw wew., praworzadnosc,
czyli przestrzeganie prawa przez organy władzy publicznej, może być formalna i
materialna. Formalna – organy władzy publicznej przestrzegają prawo niezlaznie od
jego treści, państwo decyzjonistyczne- panuje anarchia, niczego nie można
przewidzieć w zachowaniu władz. Były nimi np. radziecka Rosja czy III rzesza. Interes
władzy miał znaczenie decyduje, władza nie kierowala się zadnymi regulami.
Praworzadnosc materialna – stan, keidy organy przestrzegają wymogi co do treści,
istnieje bardzo wiele koncepcji praworzadnosci materialnej, za podst. Kryterium
prworzadnosci mat. To zasada państwa prawnego, art. 2 w konstytucji. Państwo
prawne jest praworządne formalnie i przestrzega zasad wielu, komponenty państwa
prawnego. Zasada panstwa prawnego oznacza, ze nawet jeżeli nie ma w normach
tych ugruntowanych komponentów zasady państwa prawnego, państwo musi ich
przestrzegać. Bardzo ważnym elementem zpp jest obowiązek przestrzegania praw
człowieka i obywatela, zasadata ma pewne gwarancje – 3 pdst gwarancje –
ustrojowe, procesowe, instytucjonalne. Ustrojowe – normy zawarte w konstytucji,
instytucjonalne –s aspec powolane organy waldzy publivznej, które stoja na strazy
praworzadnosci- sady powszechne i spec, trybunaly, NIK, rzecznik praw
obywatelkscih, KRRiT. Gwarancje procesowe sa przyzne w prawie procesowym do
tego, by dochodzić przed sadami roszczeń, w przypadku gdyż zasady państwa
prawnego bywa naruszana, poelga na moznosci składania wniosku organu
uprwnionego do Trybunału Konstytucyjnego. Poza gwarancjami formalnymi duże
znaczenie maja gwarancje materialne – czynniki pozaprawne, które maja dodatni
wpływ na przestrzeganie prwa, np.wysoki poziom kultury prawnej, znajomości
prawa, dochodu narodowego. Istnieje dodatnia korelacja miedzy praworzadnoscia a
zamoznoscia państw.
Jakie czynniki maja dodatni wpływ na skuteczność prawa?
prawo jest pewną froma komunikacji między prawodawcą a adresatami prawa. ,
poziom legitymacji, jeżeli adresaci cenią prawodawcą , są bardziej skłonni
przestrzegać prwa. Na pewno poziom akceptacji władzy ma dodatni wpływ na
przestrzeganie pra. Na skuteczność prawa ma wpływ wysoki poziom legislacji prawa
– powinno być jasne i precyzyjne. Treść prawa też ma wpływ, moralność wew.
Prawa – każde prawo musi spełniać pewne wymogi co do moralności, istnieje 8
zasad moralności prawa trzeba znać - wykonalne, jasne, ogłoszone, nie może się
często zmieniać. Jak prawo reguluje kwestie wywłaszczenia, eutanazji, aborcji itd.
Tresc prwa musi być dostosowana do warunków społecznych i kulturowych – nie
można generalizować. Ilość prwa tez ma wpływ na skuteczność prawa – nadmiar
prawa na ujemny wpływ na skuteczność prawa. Jeżeli adresat nie jest w stanie
ogarnąć prawa bo jest go za dużo to wzrasta naruszalność prawa. Wiekszsc praw ma
swoje uzasadnienie w zasadzie państwa prawnego, ale paradoksem jest to, że nie
można wielu norm uchylić. skuteczność prawa zależy też od adresatów prawa.
Wiedza o prawie ma dodatni wpływ na skuteczność prawa, legalizm prawa może być
materilany- adresat akceptuje i zgadza się z prawem i formalny – adresat ma
wyrobione przekonanie, ze prawo trzeba przestrzega. Generalnie również
wykształcenie ma wpływ na przestrzeganie prawa. Kultura prawna jest kształtowana
przez historię, tradycję, pracę prawników, poziom edukacji prawniczej, poza kulturą
prawną na skuteczność prawa wpływa poziom cywilizacyjny i techniczny.
Infrastruktura i wykonanie prawna wymaga dużych nakładów.
Sprawiedliwość
przyjmuje się, ze sprawiedliwość wyznacza konieczną treść prawa. Pojęcie
sprawiedliwości pojawia się w tekstach prawnych. W konstytucji jest przepis, ze
wszystkie organy mają tak działać, by realizować zasadę sprawiedliwości społ.
Oczekuje się powszechnie, ze rozstrzygnięcia sądów mają być sprawiedliwe. Akty
stosowania prawa powinny cechować się sprawiedliwością. Jest to miara oceny
postępowania ludzi. Kanony definiowania sprawiedliwości najczęściej związane są z
rozdziałem dóbr, można mówić o sprawiedliwości moralnej, utylitarnej i
proceduralnej. Pdst. Znaczenie ma sprawiedliwość w kontekście moralnym, z uwagi
na moralne ujmowanie sprawiedliwości jest ono pojęciem bardzo subiektywnym,
ocena prawa w kategoraich moralnych nie ma naukowego charakteru, mimo ze jest
turnoważna. większość koncepcji utylitarnych przyjmuje koncpecję ilościową.
Różnica miedzy uty a moralnym pojmowaniem sprawiedliwości – nie ma jednej
koncepcji sprawiedliwości w ujęciu moralnym. Koncepcja w ujęciu procederualnym
(formalnym) jest to kryteium, gdzie przyjmujemy, ze sprawiedliwie postępuje ten
który w takich samych sytuacjach postępuje tak samo. Sprawiedliwość proceduralna
jest koniecznym, lecz niewystarczającym elementem sprawiedliwości. Od
sprawiedliwości wymagamy elementu moralnego, który jest dominujący w ocenie
większości. Hart stwirdzil, ze istnieje cos takiego jak jądro moralności.
Sprawiedliwość może być rozdzielcza – chodzi o dystrybucję dóbr, i wyrównwcza –
dotyczy do postepowan, które zmierzają do wyrowniania, korygacji zasady
sprawiedliwości rodzielczej.
ZA tydzień : pytania do Janusza, poprawa oceny z ćwiczeń.
Kontrasygnata – dodatkowe podpisanie aktu prawnego
(ustawy bądź rozporządzenia) przez drugą osobę,
potwierdzające jego ważność i przenoszące pełną
odpowiedzialność polityczną i prawną na podpisującego. W
systemie rządów parlamentarno-gabinetowych oznacza
najczęściej podpisanie aktu urzędowego wydanego przez
głowę państwa dodatkowo przez premiera lub ministra
odpowiedniego resortu. W monarchiach służyła
przeniesieniu odpowiedzialności z monarchy na
właściwego ministra dzięki czemu król nie ponosił
odpowiedzialności za błędne decyzje. Przez kontrasygante
premier wymusza odpowiedzialność polityczną premiera.
Zgodnie z art. 144 ust. 2 Konstytucji RP, akty urzędowe
Prezydenta wymagają dla swej ważności podpisu Prezesa
Rady Ministrów, który przez podpisanie aktu ponosi
odpowiedzialność przed Sejmem. Zasada ta nie obejmuje
tzw
Prerogatywa (łac. praerogativa) – przywilej, uprawnienie
wynikające z zajmowanego stanowiska.
W systemach parlamentarnych kompetencje głowy
państwa wyłączone spod kontroli organu
przedstawicielskiego, czyli w praktyce niewymagające
kontrasygnaty rządowej.
Pojęcie ukształtowało się w Anglii dla określenia tych
uprawnień króla, które mógł wykonywać bez uzgadniania z
parlamentem.