Wstęp do prawoznawstwa prezentacja z wykładów NSP (Z), NSA
advertisement
1.Przyczyny społeczne: - Dyferencjacja społeczeństwa, - Jurydyzacja życia społecznego, - Rządy systemów eksperckich. - Media. 2.Przyczyny instytucjonalne: - Odchodzenie od pozytywistycznego modelu stosowania prawa, - Otwarcie zawodów prawniczych, - Transformacja ustrojowa. 1. Wymiar językowy. 2. Wymiar instytucjonalny (kulturowy). 3. Wymiar etyczny. „Na kompetencję komunikacyjną w zakresie tekstów prawnych składa się nie tylko znajomość wyliczonych rodzajów reguł, ile umiejętność praktycznego posługiwania się nimi (…) Niekiedy warunkiem koniecznym umiejętności (…) jest dysponowanie odpowiednią wiedzą przedmiotową. Wiedza przedmiotowa, o którą tu chodzi, obejmuje m.in. znajomość systemu wartości przyjętego przez prawodawcę lub akceptowanego przez społeczeństwo poddane danemu systemowi prawa, wiedzę o całokształcie regulacji prawnej, wiedzę o pewnych faktach, procesach i prawidłowościach społecznych itp.”. Tomasz Gizbert-Studnicki, Język prawny z perspektywy socjolingwistycznej, Kraków 1986. Rozstrzygnięcia o charakterze ontologicznym i epistemologicznym. „W mym przekonaniu jest tak, że język prawny pełni dwojaką rolę w stosunku do otaczającej nas rzeczywistości. Z jednej strony tworzy pewne normatywne stany rzeczy, co w mniejszym lub większym stopniu kształtuje i wpływa na zjawiska życia społecznego, ale z drugiej odtwarza (odzwierciedla) pewne właściwości otaczającej nas rzeczywistości. To odtwarzanie nie ogranicza się jedynie do odzwierciedlania świata zjawisk przyrodniczych (…), ale także obejmuje sferę zjawisk społecznych. Odzwierciedla on na przykład rozmaite sposoby myślenia o otaczającym świecie, ujęte w systemy, teorie filozoficzne, polityczne, społeczno-ekonomiczne, etc.”. Ryszard Sarkowicz, Poziomowa interpretacja tekstu prawnego, Kraków 1995. „Mieszkańcami świata prawnego nie są ludzie, lecz podmioty prawa. Różne gałęzie prawa przyznają podmiotowość, a więc bytowanie w tym świecie rozmaitym tworom. Są wśród nich dla prawa cywilnego osoby prawne i osoby fizyczne, dla procedury administracyjnej organy administracji i strony, dla prawa finansowego podatnicy, płatnicy itd.” Tomasz Gizbert-Studnicki, Język prawny a obraz świata, w: Prawo w zmieniającym się społeczeństwie. Księga jubileuszowa Profesor Marii Boruckiej-Arctowej, Kraków 1992. Język prawny to ten, w którym formułowane są teksty obowiązującego prawa”. Język prawniczy to język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującym i innych zjawiskach związanych z prawem. Język prawny, język prawniczy: język naturalny a język sztuczny. - przedmiot badań, - podejście badawcze, - podstawowe problemy. Filozofia prawa, teoria prawa, ogólna refleksja nad prawem - przedmiot badań (rozum teoretyczny i rozum praktyczny, hard cases, sfera publiczna), - cel badań, - podejścia badawcze. - przedmiot badań, - podejście badawcze. Nauki pomocnicze. Opisowy czy optymalizacyjny charakter twierdzeń formułowanych w prawoznawstwie. Podstawowe problemy prawoznawstwa. 1. Kryteria podziału prawa na gałęzie: przedmiot regulacji, podmiot regulacji, metoda regulacji. 2. Prawo prywatne a prawo publiczne. - kryteria podziału, - opozycja prawdziwa czy fałszywa? Argumenty „za” i „przeciw”. 3. Prawo materialne a prawo proceduralne. - kryteria podziału, - opozycja prawdziwa czy fałszywa? 1. Płaszczyzna językowo-logiczna. 2. Płaszczyzna socjologiczna. 3. Płaszczyzna psychologiczna. 4. Płaszczyzna aksjologiczna. 1. Integracja wewnętrzna: przykłady, przedmiot, cel. 2. Integracja zewnętrzna prawoznawstwa: przykłady, przedmiot, cel. 1. Norma prawna i przepisy prawne: kryteria rozróżnienia: - kategoria tekstowa i pozatekstowa, - wewnętrzny i zewnętrzny punkt widzenia. 2. Norma moralna a norma prawna: kryteria rozróżnienia: - stopień formalizacji, - obowiązywanie, - sankcja, - charakter. 3. Norma prawna. - struktura normy prawnej: zakres zastosowania, zakres normowania, adresat. - koncepcja norm sprzężonych: norma sankcjonowana i norma sankcjonująca. 4. Rodzaje norm prawnych. norma ogólna (generalna) i indywidualna, - norma konkretna i abstrakcyjna, - norma kompetencyjna, - normy programowe. - została ustanowiona zgodnie z normami kompetencji i procedury prawodawczej, - weszła w życie, - należy do systemu prawnego - nie została deregowana (uchylona), - nie jest sprzeczna z innymi normami obowiązującymi, - jeżeli jest sprzeczna z innymi normami, to obowiązuje, gdy nie traci mocy obowiązującej na podstawie zastosowania reguł kolizyjnych. - obowiązuje, ponieważ jest stosowana, - obowiązuje, ponieważ zyskała społeczną akceptację. - obowiązywanie, ze względu na treść normy, - uzasadnienie aksjologiczne (w ocenach moralnych). - została ustanowiona przez podmiot upoważniony do stanowienia normy, - podmiot zdolny do wyegzekwowania stosowania normy. Art. 88 Konstytucji RP ust 1 stanowi: „Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń oraz aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie”. Ust. 2: „Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa”. - uchylenie aktu prawnego przez inny akt prawny (tzw. derogacja). - moment wskazany w samym akcie prawnym. - zasada terytorialności Art. 5 Kodeksu karnego „Ustawę karną polską stosuje się do sprawy, który popełnił czyn zabroniony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym, chyba że umowa międzynarodowa, której rzeczpospolita jest stroną, stanowi inaczej” Ograniczenie tej zasady: eksterytorialność placówek dyplomatycznych państw obcych - zasada podmiotowa Art. 109 Kodeksu karnego „Ustawę karną polska stosuje się do obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą”. Art. 3 Kodeksu Cywilnego „Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu”. Przepisy prawne i normy prawne jako dwa sposoby rozumienia czym jest prawo. - Przepisy prawne: nakazujące, zakazujące, dozwalające (uprawniające), - Przepisy prawne: odsyłające (systemowo i pozasystemowo), blankietowe, - Przepisy prawne: bezpośrednio wyznaczające zachowanie adresata, pośrednio wyznaczające zachowanie adresata, - Przepisy prawne: bezwzględnie stosowane, względnie stosowane. - Definicje legalne, - Domniemania faktyczne, domniemania prawne, - Klauzule generalne, - Metaprzepisy, przepisy prawne drugiego stopnia: przepisy wprowadzające (mówiące o wejściu w życie), przepisy końcowe, przepisy przejściowe . Zasady prawa w ujęciu opisowym i dyrektywalnym. Reguły, zasady (principles), wymogi polityki (policies). Konflikt między zasadą a regułą. Ważenie zasad. Otwarta tekstowość. Reguły pierwotne i wtórne (reguły uznania, reguły zmiany, reguły orzekania). 1. Dwie strategie tworzenia prawa. - elastyczność prawa (klauzule generalne, zasady prawa, otwarta tekstowość prawa). - stabilność prawa (definicje prawne, zobacz zmiany w Kodeksie cywilnym). 2. Akt normatywny. -problem normatywności, co to znaczy, że obowiązuje? (zobacz koncepcje obowiązywania). - problem relacji między tworzeniem a stosowaniem prawa. 3. Źródła prawa/normatywna koncepcja źródeł prawa. -źródła prawa (zakaz tworzenia prawa przez sądy, oddzielenie tworzenia od stosowania prawa). - normatywna koncepcja źródeł prawa: reguły walidacyjne (nakazujące uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze), reguły egzegezy (reguły interpretacyjne, reguły inferencyjne, reguły kolizyjne). 4. Precedens jako źródło prawa. -precedens de facto i de iure. - podstawa normatywna (prawo stanowione a prawo precedensowe). - zwyczaj jako forma uznania prawa. - multicentryczność systemu prawa. 5. Polityka prawa (działalność polegająca na używaniu prawa do osiągania założonych celów politycznych, gospodarczych, społecznych). - wymogi polityki. -instrumentalizacja prawa a instrumentalny charakter prawa. -dwie strategie: prawo jako technika, prawo jako rozmowa. „Zbiór uporządkowanych i wzajemnie ze sobą powiązanych norm generalnych i norm abstrakcyjnych wysłowionych w tekstach aktów prawotwórczych i nieuchylonych odpowiednim aktem derogacji, obowiązujących na określonym terytorium w określonych przedziałach czasowych” Andrzej Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny. System prawny jako konstrukt doktryny prawniczej. - Obiektywizacja rzeczywistości prawnej. - Postulat etyczny. Problem multicentryczności systemów prawnych - umowy (traktaty) międzynarodowe, - zwyczaj międzynarodowy, - zasady ogólne prawa międzynarodowego. -prawo pierwotne (traktaty założycielskie wraz załącznikami i protokołami) oraz traktaty akcesyjne. prawo pochodne (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje). umowy międzynarodowe zawierzane przez UE z innymi podmiotami. konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego, rozporządzenia, akty prawa miejscowego. „Zdepersonalizowany autor tekstu prawnego; konstrukt teoretyczny, który prawnicy podstawiają w miejsce autora autentycznego”. Artur Kozak, Andrzej Bator, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny 1. Założenie metodologiczne. 2. Kategoria socjologiczna. 3. Aplikacja: reguły walidacyjne i reguły egzegezy (reguły interpretacyjne, reguły inferencyjne i reguły kolizyjne). podstawa normatywna (prawo stanowione a prawo precedensowe), pojęcie precedensu (de facto, de iure), źródła prawa; zakaz tworzenia prawa przez sądy, oddzielenie tworzenia od stosowania prawa. 1. Zupełność systemu prawa (brak luk). 2. Niesprzeczność systemu (spójność). Pojęcie i rodzaje luk w prawie (postulat zupełności). - - „Powstaje na skutek porównania systemu empirycznego (istniejącego) z projektowanym systemem prawa”. Powstaje na skutek porównania konkretnego rozwiązania prawnego z rozstrzygnięciami w danej gałęzi prawa. (Eugeniusz Waśkowski ) wynik niedokończenia procesu legislacyjnego, mimo zakończenia procesu legislacyjnego regulacja prawna danej kwestii pozostaje niekompletna. Usuwanie luk w prawie. problem aktywizmu i pasywizmu prawniczego, tworzenie a stosowanie prawa, pojęcie nowości normatywnej. Trzy etapy zastosowania analogi legis: - ustalenie, że określony fakt, nie został unormowany przez przepisy prawne, - ustalenie, że istnieje przepis lub grupa przepisów prawnych, która reguluje podobny stan faktyczny do rozpatrywanego w danym przypadku, - wyciagnięcie konsekwencji z faktu prawnego unormowanego na fakt prawny nieunormowany. Zasady zastosowania analogii legis: - prawo karne, - prawo podatkowe, - prawo cywilne. Podstawa zastosowania analogii iuris: - zasady prawne czy idee, na których opiera się prawo, - miejsce analogii legis w ramach reguł egzegezy. Reguły kolizyjne I „Norma prawna wyprowadzona z aktu prawnego wydanego później wyłącza zastosowanie normy prawnej, z aktu prawnego, wprowadzonego wcześniej”. „Norma prawna wyprowadzona z aktu wyższego rzędu wyłącza zastosowanie normy prawnej, wyprowadzonej z aktu niższego rzędu”. „Norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej”. Reguły kolizyjne II stopnia Zagadnienia ogólne. a) Teoria klaryfikacyjna clara non sunt interpretanda, bezpośrednie rozumienie przepisu prawnego i pośrednie rozumienie tekstu prawnego, b) Teoria derywacyjna. omnia sunt interpretanda, celem wykładni jest odtworzenie norm z przepisów prawnych. pojęcie racjonalnego prawodawcy, aksjologia prawa, rola interpretatora, prawo w otoczeniu społecznym. Racje o charakterze lingwistycznym, Racje o charakterze pozalingwistycznym. Wykładnia autentyczna i legalna. „Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez podmiot, który ustanowił dany przepis”. Przykład wykładni autentycznej – definicje legalne. „Wykładni legalnej dokonuje organ, który na mocy przepisów prawa ma kompetencję do dokonywania interpretacji przepisów prawnych” Przykład: „wykładnia dokonywana przez Ministra Finansów na podstawie przepisów Ordynacji podatkowej” Wykładnia operatywna. Wykładni dokonywana przez organy stosujące prawo (sądy i organy administracji). Wykładnia operatywna ma charakter konkretny, a nie abstrakcyjny. Wykładnia naukowa (doktrynalna). Jest to wykładnia dokonywana przez dyskurs prawniczy, tj. środowisko akademickie oraz znanych praktyków praktyki prawniczej. językowa, systemowa i funkcjonalna. Kryterium rozróżnienia i relacje między metodami wykładni. A. Nakaz przestrzegania definicji legalnych. B. Domniemanie języka prawnego. C. Domniemanie języka specjalnego. D. Domniemanie języka prawniczego. E. Domniemanie języka potocznego (życia codziennego). F. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma synonimów. „W ramach danego aktu prawnego różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia”. G. Dyrektywa, która zakłada, że w języku prawnym nie ma homonimów. „W ramach danego aktu prawnego tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń”. H. Dyrektywa, która zakłada, że nie należy interpretować przepisów w taki sposób, aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne. I. Dyrektywa, która zakłada, że jeśli rozróżnień nie wprowadził prawodawca, to nie wolno tego dokonywać interpretatorowi. A. Dyrektywa, która zakłada, że interpretator ustalając znaczenie tekstu prawnego ma uwzględnić zasady prawa (europejskiego, konstytucyjnego, danej gałęzi prawa). B. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do powstania luk. C. Dyrektywa, która zakłada, że nie wolno interpretować przepisów prawnych w sposób prowadzący do rekonstrukcji norm sprzecznych z innymi normami. D. Przepisy prawne powinny być interpretowane z zachowaniem zasady hierarchiczności aktów prawnych , tj. z uwzględnieniem hierarchii źródeł prawa. E. Dyrektywa argumentum a rubrica. „Przepisy prawne należy interpretować, biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej aktu prawnego, chyba że ustalenia uzyskane na podstawie innych dyrektyw zgodnie wskazują, że usytuowanie przepisu jest wadliwe”. A. Dyrektywa ratio legis. „Interpretując przepisy prawne, należy brać pod uwagę cele regulacji prawnej”. B. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne, ekonomiczne, do jakich doprowadzić może określona interpretacja i wybrać taką, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych. C. Dyrektywa, która zakłada, że interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności. D. Dyrektywa preferencji. „Jeżeli na gruncie wykładni językowej możliwe są różne warianty normy, to należy wybrać ten, który jest najbardziej zgodny z przyjętymi regułami i ocenami społecznymi”. E. Dyrektywa argumentum ad absurdum. „Wykładni prawa nie może prowadzić do absurdalnych wniosków; taki efekt wykładni należy odrzucić”. F. Dyrektywa argument z konsekwencji (założenie o konsekwencji ocen prawodawcy). G. Argument z komparastyki prawniczej. Procedury wskazują: Kolejność wykładni: językowa, systemowa, funkcjonalna. Moment końcowy: 1) kończymy wykładnię, gdy wynik nie budzi wątpliwości albo 2) wykorzystujemy wszystkie dyrektywy i kończymy, gdy wyniki uzyskane po zastosowaniu wszystkich są zbieżne. Preferowane rozwiązanie drugie. Wykładnia stwierdzająca (literalna). „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej potwierdzają wynik wykładni oparty na metodzie językowej”. Wykładnia zwężająca. „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej prowadzi do sytuacji, w której zawęża się zakres zastosowania lub normowania oparty na metodzie językowej”. Wykładnia rozszerzająca. „Wynik zastosowania dyrektyw wykładni systemowej oraz funkcjonalnej rozszerza zakres zastosowania lub normowania, jaki można ustalić na podstawie metody językowej”. Wnioskowania prawnicze 1.Reguły egzegezy jako składnik dyskursu prawniczego. 2.Wnioskowanie a wykładnia prawa (różnica między regułami inferencyjnym a regułami interpretacyjnymi). 3. Problem konkluzywności reguł dyskursu prawniczego. 4. Założenie o konsekwencji ocen prawodawcy. - argumentum a simili, - argumentum a contrario, - argumentu a fortiori. a) Analogia legis. - ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne, - ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego, - przeniesienie konsekwencji z faktu unormowanego na rozpatrywany fakt nieunormowany. b) Analogia iuris. Zabrania stosowania wnioskowania z podobieństwa. Nie można przenosić konsekwencji z faktu unormowanego na fakt nieunormowany. a) a maiori ad minus wnioskowanie (z większego na mniejsze) dotyczy sfery nakazów albo uprawień Jeżeli obowiązuje norma nakazująca czynić coś więcej, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która nakazuje czynić mniej. Jeżeli obowiązuje norma dająca uprawienie w większym zakresie, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która uprawnia w mniejszym zakresie. b) a minori ad maius wnioskowanie (z mniejszego na większe) dotyczy sfery zakazów. Jeżeli obowiązuje norma zakazująca czynić mniej, to możemy wnioskować, że obowiązuje norma, nie wyrażona w tekście prawnym, która zakazuje czynić więcej. STOSOWANIE PRAWA 1. Stosowanie prawa a tworzenie prawa. 2. Władza ustawodawcza, sądownicza, wykonawcza. 3. Akt stosowania prawa. 4. Abstrakcyjność prawa a indywidualność przypadków. 1. Formalność prawa jako cecha prawa (procedury). 2. Formalizm prawniczy jako strategia stosowania prawa. 3. Formalizm prawniczy a intencjonalizm jako dwie strategie stosowania prawa. 1. Sądowy model stosowania prawa. - podmiot stosujący prawo nie pozostaje w żadnym stosunku służbowym czy organizacyjnym wobec adresatów wydawanej decyzji stosowania prawa. - status podmiotu stosującego prawo wyznacza roszczenie do: 1) bezstronności (w znaczeniu formalnym i materialnym), 2) obiektywizmu. 2. Kierowniczy model stosowania prawa. - podmiot stosujący prawo pozostaje w stosunku organizacyjnym do adresatów wydawanej decyzji, - podmiot stosujący prawo jest zaangażowany osobiście decyzją, jaką podejmuje, - podmiot stosujący prawo podejmuje tę czynność na podstawie przyznanej kompetencji. 1. Wybór przepisów prawnych. 2. Interpretacja wybranych przepisów prawnych. 3. Zebranie materiału dowodowego. a) Zasada swobodnej oceny dowodów. b) Legalna teoria dowodowa. 4. Subsumcja i kwalifikacja prawa 5. Ustalenie konsekwencji prawnych. 6. Tzw. sylogizm prawniczy. 1.Style uzasadniania. 2. Pojęcie audytorium: uzasadnienie wewnętrzne i zewnętrzne. „Ideologia stosowania prawa – całokształt postulatów i ocen na temat tego, jak organy powinny stosować prawa, wraz z ewentualnym uzasadnieniem teoretycznym formułowanych postulatów” Włodzimierz Gromski, Wprowadzenie do nauk prawnych. Leksykon tematyczny. 1. Ideologia związanej decyzji stosowania prawa. 2. Ideologia swobodnej decyzji stosowania prawa. 3. Ideologia praworządnej decyzji stosowania prawa. 1. Pytanie o wartości, jakie organ ma realizować. 2. Pytanie o rolę prawnika jako organu stosującego prawo. 3. Pytanie o przesłanki, jakie powinien uwzględnić organ stosujący prawo. Dostępność do prawa (faktyczność prawa a jego obowiązywanie). - - - - Rola prawa w przestrzeni publicznej. Jurydyzacja życia społecznego. Omnipotencja innych systemów normatywnych. Tekst prawny – koncepcje znaczenia. Rozumienie tekstu prawnego wymaga kompetencji komunikacyjnej. Pojęcie władzy: wymiar egzystencjalny i interpretacyjny. Władza prawnicza z perspektywy społecznej: dążenie do jej ograniczenia: związanie prawnika literą prawa. Władza prawnicza z perspektywy instytucjonalnej: Władza prawnicza z perspektywy koncepcji prawa: pozytywizm prawniczy, komunikacyjna koncepcja prawa, hermeneutyczna koncepcja prawa. Autonomia prawa wobec moralności społecznej. Pojęcie roli zawodowej. Autonomia prawa wobec polityki: trójpodział władzy, kultura prawnicza. Dziękuję za spotkania.
