WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA Wykład w roku akademickim 2011/2012; Dr. hab. prof. UMCS ANDRZEJ KORYBSKI I. Czemu służy Wstęp do prawoznawstwa? • Ogólnej charakterystyce studiów prawniczych, wstępnemu przedstawieniu treści programowych studiów prawniczych; • Dostarczeniu wiedzy o podstawowych pojęciach języka prawnego i prawniczego; • Wstępnemu przedstawieniu złożoności współczesnych porządków prawnych i ról zawodowych prawników; • Przedstawieniu fundamentalnych wartości i zasad współczesnego, europejskiego porządku prawnego (w perspektywie wybranych, współczesnych typów kultury prawnej; • Wprowadzeniu do systemu prawa w demokratycznym państwie prawnym. II. PRAWOZNAWSTWO JAKO PRZEDMIOT STUDIÓW PRAWNICZYCH: a. Prawo jako przedmiot badań; b. Treści programowe Wstępu do prawoznawstwa; c. Podstawowe działy i dyscypliny naukowe współczesnego prawoznawstwa: - dogmatyka prawa (szczegółowe nauki prawne); - ogólna nauka o prawie (teoria i filozofia prawa); - historia ustroju i prawa; - historia myśli polityczno-prawnej; - kwestia tzw. pomocniczych dyscyplin prawoznawstwa; - problem interdyscyplinarnego charakteru współczesnych badań nad prawem. • PRAWO A INNE SYSTEMY NORMATYWNE: a. prawo a ład normatywny i kontrola społeczna; prawo jako część systemu kontroli społecznej pełni najwyższa rolę w odniesieniu do stosunków społecznych, kształtujących się w skali społeczeństwa zorganizowanego przez państwo. Funkcje prawa w systemie kontroli społecznej: - funkcja prawa: regulacja zachowań ( w ramach całego społeczeństwa) ↓ Gwarantowanie neutralności podmiotów, opanowanie sporów, organizowanie sporów, organizowanie zespołowych działań, tworzenie instytucjonalnych norm życia społecznego i publicznego relacje międzyludzkie 1. wzajemnie potrzebni, współdziałanie (rodzina, mała społeczność – prawo nie jest potrzebne) Normy obyczajowe na rynku narodowych zawodzą ponieważ nie zapewniają współdziałania – potrzebne jest tu regulowanie współdziałania dla osiągnięcia dobra wspólnego poprzez prawo, które formuje normy, reguły współdziałania 2. Konflikty między ludźmi - powinne być regulowane generalnie przez normy moralne - niektóre konflikty są masowe i typowe dla danej grupy społecznej, że potrzebna jest regulacja prawna do ich rozstrzygnięcia, potrzebne jest ich ujednolicenie - pewne spory są tak istotne dla życia społecznego, że ich nieujednolicenie może zniszczyć dane społeczeństwa 3. permanentność niezgody interesów między podmiotami - prawo ma gwarantować ich neutralność i zapobiegać ekshalacji konfliktów, gdy znajdujemy się w sytuacji niewystarczającej ilości dóbr w porównaniu do ciężarów b. szczególne cechy prawa jako zespołu norm postępowania w organizacji państwowej; - obok prawa jako najszerszego systemu norm postępowania (ogarnia całe społeczeństwo) są inne systemy istniejące w życiu społecznym jak: normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacyjne - wszystkie normy tworzą system kontroli społecznej – sprawne działanie tego systemu jest niezbędnym warunkiem istnienia i rozwoju społeczeństwa - system ten umożliwia regulację powtarzających się zachowań i typowych sytuacji konfliktowych w życiu społecznym - tworzenie ładu i porządku społecznego poprzez ustanawianie normatywnych wzorców zachowań, które zapewniają minimum współdziałania w dążeniu do osiągnięcia dóbr zaspokajających potrzeby społeczne - dysponowanie sprawnym mechanizmem oddziaływania na konflikty i spory c. ogólna charakterystyka norm moralnych, obyczajowych, religijnych i organizacyjnych; Moralne: - opierają się na wartościach społecznych i przekonaniu o słuszności jednych zachowań uznanych za pożądane i niesłuszności innych uznanych za naganne (dobro – zło) - mają charakter autonomiczny - aksjologiczne uzasadnienie swojego obowiązywania Obyczajowe: - opierają swoje obowiązywanie na odwołaniu do konwencji społecznych, tradycji i elemencie powtarzalności - ich źródłem jest przyjęty i utrwalony sposób postępowania - mają uzasadnienie pragmatyczne (faktyczne) Religijne: - opierają się na wierze i odwołaniu do Boga, kategorii dobra i zła - charakter autonomiczny - aksjologiczne uzasadnienie obowiązywania - w ramach norm religijnych wyróżniamy też reguły dot. Obrządku czyli normy moralne i obyczajowe Organizacyjne: -zawierają reguły powstępowania wiążące jedynie dla członków danej organizacji (normy te mają charakter dobrowolny ponieważ członek wstępując do organizacji godzi się na przestrzeganie jej reguł) - mają charakter prawa wewnętrznie obowiązującego – muszą być zgodne z przepisami prawa d. prawo a moralność oraz inne systemy normatywne; prawo moralność obyczajowość Religia Stopień formalizacji Większa precyzja językowa przy formułowaniu norm Normy ujęte bardziej ogólnie, w sposób niezinstytucjonalizow any Ogólnie, sposób niezinstytucjonalizow any Normy ujęte bardziej ogólnie choć zwykle w sposób zinstytucjonalizowany (np. dekalog) Podstawy obowiązywania norm Uzasadnienie tetyczne (norma obowiązuje bo została ustanowiona z procedurą i nie została uchylona) Uzasadnienie aksjologiczne (norma obowiązuje bo jest oparta na akceptowanym społecznie systemie wartości) Uzasadnienie tradycyjne – norma obowiązuje bo jest oparta na praktykowanym i akceptowanym społecznie sposobie Uzasadnienie aksjologiczne (norma obowiązuje bo jest oparta na pochodzącym od Boga systemie wartości) Normy statutowe Znaczny – precyzja językowa przy formułow aniu norm Uzasadnie nie tetyczne (norma obowiązuj e bo została zachowania – np. całowanie kobiet w rękę) ustanowio na przez kompeten tny podmiot i nie jest sprzeczna z przepisam i prawa) Sankcje Sformalizowane, poparte przymusem państwowym Niesformalizowane, spontaniczne Niesformalizowane, spontaniczne Sformalizowane i określone ale nie poparte przymusem państwowym (oprócz państw teokratycznych) Przedmiot regulacji Tylko zachowania zewnętrzne Szerszy: nie tylko zewnętrzne zachowania ale i myśli, intencje Tylko zachowania zewnętrzne Zachowania zewnętrzne, myśli, intencje Podmiot Wszystkie podmioty prawa (osoby fizyczne, prawne, ułomne) Tylko osoby fizyczne (jednostki) Tylko osoby fizyczne (jednostki) Tylko osoby fizyczne (jednostki) Stosunek do państwa Związanie terytorialne (prawo wiąże wszystkich w danym kraju) Brak związku, brak związania terytorialnego też Brak związku, brak związania terytorialnego też Brak związku, brak powiązania terytorialnego (oprócz państw teokratycznych) Cechy odróżniające inne systemy norm od systemu prawa: - brak związku z państwem - brak uzasadnienia tetycznego - charakter niesformalizowany - brak cechy jednolitości (nie obowiązują wszystkich obywateli na terenie państwa) - systemy te nie są wynikiem działalności państwa - złamanie tych norm nie pociąga za sobą sankcji zorganizowanej Podobieństwa do systemu prawa: - ustanawiają wzory określonego zachowania - złamanie ich rodzi pewne konsekwencje społeczne - wytwory kultury danego społeczeństw e. prawo a sprawiedliwość. 1. sprawiedliwość materialna (rezultatu) 2. sprawiedliwość proceduralna (procedury) Sformaliz owane bez poparcia przymusu państwow ego Tylko zachowan ia zewnętrzn e Osoby fizyczne będące członkami organizacj i oraz jej organy Niesprzec zność s prawem powszech nie obowiązuj ącym i związanie terytorialn e ad.1 podział Arystotelesa: 1. sprawiedliwość rozdzielcza – rozdział dóbr i ciężarów pomiędzy jednostki, grupy, społeczeństwa - zasada: „po równo” „każdy powinien dostawać tyle ile jest wart” „tyle na ile jest wykształcony” „tyle na ile zasługuje według pracy” Według formuły „każdemu według tego co stanowi prawo” Ustawy rozdzielające dobra i korzyści np. fundusze wspomagające 2. sprawiedliwość wyrównawcza – dotyczy sytuacji: - kiedy ktoś komuś wyświadcza przysługę i żąda rewanżu - ktoś komuś wyrządza szkodę (na dobrach majątkowych i niemajątkowych); za szkodę przysługuje nam rekompensata/odszkodowanie - ktoś komuś wyrządza krzywdę (dot. Życia i zdrowia każdego z nas) Sprawca krzywdy musi jej zadośćuczynić Zrównanie szkody i odszkodowania Symbol: Artemida z szalami, na których trzyma szkodę i zadośćuczynienie. • PRAWO A ORGANIZACJA PAŃSTWOWA różnorodność znaczeń terminu „państwo”; pięć typów definicji państwa: • funkcjonalne, - opisują państwo poprzez funkcje, jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym. - Współcześnie zwraca się uwagę na władcze funkcje państwa. - Smith: państwo to „Społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium i mająca za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku • elementarne, - bazują na teorii trzech elementów Georga Jellinka (ludność, terytorium i zwierzchnia władza) - państwo to trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej • psychologiczne, - ujmują państwo w kategoriach przeżyć emocjonalnych. - Reprezentant- Leon Petrażycki - państwo to „zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”. Stosunki takie zachodzą na płaszczyźnie kontaktów między rządzącymi a rządzonymi. Prawem rządzącego było wydawanie decyzji i wymaganie realizowania ich, natomiast rządzony ma obowiązek wykonywać te decyzje pod groźbą użycia przymusu państwowego. socjologiczne - określają państwo jako społeczność polityczną, jako pewną wspólnotę charakteryzującą się szczególnymi cechami. - Wg W. Wesołowskiego państwo to ”zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające z tej racji określone prerogatywy” . Już Arystoteles pisał, że „państwo to nie przypadkowa zbieranina ludzi, ale wspólnota zdolna do samowystarczalności” . klasowe - społeczeństwo ma strukturę klasową i to ta struktura determinuje sposób sprawowania władzy, a także zakres uczestnictwa obywateli w rządzeniu. - Karol Marks opisywał państwo jako instrument klasowego panowania z uwagi na dominacje klas posiadających. • GENEZA I CECHY PAŃSTWA jako szczególnej organizacji państwowej; cechy państwa Jest to organizacja: 1. polityczna -państwo rozwija aktywność polegającą na sprawowaniu władzy, zarządzaniu 2. terytorialna - państwo obejmuje terytorium określone granicami. Terytorium obejmuje obszar lądowy, przestrzeń morską (wody przybrzeżne), obszar w głąb ziemi, strefę powietrzną oraz statki morskie i powietrzne. → Początkowo terytorium ograniczało się do lądu, następnie państwa zaczęły wysuwać roszczenia do części morza - w XVII w. Wykształciło się pojęcie morza terytorialnego. W XX wieku terytorium państwa objęło przestrzeń powietrzną. → Terytorium konsoliduje społeczeństwo, ludzie zamieszkujący dane terytorium mają do niego stosunek uczuciowo-emocjonalny, traktują państwo, jako swoją ziemię, ojczyznę. → Terytorium wpływa na problem przynależności do państwa; o byciu jego obywatelem decydują nie więzy narodowo-plemienne, lecz zamieszkiwanie w danym państwie i uznawanie władzy publicznej sprawującej kontrolę nad danym terytorium-związek z terytorium jest ważniejszy niż pokrewieństwo przodkami, którzy przybyli z obcego państwa i na stałe osiedlili się w innym państwie. 3. suwerenna - w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym. - Suwerenność zewnętrzna to niezależność władzy państwowej w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Państwo ma zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością, może swobodnie kształtować swoją formę i ustrój społeczno gospodarczy. - Suwerenność wewnętrzna oznacza, że władza państwowa jest najwyższą na danym obszarze i sama decyduje o swoim zakresie działania, a wszelkie inne podmioty działają za jej zgodą i w zakresie przez nią wytyczonym. 4. przymusowa - przynależność do niej ma charakter sformalizowany (obywatelstwo), osoby przebywające na jego terytorium muszą przestrzegać obowiązujące normy prawne. Ponadto państwo stosuje różne formy przymusu fizyczny (przy pomocy np. wojska, policji), ekonomiczny i psychologiczny. Geneza państwa: 1. Koncepcja starożytnych (Arystoteles i Cycerona) - Państwo pojawia się jako zwieńczenie rozwoju mniejszych wspólnot. Jego siła, sprawiedliwość i trwałość zależą od woli i roztropności ludzi, kształt państwa zależy od ludzkich wysiłków, dlatego nie ma jednej, ściśle określonej formy. 2. Koncepcja teistyczna (św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu) Boskie pochodzenie państwa i władzy, powstanie państwa zależy jednak od ludzkich wysiłków. > absolutyzm 3. Koncepcja podboju (Ludwik Gumplowicz) - Państwo powstało w efekcie zwycięstwa jednego plemienia nad drugim. - Plemię zwycięskie – rządzące - Plemię zdobyte - rządzone 4. Koncepcja patriarchalna (Robert Filmer) Powstanie państwa było naturalna konsekwencją ewolucji władzy dawnego naczelnika plemienia czy rodu, który z czasem stał się królem. 5. Koncepcja umowy (Thomas Hobbes, John Locke, J. J. Roussoae) Państwo powstało w wyniku umowy wolnych jednostek, dążących do zachowania pokoju, życia, wolności i własności. 6. Koncepcja marksistowska (Karol Marks) Państwo powstało w wyniku walki klas, broniących swej uprzywilejowanej pozycji. WŁADZA W PAŃSTWIE A WŁADZA PUBLICZNA Władza państwowa to władza suwerenna i uniwersalna na danym terytorium państwa, zdolna do zabezpieczenia porządku prawnego, społecznego i ekonomicznego odpowiadającego formie rządów. W przypadku władzy państwowej jej legitymizacja może opierać się na tradycji (np. monarchia), charyzmie przywódcy (władza charyzmatyczna - oparta na zdolnościach przywódczych osoby ją sprawującej) lub na racjonalnych przesłankach, takich jak np. wyniki wyborów. Władza z reguły jest ograniczana do określonej dziedziny spraw. Dzieje się to albo przez nadanie osobie ją sprawującej pewnych uprawnień, albo przez umożliwienie stwarzania sytuacji przymusowej. Władza publiczna Władza publiczna charakteryzuje duże grupy społeczne, mające charakter wspólnotowy, gdzie więzi między ludźmi mają charakter formalny, a więc bezosobowy, a dobra społecznie pożądane są ograniczone. Władza jest niezbędna jako typ stosunków społecznych, które wyznaczają zinstytucjonalizowany i sformalizowany sposób podejmowania decyzji wiążących strony co do podziału lub ochrony dóbr, które są lub mogą się stać przedmiotem konfliktu, ponieważ zasoby tych dóbr są ograniczone. Są to nie tylko dobra materialne, ale także dobra takie jak: bezpieczeństwo, wiedza, dostęp do informacji. Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy publicznej. Charakteryzuje ją zdolność do kierowania społeczeństwem znajdującym się w granicach terytorium, w ostateczności poprzez stosowanie przymusu. Zasada jednolitości władzy w państwie a zasada podziału władzy w państwie: 1. Ustrój oparty na zasadzie jedności władzy • parlamentamo-komitetowy. - Zwolennicy tej koncepcji jedności władzy uważają, że pełna władza powinna być w rękach parlamentu, bo tylko on jest wybierany w powszechnych wyborach, a jego skład jest najlepszym odzwierciedleniem woli suwerena (narodu).Wszystkie pozostałe organy powinny być parlamentowi podporządkowane. - Koncepcja to opiera się na przekonaniu o wszechmocy parlamentu. - Twórcą tej koncepcji jest J. J. Rousseau. - Przewaga parlamentu sprowadza się do: -parlament powołuje wszystkie organy państwowe, -parlament wyznacza zadania wszystkich organów państwowych -może kontrolować ich działalność. 2. Ustroje oparte na zasadzie podziału władzy. Wg Monteskiusza ("O duchu praw") władza państwowa powinna być podzielona na: - władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, - władze te powinny być sobie równe, - władze powinny być wyraźnie od siebie oddzielone, kompetencyjnie nie powinny się pokrywać, jeden organ nie powinien mieć całej władzy, - Władze powinny wzajemnie się ograniczać, hamować i kontrolować. Na trójpodziale opierają się ustroje: - parlamentarno-gabinetowy - prezydencki - semiprezydencki - parlamentamo-kanclerski Władza państwowa a władza samorządowa cechy wyróżniające władzę państwową to: - ma ona charakter pierwotny, nie jest ani wyprowadzana z innej władzy, ani nie jest jej pochodną; - jest sprawowana na określonym terytorium państwowym; - jest niepodzielna, niezależna od innych władz na obszarze działania państwa, jest zwierzchnia w stosunku do nich oraz nieograniczona w swoich decyzjach z formalnoprawnego punktu widzenia; - ma charakter trwały, nieustający; - jest realizowana w oparciu o normy prawne i przy znaczącym udziale tych norm, jako jednej z ważnych form sprawowania owej władzy; - jest urzeczywistniana wyłącznie w sposób zorganizowany – przez organy państwowe, wyposażone we władztwo sprawowane w imieniu państwa; - może stosować legalnie środki przymusu, w tym także przymusu bezpośredniego. Na mocy ustawy o samorządach terytorialnych, część uprawnień i odpowiedzialności przesunięto z organów rządowych do samorządów lokalnych. Władze samorządowe pochodzą z wyboru. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina, w której organem stanowiącym i kontrolnym jest rada gminy (w miastach – rada miejska) złożona z radnych. -Władzą wykonawczą jest zarząd gminy kierowany w gminach wiejskich przez wójta, w gminach miejskich przez burmistrza lub prezydenta (w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców). W powiatach samorządowym organem stanowiącym i kontrolnym jest wybierana w wyborach rada powiatu. -Uchwala ona prawo miejscowe, budżet i wybiera zarząd powiatu, na czele którego stoi starosta. Wspólnotą regionalną są mieszkańcy województwa wybierający sejmik wojewódzki, którego głównym zadaniem jest uchwalanie strategii rozwoju województwa. Organem wykonawczym jest wybierany przez sejmik zarząd wojewódzki, kierowany przez marszałka. administracja samorządowa: 1. urząd marszałkowski (marszałek, zarząd) 2. starostwo powiatowe (starosta, zarząd) 3. urząd gminy (wójt- burmistrz, prezydent) - system samorządów w Polsce nie ma charakteru hierarchicznego. - Samorząd nie jest zależny od jednostek rządowej administracji, posiada osobowość prawną, prawo do dysponowania własnym majątkiem, tylko w ograniczonym zakresie podlega kontroli ze strony władzy centralnej. Funkcje prawa w organizacji państwowej. Ze względu na kierunek oddziaływania: - Funkcja regulacji życia społecznego (stabilizacyjna) - prawo pozwala zapewnić obywatelom poczucie bezpieczeństwa w państwie. Eliminuje niepożądane zachowania. Utrwala istnienie ładu społecznego, gospodarczego, politycznego. - Funkcja dynamizująca - prawo jest narzędziem zmiany różnych dziedzin życia np. prawo oświatowe regulujące przepisy związane z Nową Maturą. Ze względu na rodzaj oddziaływania: - Funkcja organizacyjna - prawo określa ramy działania władzy i organizacji publicznych. - Funkcja ochronna - prawo ma za zadanie chronić te wartości, które są ogólnie przyjęte i ważne ze społecznego punktu widzenia. - Funkcja dystrybucyjna - prawo rozdziela dobra i ciężary, wynikające z funkcjonowania państwa np. przez podatki. - Funkcja gwarancyjna – ochrona dóbr indywidualnych (życia, zdrowia wolności itp.) - funkcja opiekuńcza – ochrona podmiotów posiadających słabszą pozycję społeczną Ze względu na sposób oddziaływania: - funkcje ochronne - wpływanie na zachowanie podmiotów poprzez określanie wiążących ich norm postępowania i wyznaczanie form: - sankcjonowania ich naruszeń przy użyciu przymusu (funkcja represyjna) bądź gratyfikacji za ich przestrzeganie (funkcja motywacyjna) - funkcje wychowawcze – wdrażanie poprzez normy prawne określonych wartości - funkcja prewencyjna (zapobiegawcza) - funkcja resocjalizacyjna – skierowanie f. wychowawczej do sprawcy czynu niezgodnego z prawem PRAWO JAKO PRZEDMIOT BADAŃ 1.Czym jest prawo? • lingwistyczne a nielingwistyczne ujęcie prawa; - Lingwistyczna koncepcja normy prawnej jest niewątpliwie częściej przyjmowana przez teoretyków i filozofów prawa. Lingwistyczna koncepcja: - takie ujęcie normy, w którym norma jest wypowiedzią. Jeżeli norma pojmowana jest jako wypowiedz, to wskazuje się na to, że posiada specyficzne znaczenie normatywne. Takie znaczenie normatywne ujmowane jest często jako „wzór zachowania się”. Ujęcię nielingwistyczne: - normą nie będzie ani wypowiedź (zdanie) ani znaczenie tej wypowiedzi. - Norma w tym ujęciu jest zjawiskiem o charakterze pozajęzykowym, • prawo jako norma a prawo jako fakt; prawo jako zespół norm: - koncepcje prawnonaturalne - koncepcje pozytywistyczne Prawo jako zespół faktów: - prawo jako fakt emocjonalny - koncepcja Leona Petrażyckiego (tzw. psychologizm prawniczy) - prawo jako fakt społeczny - koncepcje socjologiczne i antropologiczne - prawo jako zachowanie (fakt behawioralny) - koncepcje funkcjonalizmu prawniczego • Prawo w ujęciu prawnonaturalnym i w ujęciu pozytywistycznym. Koncepcje prawnonaturalne Prawo nie jest wyłącznym dziełem człowieka, prawo naturalne pochodzi od absolutu, a prawo stanowione nie jest ani jedyne ani nadrzędne Prawo jest powiązane z moralnością, ma uzasadnienie aksjologiczne Prawo naturalne jest stabilne, nie ulega zmianom, podobnie jak pojecia dobra i zla Prawo naturalne ma prymat nad prawem pozytywnym Konieczne są luzy decyzyjne w systemie prawa by otworzyć go na wartości moralne Koncepcje pozytywistyczne Prawo jest wytworem myśli ludzkiej, pochodzi od prawodawcy, jest tworzone przez odpowiednie organy Oddzielenie prawa od moralności – nie ma dobrego czy zlego prawa Zmieniać je może każdy kompetentny podmiot Prawo pozytywne jest jedynym obowiązującym, nie podlega ocenom Luzy decyzyjne są niepożądane prawem 2. Jak opisywać i badać prawo? Dogmatyka prawa - dział nauk prawnych, zajmujący się badaniem prawa obowiązującego, w takiej postaci, w jakiej zostało ono ustanowione przez ustawodawcę. Mianem tym określa się zarówno działalność badawczą osób zajmujących się prawem jak i wytwory tych działań . Do tego badania używa się metody logiczno – językowej • Obowiązywanie jako zasadnicza cecha prawa („prawność” prawa); Jeżeli uważamy daną normę społeczną za obowiązującą to czynimy tak z wagi na jakieś jej uzasadnienie, które akceptujemy. 3 podstawowe rodzaje uzasadnienia mocy obowiązującej norm: a. tetyczne - norma została wydana przez uprawniony do tego podmiot - we właściwym trybie - we właściwej formie - nie została uchylona zgodnie z zasadami uchylania norm prawnych przyjętymi w danym systemie prawa lub nie wyszła z użycia b. behawioralne - norma obowiązuje gdyż jest realizowana przez jej adresatów c. aksjologiczne - norma obowiązuje jeżeli jest uzasadniona systemem ocen i wartości Zakresy obowiązywania norm prawnych: a. czasowy (ustalenie początkowego i końcowego momentu obowiązywania danych przepisów prawnych oraz odkodowywanych z nich norm. Ustawodawca sam ustala termin obowiązywania; jeśli zaś tego nie ustalił to akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od jego ogłoszenia) - akt normatywny obowiązuje od momentu wejścia w życie: - określonego w samym akcie - z chwilą jego uchwalenia - po upływie vacatio legis - przestaje obowiązywać: - z chwilą określoną w akcie - w wyniku zastąpienia lub wyraźnego uchylenia przez inny akt - w wyniku desuetudo (długotrwałe niestosowanie lub nieprzestrzeganie w praktyce określonej normy prawnej, skutkuje utratą przez nią mocy obowiązującej.) - gdy nie ma oznaczonej daty utraty mocy obowiązującej aktu to przyjmuje się, że akt normatywny obowiązuje dopóty, dopóki nie zostanie zastąpiony bądź wyraźnie uchylony przez późniejszy akt o takiej samej bądź wyższej mocy prawnej. b. terytorialny (terytorium to jest wyznaczone przez akty, umowy międzynarodowe, akty prawa wewnętrznego) - w skład terytorium państwa wchodzi przestrzeń morska, lądowa, powietrzna i wnętrze ziemi objęte obszarem morskim i lądowym. - zgodnie z zasadą terytorialnego zwierzchnictwa państwa, ma ono wyłączność w wykonywaniu władzy na swoim terytorium (wyjątki wynikają z umów międzynarodowych np. przywileje dyplomatyczne) c. personalny (ustalenie kogo obowiązuje prawo danego państwa i kto jest adresatem danego aktu normatywnego) - prawo obejmuje wszystkie podmioty przebywające na terytorium podlegającym zwierzchnictwu państwa - ustawodawca sam przesądza kto jest adresatem danego aktu • Prawo jako zjawisko kulturowe. "Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkt zachowania." Prawo to zjawisko kulturowe, wytwór i czynnik kultury danego społeczeństwa. Językowa kompetencja kulturowa polega na umiejętności odczytywania komunikatów zawartych w tekście pisanym. Owa korespondencja obejmuje reguły zakodowywania i odkodowywania informacji, istniejące w jęzku danej zbiorowości. 1. Prawo we współczesnych organizacjach państwowych: • istota i znaczenie zasady państwa prawnego dla współczesnych demokracji parlamentarnych; • legitymizacja władzy w państwie a legitymizacja porządku prawnego; Legitymizacja władzy są to wszelkiego rodzaju działania zmierzające do uznania danego ośrodka władzy za prawowity. Prawo jest jednym ze środków tych działań - w państwie legitymizacja władzy państwowej przez prawo odzwierciedla się w wyznaczaniu zasad organizacji i funkcjonowania aparatu państwowego, układ relacji między obywatelem a władzą publiczną - normy prawne wyznaczają pozycje i role pełnione przez jednostki, ich organizacje i instytucje w ramach organizacji państwowej Legitymizacja prawa: - poparcie prawa odpowiednią siłą podmiotów sprawujących władzę, zdolnych do wymuszenia posłuszeństwa wobec norm prawa obowiązującego - uznanie prawa za dobre - uznanie prawa za prawowite ze względu na to, że pochodzi ono od uprawnionego organu, który wydał je w odpowiedniej formie i przy zachowaniu odpowiedniej procedury - uznanie prawa za prawowite ze względu na fakt, ze jego twórcami są ludzie cieszący się społecznym poważaniem . - uznanie prawa za prawowite z uwagi na demokratyczny sposób przyjęcia oraz na demokratyczną treść porządek prawny a kultura prawna. Prawo to zjawisko kulturowe, wytwór i czynnik kultury danego społeczeństwa. Jest ono uwarunkowane wartościami i wzorami dominującymi w danym kręgu kulturowym. - instytucje i normy prawne były i są nadal kształtowane przede wszystkim w ramach konkretnych państw – kultury prawne poszczególnych społeczeństw - elementy kultury prawnej pełnią w życiu danego społeczeństwa istotne funkcje, niezbędne dla zachowania tożsamości społecznej i tworzenia możliwości rozwoju tego społeczeństwa socjalizacja prawna – kulturowa determinacja procesu wchodzenia członków danego społeczeństwa w określone role społeczne 2. Rola prawa w kulturze prawa stanowionego i w kulturze prawa precedensowego: • stanowienie aktów normatywnych i precedensowa działalność sądów jako odmienne typy działalności prawotwórczej (na tle innych rodzajów działalności prawotwórczej); • cechy porządku prawnego w kulturze prawa stanowionego i w kulturze prawa precedensowego. kultura prawa stanowionego: - związek z tradycjami prawa rzymskiego - wpływa średniowiecznego uniwersalizmu na rozwój prawa europejskiego - postrzeganie prawa jako systemu norm powiązanych ze sobą w sposób hierarchiczny - posiłkowe traktowanie zwyczajów społecznych w procesie tworzenia prawa - kluczowa rola prawa stanowionego (kodyfikacje) - tradycja częstych nowelizacji - wyraźne rozdzielenie procesów tworzenia i stosowania prawa - wielość podmiotów tworzących prawo - tworzenie prawa przez upoważnione do tego pomioty władzy, wg ściśle określonych procedur - silniejsze skłonności do recepcji - wyraźniejszy podział na prawo prywatne i publiczne - od ogółu do szczegółu - zapewnienie swobody decyzyjnej podmiotom stosującym prawo już na etapie jego tworzenia poprzez wprowadzenie do tekstu aktu prawnego klauzul generalnych i zwrotów niedookreślonych - większa rola teorii i filozofii prawa - nacisk na edukacje teoretyczną 3.Prawo krajowe- prawo międzynarodowe- prawo Unii Europejskiej; Prawo krajowe – prawo poszczególnych państw, prawo wewnętrzne państwa ↓ Prawo tworzone przez prawodawcę krajowego i obowiązujące w danym kraju oraz regulujące stosunki prawne pomiędzy organami i obywatelami danego państwa Cechy prawa krajowego: - związek funkcjonalny z suwerenną organizacją państwową - terytorialność - przymusowość wobec podmiotów znajdujących się na terytorium danego państwa lub będących jego obywatelami Prawo międzynarodowe – porządek uregulowanych normatywnie relacji między państwami jako podstawowymi podmiotami tworzącymi społeczność międzynarodową; prawo pochodzące od rządów poszczególnych państw i o.m. Cechy prawa międzynarodowego: -istnienie organów i instytucji o charakterze międzynarodowym - do społeczności międzynarodowej należy każdy podmiot prawa - prawo umowne wchodzi w życie po podpisaniu i ratyfikowaniu przez poszczególne państwa - duża rola źródeł niepisanych w postaci zwyczajów i zasad ogólnych Podmioty prawa międzynarodowego: - państwa - organizacje międzynarodowe - organizacje pozarządowe - jednostki ludzkie Prawo Unii Europejskiej: 1. Termin używany do określenia aktów prawa II i III filaru Unii Europejskiej, które to są aktami prawa międzynarodowego publicznego. Terminu tego używa się, aby odróżnić akty I filaru czyli akty prawa wspólnotowego, które są wydawane przez instytucje ponadnarodowe. 2. Termin używany do określenia wszystkich aktów prawa wydawanych przez lub w ramach UE (bez względu na organ, instytucję, procedurę czy filar). 3. Po ratyfikacji traktatu lizbońskiego zniknął podział na filary oraz zniknęła Wspólnota Europejska. 4. źródła prawa międzynarodowego (z uwzględnieniem źródeł prawa europejskiego/ Rady Europy); Źródła prawa międzynarodowego – pojęcie stosowane w nauce prawa międzynarodowego obejmujące źródła materialne, formalne i poznawcze. znaczenie materialne – zespół czynników, które doprowadziły do powstania konkretnych norm p.m.: współpraca; współzawodnictwo; walka państw; znaczenie formalne – formy, w których tworzone są normy p.m. (tzn. przejawia się w nich wola podmiotów p.m.); u.m.; prawo zwyczajowe; znaczenie poznawcze – zbiory dokumentów, z których czerpie się znajomość p.m.; zbiory u.m.; zbiory praktyki państw w dziedzinie stos. m.; Do źródeł prawa międzynarodowego zalicza się umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda), zwyczaj międzynarodowy oraz ogólne zasady prawa. ŹRÓDŁA PRAWA EUROPEJSKIEGO *PIERWOTNE zalicza się traktaty konstytujące które tworzyły wspólnote Europejską i Unię Europejską -traktaty założycielskie, aneksy i protokoły do traktatów założycielskich *WTÓRNE są to źródła które są tworzone przez organ wspólnoty europejskiej -rozporzadzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie 5. źródła porządku prawnego Unii Europejskiej; Na porządek prawny Unii Europejskiej składają się: Pierwotne źródła europejskiego prawa wspólnotowego (tzw. prawo pierwotne primary law, droit primaire, primares Recht) • Pochodne źródła europejskiego prawa wspólnotowego (tzw. prawo pochodne secondary law, droit derive, sekundares Recht) • Umowy międzynarodowe z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi • Umowy zawierane między państwami członkowskimi UE Wspólnoty realizują swe cele traktatowe wydając następujące akty prawne: a. rozporządzenia, b. dyrektywy, c. decyzje, d. zalecenia, e. opinie. 6. ogólna charakterystyka struktury źródeł porządku prawnego w państwie członkowskim Rady Europy i UE. • 7.Krajowe źródła prawa: Konstytucja i tzw. materia konstytucyjna; Konstytucja (constituere – ustanawiać, zarządzać) – zespół fundamentalnych norm prawnych, określających zasady ustroju państwowego i status jednostki w państwie ; akt ustawodawczy o najwyższej mocy prawnej, opatrzony szczególną nazwą oraz przyjmowany i zmieniany w szczególnym trybie (art.8. ust.1. konstytucji RP) - konstytucja w znaczeniu materialnym (k. niepisana) i formalnym - nadrzędność konstytucji oznacza, że normy prawne zawarte w ustawach i aktach podstawowych nie mogą być sprzeczne z normami zawartymi w konstytucji - szczególny tryb przyjmowania konstytucji musi odpowiadac wymogom demokratycznego państwa prawnego - szczególność nazwy konsytyucji polega na tym, ze jest ona zastrzeżona tylko dla jednego aktu normatywnego, odznaczającego się najwyższa mocą prawną i przyjętego w szczególnym trybie - wszelkie zmiany przepisów konstytucyjnych mogą następować jedynie w trybie określonym w samej konstytucji - o nadrzędnej pozycji i roli konsytyucji w systemie źródeł prawa przesądza też tzw. materia konstytucyjna – zakres spraw jakie mogą być uregulowane jedynie w konstytucji: - określenie podmiotu władzy w państwie i sposobu urzeczywistniania przezeń władzy - określenie podstawowych wartości i zasad ustroju państwowego - określenie roli i kompetencji samorządu terytorialnego i innych rodzajów samorządów - określenie fundamentalnych zasad wyznaczających relacje między państwem a obywatelem ↓ >Granice ingerowania władzy państwowej w sferę wolności jednostek >Obowiązki państwa wobec obywateli i innych jednostek (gwarantowane wolności i prawa człowieka i obywatela) Ustawa konstytucyjna - ustawa zmieniająca konstytucję - przysługuje jej moc prawna równa mocy prawnej konstytucji - akt ustawodawczy (różni się od innych aktów tym, że regulowaną materią i szczególnymi wymogami dot. Trybu ich przyjęcia i wejścia w życie - zmienia konstytucję jedynie fragmentarycznie 8. ustawa i akty o mocy ustawy a tzw. materia ustawowa; Ustawa – akt prawny o charakterze powszechnie obowiązującym, najczęściej obecnie uchwalany przez parlament (w niektórych państwach zatwierdzany później przez organ władzy wykonawczej). - ustawa ma rangę niższą (tzw. moc prawną) od Konstytucji oraz umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie - Z inicjatywą uchwalenia ustawy najczęściej występuje Rada Ministrów. - Przyjęta przez Sejm ustawa i podpisana przez prezydenta RP jest publikowana w Dzienniku Ustaw RP. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje także: - grupie co najmniej 100 tys. obywateli, - grupie co najmniej 15 posłów, - Senatowi - Prezydentowi RP. Przebieg procesu legislacyjnego określa Konstytucja oraz Regulamin Sejmu i Senatu. Rozporządzenia -są to akty normatywne, wydawane na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. - Powinno ono określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści aktu. - Organ upoważniony nie może przekazać swoich kompetencji innemu organowi. - kompetencje do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy od 17 października 1997 roku posiada jedynie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Rady Ministrów, tylko w czasie trwania stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu Art.234 ust.2 konstytucji – rozporządzenia z moca ustawy! materia ustawowa (ten zakres spraw,które mogą być regulowane tylko w drodze stanowienia prawa. obejmuje : - nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości, - przyznawanie im praw (uprawnień), - ograniczenie ich wolności i praw, - ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego, - główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa, - status funkcjonariuszy państwowych 9. akty wykonawcze i zakres regulacji normatywnej w aktach wykonawczych; Akt wykonawczy- akt prawny podstawowej rangi wydany w celu wykonania ustawy z powołaniem się na szczegółowe upoważnienie w niej zawarte. Najczęściej akty wykonawcze przyjmują formę: rozporządzenia, zarządzenia, uchwały. - Akty wykonawcze regulują jedynie te sprawy, które zostały im wyraźnie przekazane przez określoną ustawę, muszą być zgodne z aktami wyższego rzędu (tj. konstytucją i ustawami). - W Polsce akty wykonawcze wydawane są przez prezydenta (rozporządzenia i zarządzenia), Radę Ministrów (rozporządzenia), prezesa RM (rozporządzenia) oraz poszczególnych ministrów (rozporządzenia i zarządzenia). 10. kontrola konstytucyjności i legalności aktów normatywnych; konstytucyjność prawa – zgodność aktów normatywnych z konstytucją (kontroli konstytucyjności podlegają wszystkie pozakonstytucyjne akty normatywne powszechnie obowiązujące) - charakter kontroli konkretnej (dokonywanej w związku z toczącą się konkretną sprawą na wniosek uprawnionego podmiotu ) - charakter kontroli abstrakcyjnej (polega na kwestionowaniu konstytucyjności danych przepisów przez uprawniony podmiot bez związku z jakąś konkretną sprawą) legalność prawa – zgodność aktów podustawowych z obowiązującymi ustawami - sprawowana jest przez najwyższy organ sądowniczy – sąd najwyższy bądź przez specjalny sąd – trybunał, posiadający konstytucyjne kompetencje orzekania o konstytucyjności aktów normatywnych i legalności aktów podstawowych - kontrola konstytucyjności prawa jest dokonywana przez Sąd Najwyższy w związku z jakąś toczącą się sprawa, w której zaistniały wątpliwości co do zgodności podstawy normatywnej jej rozstrzygnięcia z konstytucją (kontrola ta nie ma samoistnego charakteru) - specjalny organ sądowniczy orzeka (w trybie postępowania spornego) o niestosowaniu danego aktu bądź uznaniu go za nieobowiązujący z powodu jego niezgodności z konsytyucją lub obowiązującą ustawą (organ ten jest wydzielony z systemu sądownictwa) - sad najwyższy i specjalne sady są niezawisłe w swoim działaniu i niezależne organizacyjnie od pozostałych organów państwowych - sad specjalny działa na podstawie konstytucyjnie określonych kompetencji i według sformalizowanej procedury i w odróżnieniu od sadów działa nie tylko na wniosek uprawnionych podmiotów ale także z własnej inicjatywy Podmioty mające prawo inicjowania przed sadem (Trybunalem): - organy państwowe, samorządowe, organizacje społeczne określone w konstytucji - jednostki (skarga konstytucyjna (art.79) – instytucja ochrony praw i wolności) W Polsce organem uprawnionym do kontroli konstytucyjności prawa (zarówno w charakterze kontroli konkretnej jak i abstrakcyjnej) jest Trybunał Konstytucyjny: - organ władzy sądowniczej wyodrębniony z systemu sądownictwa - niezależny od pozostałych organów władzy państwowej - niezawisły w zakresie orzekania o konstytucyjności prawa Podmioty uprawnione do inicjowania przez TK: - Prezydent RP - Marszałek Sejmu - Marszałek Senatu - Prezes RM - posłowie (co najmniej 50) - senatorowie (co najmniej 30) - Pierwszy prezes Sadu Najwyższego - Prezes Naczelnego sądu administracyjnego - prokurator generalny - prezes NIK - Rzecznik praw obywatelskich - organy stanowiące jednostki samorządu terytorialnego 11. rola orzecznictwa sądów konstytucyjnych w kształtowaniu porządku prawnego; 12. Konstytucja i ustawy a źródła prawa międzynarodowego i prawa UE. źródła prawa międzynarodowego: - W prawie międzynarodowym nie istnieje zatem hierarchia źródeł prawa w znaczeniu formalnym - źródła zostały wymienione w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. - źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym są: - konwencje międzynarodowe, - zwyczaj międzynarodowy, - ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane - akty jednostronne państw - wiążące uchwały organizacji międzynarodowych. - orzeczenia sądowe i poglądy doktryny nie są źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym - mają one jednaką moc wiążącą - W przypadku niezgodności bądź sprzeczności między różnymi źródłami stosuje się reguły kolizyjne inne, niż wskazana wyżej reguła hierarchiczna (a zatem możemy np. stosować regułę merytoryczną lex specialis…, jak i regułę czasową lex posterior...). W konsekwencji zatem np. późniejsza norma zwyczajowa może uchylić (zmienić) wcześniejszą normę traktatową i na odwrót. - w prawie międzynarodowym istnieje hierarchia norm. - w polskim porządku prawnym norma zawarta w ustawie przeważa w razie kolizji nad normą zawartą w rozporządzeniu tylko dlatego, że zawarta jest w źródle wyższego rzędu (zgodnie z regułą kolizyjną lex superior derogat legi inferiori), o tyle rozstrzyganie kolizji między normami prawa międzynarodowego w oparciu o hierarchię źródeł, z których normy te wynikają, nie jest co do zasady możliwe Prawo wspólnotowe – prawo składające się na system prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. - Podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne – stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego, oraz prawo wtórne – stanowione przez organy wspólnotowe. W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu. - prawo pierwotne - traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej - traktaty zmieniające postanowienia traktatów założycielskich - protokoły i oświadczenia przyjęte przez państwa członkowskie i załączone do traktatów - traktaty akcesyjne zawierane z nowymi państwami członkowskimi - traktaty budżetowe i reformujące zasady finansowania wspólnot - Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii: - rozporządzenia - dyrektywy - decyzje - opinie - zalecenia - umowy międzynarodowe zawarte przez Unię z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi; PRAWO A INNE NORMY POSTĘPOWANIA 1. Pojęcie normy postępowania: • istota i funkcje (wpływ na zachowanie – funkcja regulacyjna) – budowa (wzór zachowania – adresat – okoliczności). Funkcje: a. regulacyjna (wpływanie na zachowania podmiotów Rawa poprzez określanie wiążących norm postępowania oraz jednoczesne wyznaczanie form: -funkcja represyjna - sankcjonowania ich naruszeń przy użyciu przymusu - funkcja motywacyjna – gratyfikacji za ich przestrzeganie pobudzających adresatów norm prawnych do konkretnych zachowań b. wychowawcza – wdrażanie poprzez normy prawne określonych wartości; kształtowanie trwałych motywów pewnych zachowań - funkcja prewencyjna (zapobiegawcza) – zmniejszanie częstości popełniania określonych czynów przez upowszechnienie się dla nich w danym środowisku dezaprobaty - funkcja resocjalizacyjna – skierowanie funkcji wychowawczej do sprawcy czynu niezgodnego z prawem 2. Rodzaje norm postępowania w społeczeństwie: • normy moralne – normy obyczajowe – normy organizacyjne – normy religijne – normy prawne. Normy prawne – są stanowione przez organy państwowe lub też normy przez państwo sankcjonowane; państwo uznaje je za „tworzone” przez siebie, stoi za nimi autorytet państwa i sankcje włącznie przymusem, w przypadku nie stosowania się do nich adresata. Są bardziej precyzyjne od innych norm (zarówno, co do adresata jak i sankcji). 3. Swoistość norm prawnych • powiązanie z systemem władzy publicznej w państwie: źródła prawa i przymus legalny: kwestia sankcji prawnej – najszerszy zasięg społeczny - budowa normy prawnej. Źródła prawa: 1. źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) • w znaczeniu teoretycznym i.1.a. sensu stricte i.1.b. sensu largo • w znaczeniu materialnym (zespół czynników społeczno – politycznoekonomicznych wpływających na proces kształtowania się prawa • w znaczeniu formalnym (formy prawotwórczej działalności organów władzy publicznej) • w znaczeniu instytucjonalnym (organy władzy publicznej podejmujące decyzje o treści i obowiązywaniu norm prawnych) • w znaczeniu decyzyjnym (Wszystko to na co powołuje się organ podejmujący decyzje prawodawczą) 2. źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) • oficjalne (dzienniki promulgacyjne, przepisy porządkowe) • nieoficjalne (telewizja, radio, prasa itp.) Sankcja prawna: 1. karna: funkcje: - represyjna - prewencyjna - resocjalizacyjna - izolacyjna (np. od społeczeństwa) - eliminacyjna (kara śmierci) Kary: - grzywna (wymierzana za czyny drobne i wykroczenia w stawkach dziennych – liczba stawek dziennych x wysokość stawki dziennej) - ograniczenie wolności (odbywana jest na wolności – na osobę ukaraną nakłada się określone obowiązki – np. niemożność opuszczania miejsca zamieszkania, wykonanie pracy wskazanej przez sąd) - pozbawienie wolności (wymierzona za przestępstwo – 15, 25, dożywocie) Środki karne (kary dodatkowe) – orzekane tylko obok kary : - pozbawienie praw publicznych - zakaz zajmowania określonego stanowiska - zakaz prowadzenia pojazdów - przepadek przedmiotów - obowiązek naprawienia szkody - nawiązka - świadczenie pieniężne - podanie wyroku do wiadomości publicznej 2. nieważności – charakterystyczna dla prawa cywilnego ↓ Jeżeli dojdzie do naruszenia formy zgodnej z prawem to czynność prawna jest nieważna a. ex tunc (nieważność bezwzględna) – czynność prawna jest nieważna od samego początku b. ex nunc (nieważność względna) – czynność prawna jest nieważna od chwili gdy upoważniony do tego organ prawny (np. sąd) stwierdził że jest nieważna 3.egzekucji (charakter restytucyjny) – tzn, że państwo zmusza do zachowania określonego w dyspozycji Sankcje w przepisie karnym mogą być określone w sposób: 1. alternatywny – sąd ma prawo wyboru rodzaju i wysokości kary 2. względny – wskazany jest rodzaj kary i granice jej wymierzenia 3. bezwzględny – przepis prawny formułuje wysokość kary i sposób nie zostawiając pola manewru dla sądu budowa normy prawnej: 1. koncepcja trójelementowa: - hipoteza – adresat (element podmiotowy), okoliczności (element przedmiotowy) - dyspozycja – porządany wzór zachowania przez prawodawcę adresata normy w sytuacji określonej w hipotezie - sankcja – konsekwencja niezachowania się adresata normy prawnej w sytuacji określonej w hipotezie w porządany przez prawodawcę sposób określony w dyspozycji 2. koncepcja norm sprzężonych: - norma sankcjonowana – określa adresata i warunki w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone czynić – hipoteza oraz treść owego zakazu, nakazu lub dozwolenia – dyspozycja - norma sankcjonująca – skierowana do organów władzy publicznej - w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej zostanie zastosowana dolegliwość której rodzaj i stopień jest wyznaczony w treści tej normy - hipoteza – sam fakt naruszenia normy sankcjonowanej - dyspozycja tej normy przewiduje więc zarówno obowiązek ponoszenia skutków naruszenia normy sankcjonowanej jak i upoważnienie – kompetencję dla organów państwa do realizacji tych skutków Nullum poema sine lege – nie ma kary bez ustawy Nullum crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy VII. NA CZYM POLEGA ŁAD NORMATYWNY Ludzie wiedzą jak zachować się(i jak nie zachowywać się w określonych sytuacjach: rozstrzygnąć bądź rozwiązać spór, współdziałać, osiągać jakieś cele) -> znajomość norm postępowania. ↓ ↓ Przewidywalność zachowań, skuteczny system opanowywania konfliktów/ pewność relacji społecznych, sporów, możliwość planowania działań. Możliwość tworzenia instytucjonalnych struktur społecznych VIII. ISTOTA I ZNACZENIE SYSTEMU KONTROLI SPOŁECZNEJ 1. System kontroli społecznej -> ogół wiążących norm postępowania w danej grupie społecznej. 2. Ład normatywny i kontrola społeczna w społeczeństwie: • potrzeba harmonizacji norm postępowania konieczność rozstrzygania konfliktów norm sankcjonowanie norm (sankcje rozproszone a sankcje skupione – instytucjonalizacja sankcjonowania). sankcje rozsiane – spontaniczne i nieformalne metody nacisku i karania stosowane przez grupy, do których jednostka należy; -wyrażają dezaprobatę społeczną wobec przestępstwa, mogą przyjąć formę bojkotu, potępienia i pogardy; sankcje skupione - organizowane przez państwo działania bezpośrednio na osobę popełniającą wykroczenie. • • 3. Rola norm prawnych w systemie kontroli społecznej • podstawowy czynnik regulacji zachowań w społeczeństwie; • optymalny zasięg regulacji prawnej – niedostatek prawa i nadmiar prawa; IX. FUNKCJE PRAWA W SYSTEMIE KONTROLI SPOŁECZNEJ: Funkcje prawa: regulacja zachowań ↓ 1. Gwarantowanie neutralności podmiotów, 2. opanowywanie sporów, 3. organizowanie zespołowych działań, 4. tworzenie instytucjonalnych ram życia społecznego i publicznego X. WZAJEMNE ZWIĄZKI PRAWA I PAŃSTWA 1. Pojęcie państwa - szczególna wspólnota społeczna; - struktura społeczna charakteryzująca się wyodrębnieniem władzy publicznej; • cechy systemu władzy publicznej. 2. Definicja państwa G. Jellinka: wspólnota ludzi zamieszkująca wyodrębnione terytorium i podlegająca jednej władzy zwierzchniej na tym terytorium. - Kwestia uznania państwa przez społeczność międzynarodową – podmiotowość prawnomiędzynarodowa i zdolność traktatowa. podmiotowość prawnomiędzynarodowa - zdolność prawna, która oznacza, że uczestnicy stosunków międzynarodowych mogą być podmiotem praw i obowiązków orazzdolność do działania, tj. zdolność do samodzielnego wykonywania czynności ze skutkiem prawnym. zdolność traktatowa - zdolność do zawierania umów międzynarodowych. 3. Cechy organizacji państwowej: - terytorialność; - uniwersalny zasięg społeczny - służebność wobec wspólnoty narodowej; - polityczny charakter; - przymusowość; - suwerenność. 4. Porządek prawny i system prawny państwa. • Relacje między zjawiskami państwa i prawa w organizacji państwowej opartej na zasadzie demokratycznego państwa prawnego. 13.Akt normatywny- przepis prawny – norma prawna: Akt normatywny – dokument organu państwowego zawierający zakodowane w przepisach prawnych normy prawne regulujące jakiś obszar stosunków społecznych - powinien być należycie ogłoszony w stosownym dzienniku promulgacyjnym Promulgacja – podpisanie i ogłoszenie w Dzienniku Ustaw aktu normatywnego o randze ustawy Przepis prawny – podstawowa jednostka redakcyjna aktu prawnego wyraźnie wyodrębniona w formie artykułu lub paragrafu Norma prawna – rodzaj wypowiedzi normatywnej którą tworzy prawodawca, zawierająca żądanie władzy publicznej aby w określonej sytuacji adresat podjął wyznaczone w niej działanie; informuje o konsekwencji w razie niewłaściwego zachowania • treści normatywne oraz ich kodowanie; • pojęcie przepisu prawnego oraz rodzaje przepisów prawnych; - ogólne – określają przedmiotowy i podmiotowy zakres stosunków społecznych, regulowanych danym aktem prawodawczym, objaśniają podstawowe, użyte w akcie nazwy a często też ustalają ogólne zasady jego stosowania - szczegółowe – normy określające zachowania podmiotów, których one dotyczą - przejściowe – ich celem jest pełniejsze umiejscowienie danego przepisu w całokształcie innych przepisów, czy też w świetle innych norm postępowania - dostosowujące – określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji - końcowe – są to w szczególności przepisy derogacyjne, uchylające poprzednie całe akty prawodawcze bądź niektóre ich przepisy Budowa przepisu prawnego: - artykuł - paragraf - ustęp • akt normatywny i jego struktura: Budowa ustawy Tytuł Część nienormatywna Wstęp (preambuła) Przepisy ogólne - zakres przedmiotowy ustawy - zakres podmiotowy ustawy Część normatywna - postanowienia wspólne dla przepisów zawartych w ustawie - objaśnienia użytych w ustawie określeń i skrótów (tzw. definicje legalne) Przepisy szczegółowe - przepisy prawa materialnego (wyznaczają wzory zachowań adresatom norm prawnych) - przepisy ustrojowe (przepisy o organach – ich tworzeniu, organizacji, kompetencjach) - przepisy proceduralne (przepisy o postępowaniu przed organami) - przepisy o odpowiedzialności karnej Przepisy zmieniające, dostosowujące i przejściowe - umożliwiają adresatom norm prawnych przystosowanie się do nowej regulacji oraz rozwiązują kolizje internemporalne Przepisy końcowe - przepisy uchylające inne akty normatywne (w całości lub jej poszczególne przepisy) - przepisy o wejściu ustawy w życie - przepisy o wygaśnięciu mocy ustawy Podpis osoby upoważnionej (prezydent RP) Strukturę tę wprowadzono ze względu na szczególne wymogi związane z kodowaniem i odkodowywaniem treści normatywnych. • system prawa. [Definicja Korybskiego] System prawny są to normy prawne odtworzone z przepisów zawartych w obowiązujących aktach normatywnych lub utworzonych w drodze wnioskowań prawniczych. Normy prawne obowiązujące na terenie danego państwa tworzą system prawa. -W skład systemu prawa wchodzą jedynie te normy, które są w danej chwili obowiązujące. Nie należą do systemu te, które moc prawną utraciły lub jeszcze nie weszły w życie. System prawa kieruje się wieloma zasadami. Trzy mają znaczenie fundamentalne: • zasada niesprzeczności; • zasada zupełności; • zasada hierarchiczności. Zasada niesprzeczności określa, że obowiązujące normy prawne nie mogą pozostawać ze sobą w sprzeczności. Przy mnogości norm tworzących współczesny system prawny może stanowić to nie lada problem. Zasada niesprzeczności jest zatem przejawem dążenia do stanu idealnego, co nie zawsze może się udać. Zasada zupełności dotyczy tzw. luk w prawie. Głosi ona, że wszystkie dziedziny, które powinny być prawem uregulowane muszą być prawem uregulowane. Luki w prawie zdarzają się i jest to głównie spowodowane niewłaściwą pracą ustawodawcy. W niwelowaniu luk w prawie można posługiwać się tzw. analogiami. Analogie najlepiej jest stosować na podstawie normy prawnej najbardziej przystającej do sytuacji, w której stwierdzono lukę prawną. Zdarza się jednak, że zaczerpnięty materiał z danej normy prawnej nie wystarcza do wypełnienia luki i wówczas trzeba sięgnąć do całego systemu prawa. Zasada hierarchiczności - niższe normy prawne ustępują wyższym. Przy tworzeniu norm prawnych prawodawca musi pamiętać o tym, że jeżeli stworzy normę prawną pozostającą w sprzeczności z normą wyższego rzędu, stanie się ona nieobowiązująca. 14.Obowiązywanie przepisów prawnych, norm prawnych i system prawa. Charakterystyka mocy obowiązującej: 1. stwierdzenie, ze akt normatywny z którego norma została odkodowana został ustanowiony w odpowiedniej formie i odpowiednim trybie przez podmiot posiadający kompetencje prawotwórcze 2. stwierdzenie, ze akt ten został należycie ogłoszony 3. stwierdzenie, ze przepis prawny z którego norma została odkodowana nie został uchylony przez odpowiedni organ w odpowiednim trybie o formie bądź nie wyszedł z użycia w drodze desuetudo 4. stwierdzenie, ze norma prawna nie jest sprzeczna z żadną inną obowiaującą normą prawną 5. Ew. stwierdzenie, ze dana norma została uznana za obowiacujaca w wyniku wnioskowania prawniczego 15.Wykładnia prawa i wnioskowania prawnicze. Wnioskowania prawnicze + wykładnia sensu stricto = wykładnia sensu largo (interpretacja tekstów prawnych) Wykładnia prawa – ogół rozumowań opartych na odpowiedniej wiedzy prawniczej, znajomości języka prawnego oraz umiejętności posługiwania się językiem prawniczym – mających na celu wydobycie norm prawnych z obowiązujących przepisów prawnych oraz ustalenie ich znaczenia. - odczytanie informacji zawartych w tekście normatywnym (wymaga od jednostki posiadania pewnych ogólnych kompetencji językowych) - nadanie odczytanej informacji znaczenia wypowiedzi normatywnej (wymaga znajomości języka prawniczego i prawnego) - obok niezmiennie stosowanych reguł do wykładni prawa istnieją także reguły bardziej koniunkturalne, które zmieniają się wraz ze zmianą koncepcji wykładni - moc wiążąca wykładni – podmioty prawa, których zachowania podlegają normatywnej kwalifikacji dokonywanej przez swe organy są obowiązane podporządkować się rezultatom tej wykładni - wykładnia autentyczna - dokonywana przez prawodawcę - ogólna wykładania legalna – dokonywana przez organy do tego upoważnione - delegowana wykładnia legalna – dokonywana przez pewną szczegółową normę ustawową - charakter niewiążący wykładni (a contrario) – wykładnia prawa dokonywana przez podmioty nieuprawnione do wykładni wiążącej - wykładnia doktrynalna – dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej(np. artykuly naukowe, polemiki) Wnioskowania prawnicze ( wykładnia logiczna) – polegają na uznaniu za obowiązujące norm wynikających z innych norm tzn takich które są konsekwencją norm wyinterpretowanych wcześniej z obowiązujących przepisów prawnych. Wnioskowania ocenne: -analogia iuris - wnioskowania a for(argumentum a minori ad maius; argumentum a maiori ad minus) Reguły logiczne: - analogia legis - argumentum a contrario Reguły instrumentalne: - wnioskowanie z celu na środki – jeśli nakazuje się realizacje pewnego celu to nakazuje się wszystko co prowadzi do osiągnięcia tego celu LUB jeżeli zakazuje się realizacji danego stanu rzeczy to zakazuje się uzycia srodkow które nieuchronnie do tego prowadza - reguly instrumentalnego zakazu i nakazu 16.Zdarzenia prawne i stosunki prawne. Elementy stosunku prawnego: Podmioty: a. osoby fizyczne (każdy człowiek od chwili urodzin do śmierci) b. osoby prawne – skarb państwa, jednostki organizacyjne wyposażone przez obowiązujące przepisy prawne w osobowość prawną za których czynności prawnych dokonują ich organy c. ułomne osoby prawne – jednostki organizacyjne które nie posiadają osobowości prawnej a jedynie zdolność prawną, zdolność do czynności prawnych d. organy państwowe przedmiot: - zachowania podmiotów stosunku prawnego do których są one obowiązane lub uprawnione treść: - określone w dyspozycjach obowiązujących norm prawnych uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego Typy stosunków prawnych: - stosunek zobowiązaniowy (równorzędność stron – norma zobowiązująca jeden podmiot do pewnego świadczenia (działania lub zaniechania) wobec innego podmiotu - stosunek administracyjnoprawny (relacja pomiędzy podmiotami stosunku administracyjnego, której treścią jest obowiązek podporządkowania się legalnej decyzji stosowania prawa podjętej przez uprawniony organ państwowy lub samorządowy) Rodzaje stosunków prawnych: 1. facere – non facere (uprawnienie do działania jednej strony stosunku prawnego i odpowiadający mu obowiązek zaniechania działania przez drugą stronę) 2. facere – facere (uprawnienie do działania jednej strony stosunku prawnego i odpowiadający mu obowiązek działania drugiej strony) 3. non facere – facere (uprawnienie do zaniechania działania przez jedną stronę stosunku prawnego i odpowiadających mu obowiązek działania drugiej strony) 4. non facere – non facere (uprawnienie do zaniechania działania przez jedną strone stosunku prawnego i odpowiadający mu obowiązek zaniechania działania przez drugą stronę) Zdarzenie prawne – każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego. - Zdarzenie prawne możemy określić jako każde zdarzenie wywołujące skutki prawne np. śmierć człowieka, narodziny dziecka, zawarcie umowy najmu, kradzież, rozwód etc. Na zdarzenie prawne składa się: 1.fakty (niezależne od woli człowieka) – zachodzą niezależnie od woli podmiotów dotkniętych skutkami tych zdarzeń - związane z biologią człowieka (narodziny, śmierć) - związane z upływem czasu - wydarzenia nadzwyczajne (powodź) 2. działania (zależne od woli człowieka) : • zmierzające do wywołania skutków prawnych (działania prawne): o decyzje sądowe (orzeczenia postanowienia) o akty administracyjne o czynności prawne inne czyny o zakazane o neutralne o dozwolone 17.Stosowanie prawa: • pojęcie stosowania prawa; stosowanie prawa – podejmowanie przez kompetentny organ państwowy wiążących, indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiązujących norm prawnych - kompetencja stosowania prawa jest udzielana organom państwowym czyli jest on zarówno upoważniony jak i zobowiązany do działania - decyzja stosowania prawa jest indywidualna i konkretna • sądowe a administracyjne stosowanie prawa (rodzaje) stosowanie prawa odbywa się w ramach działań dwóch typów organów państwowych: a. organy sądowe (sądy powszechne, sad najwyższy, sądy szczególne, trybunały - jest znacznie bardziej szczegółowo uregulowany, obwarowany mocnymi gwarancjami praworządnego postępowania w stosunku do adresata - wyposażony jest także w gwarancje dla samych podmiotów stosujących normy (niezawisłość) b. organy administracyjne (administracja państwowa, samorządu terytorialnego, szczegółowe działy administracji, podmioty wykonujące zadania administracji państwowej - w obu typach stosowania prawa adresat ma możliwość odwołania się od decyzji zgłaszając zastrzeżenia - w typie administracyjnym może odwołać się do organu wyższego stopnia lub do sądu administracyjnego, który bada legalność podjęcia takiej decyzji - w typie sądowym odwołanie może nastąpić w ramach systemu sądowego nadzoru judykacyjnego (rewizja lub apelacja) kończącego się zazwyczaj ograniczoną możliwościa wniesienia kasacji lub skargi konstytucyjnej Sądowy typ stosowania prawa - organ – niezależny, niezawisły sąd Administracyjny typ stosowania prawa - organ – organ administracyjny, podporządkowany - organ nie jest bezpośrednio zainteresowany kierunkiem rozstrzygnięcia - nadzór wewnętrzny (instancyjność) - efekt: orzeczenie sądowe hierarchicznie i politycznie innemu organowi, pozbawiony przymiotu niezawisłości - organ jest bezpośrednio zainteresowany rozstrzygnięciem - nadzór wewnętrzny (instancyjność) i zewnętrzny (sądownictwo administracyjne) - efekt : akt administracyjny • fazy procesu stosowania prawa. 1. ustalenie stanu faktycznego: - rezultat rozumowań o charakterze poznawczym, opierających się na założeniu że to co zaszło w rzeczywistości społecznej powinno być należycie ustalone i wyjaśnione. - niekiedy norma może zakładać że do pełnego wyjaśnienia stanu faktycznego oprócz wypowiedzi stwierdzających wystąpienie danych faktów konieczna jest ich kwalifikacja z punktu widzenia jakiegoś systemy aksjologicznego pozwalająca ocenić stopień czy też natężenie wystąpienia określonych faktów 2. decyzja walidacyjna (ustalenie podstawy normatywnej decyzji stosowania prawa) - będzie ona najczęściej wyrażona w przepisach aktu normatywnego w kulturze prawa stanowionego, zaś w kulturze common low wypływa ona z precedensu prawotwórczego - podstawa normatywna decyzji może opierać się na prawie międzynarodowym bądź na normie pozaprawnej (np.moralnej lub zwyczajowej) 3. decyzja interpretacyjna (ustala znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy prawnej) 4. decyzja subsumcyjna/kwalifikująca (ustala podciągnięcie ustalonego stanu faktycznego pod zinterpretowaną podstawę normatywną decyzji) - w tej fazie ma miejsce zestawienie elementów stanu faktycznego z elementami zinterpretowanej normy - można dokonywać subsumcji cząstkowej w odniesieniu do poszczególnych elementów stanu faktycznego wkrótce po ich ustaleniu 5. wydawanie decyzji stosowania prawa (zastosowanie normy sankcjonującej) - w przypadku pozytywnej decyzji subsumcyjnej następuje ustalenie wiążących konsekwencji prawnych wystąpienia danego stanu faktycznego ↓ - może to być konsekwencja negatywna – sankcja - albo pozytywna – stwierdzenie istnienia czyjegoś prawa - możliwe też jest też odstąpienie od wymierzenia konsekwencji 6. uzasadnienie decyzji stosowania prawa - jego podstawową funkcją jest przekonanie odbiorców decyzji o jej racjonalności, trafności i słuszności - odbiorcami uzasadnienia oprócz adresatów decyzji mogą być też inne podmioty stosujące prawo, środowisko prawnicze czy też publiczność 18.Odpowiedzialność prawna: • pojęcie i podstawowe typy odpowiedzialności prawnej; odpowiedzialność prawna – obowiązek odpowiadania przed kimś za własne czyny i ponoszenia za nie konsekwencji przewidzianych przez prawo - można odpowiadać przed zwierzchnikiem, rodzicami, społeczeństwem, sądem, uprawnionym organem państwowym itp. - przedmiot odpowiedzialności – zachowania za które można być pociągniętym do odpowiedzialności prawnej - podmiot odpowiedzialności – ktoś przed kim odpowiada się prawnie za skutki jakichś zachowań - istota: każdy podmiot prawa naruszający swoim zachowaniem obowiązującą normę prawna winien ponieść pewne negatywne konsekwencje Typy odpowiedzialności prawnej: 1. karna - należy do niezawisłych sądów - niezbędną przesłanką pociągnięcia jednostki jest wydanie i uprawnomocnienie się skazującego orzeczenia sądowego w sprawie o popełnienie przestępstwa - wszczęcie postępowania następuje poprzez wniesienie aktu oskarżenie przez oskarżyciela publicznego bądź prywatnego - podmiotami są zasadniczo jednostki choć ostatnio ( w Polsce od 2003r) wprowadzono możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych – korupcja, nieuczciwa konkurencja, pranie brudnych pieniędzy itp. - przedmiotem odpowiedzialności karnej jest zawinione popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w czasie popełnienia tego czynu ↓ Związanie jednostki odpowiedzialnością karną polega na udowodnieniu popełnienia czynu zabronionego ale także i udowodnieniu winy - przesłanki w trakcie postępowania karnego decydują o możliwości nałożenia sankcji karnej na sprawcę, jaki będzie zakres i charakter (rodzaj) sankcji - czyn zabroniony jest czynem stypizowanym w ustawach karnych jako czyn zakazany pod groźbą kary która stanowi szczególną sankcję prawną polegającą na pozbawieniu lub ograniczeniu wolności jednostki - podstawowe źródło prawa karnego w Polsce: kodeks karny – 6 czerwca 1997r. - czyny zabronione mogą mieć charakter przestępstw (zbrodnie, występki) lub wykroczeń - w polskim prawie karnym: - nie stanowi przestępstwa czyn zabroniony którego społeczna szkodliwość jest znikoma - do odpowiedzialności karnej można pociągnąć sprawcę czynu zabronionego który ukończył 17 lat i w wyjątkowych przypadkach tego który ukończył 15 lat - odpowiedzialność karna powstaje po uprawnomocnieniu się wyroku sądy w konkretnej sprawie 2. cywilna - podmiotami są osoby fizyczne, prawne, skarb państwa oraz inne podmioty prawa cywilnego - odpowiedzialność cywilna obejmuje nie tylko własne zachowania podmiotów prawa cywilnego ale także działania organów tych podmiotów (w przypadku osób prawnych), ich pełnomocników, skutki prawne cudzych zachowań (zwierząt i zdarzeń mających charakter faktów prawnych) - można być pociągniętym do odpowiedzialności cywilnej nawet gdy brak jest podstaw do stwierdzenia ze przekroczenie prawa nastąpiło w bezpośrednim związku przyczynowym z zachowaniem podmiotu prawa, który pociągamy do odpowiedzialności cywilnej • odpowiedzialność z tytułu niewykonania zobowiązania • odpowiedzialność z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania (ex contractu) • odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego (ex delicto) - polega na obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej innemu podmiotowi przez tego kto z własnej winy ją wyrządził - obowiązek taki powstaje wraz z wyrządzeniem szkody która jej sprawca (jako dłużnik) powinien niezwłocznie naprawić poprzez odpowiednie zachowanie (świadczenie) wobec poszkodowanego (jako wierzyciela) - w przypadku gdy dłużnik stwierdzi iż to nie on jest sprawcą szkody lub gdy rzeczywista szkoda jest np. mniejsza to zasadność roszczenia wierzyciela będzie musiał rozstrzygnąć sąd ↓ Wtedy wierzyciel musi udowodnić przed sądem powstanie szkody i i to ze doszło do niej w skutek zawinionego zachowania innego podmiotu prawa cywilnego - jeśli szkoda została wyrządzona przez osobę prawną odpowiedzialność ponosi osoba prawna ale gdy za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza państwowego przy wykonaniu przez niego powierzonych mu czynności odpowiedzialność ponosi Skarb Państwa - bez udowodnienia winy sprawcy szkody odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego nie powstanie Zasady odpowiedzialności cywilnej: - odpowiedzialność na zasadzie winy - odpowiedzialność na zasadzie ryzyka (polega na tym ze ustawodawca nakłada na określony podmiot obowiązek naprawienia szkody bez względu na to czy podmiot ten jest rzeczywistym sprawcą szkody i czy szkoda została przez ten podmiot zawiniona np. stosunki pomiędzy producentami i konsumentami jako nabywcami tzw. niebezpiecznych produktów) - odpowiedzialność na zasadzie winy i ryzyka powstają z mocy przepisu prawa lub umowy i nie wymagają uruchomienia organów ochrony prawnej - zasada słuszności (stosowana wyjątkowo) – polega na zmniejszeniu przez sąd obowiązku naprawienia lub zrekompensowania szkody w stosunku do sprawcy którego wina za wyrządzenie szkody nie budzi wątpliwości jeżeli przemawiają za tym istotne względy społeczne - polega na udowodnieniu przed sądem ze istotne względy współżycia społecznego wymagają ograniczenia odpowiedzialności na zasadzie winy - może spowodować nałożenie przez sąd obowiązku całkowitego lub częściowego naprawienia szkody przez sprawcę który z mocy prawa nie jest odpowiedzialny za szkodę - odpowiedzialność cywilna powstaje po zawiązaniu się węzła zobowiązaniowego pomiędzy określonymi podmiotami prawa cywilnego - w przypadku uchylania się danego podmiotu od odpowiedzialności cywilnej podmiot zainteresowany w ustaleniu takiej odpowiedzialności może zwrócić się o udzielenie takiej ochrony do właściwego sądu ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA ↓ ↓ odpowiedzialność na gruncie prawa publicznego; ↓ ↓ Karna cywilna 1. z tytułu niewykonania lub pracowników nienależytego wykonania wykonujących zobowiązania (ex contractu) Zawodowa; 2. z tytuły czynu niedozwolonego osób o innym (ex delicto) na gruncie prawa wewnętrznego ↓ odpowiedzialność dyscyplinarna (odnosi się do odpowiedzialności np. w zakładach pracy i osób określony zawód – odp. czasami termin ten dotyczy także niż zawodowo określonym statucie – np.studenci WZAJEMNE ZWIĄZKI PRAWA I PAŃSTWA 1. Pojęcie państwa - szczególna wspólnota społeczna; - struktura społeczna charakteryzująca się wyodrębnieniem władzy publicznej; • cechy systemu władzy publicznej. 2. Definicja państwa G. Jellinka: wspólnota ludzi zamieszkująca wyodrębnione terytorium i podlegająca jednej władzy zwierzchniej na tym terytorium. - Kwestia uznania państwa przez społeczność międzynarodową – podmiotowość prawnomiędzynarodowa i zdolność traktatowa. podmiotowość prawnomiędzynarodowa - zdolność prawna, która oznacza, że uczestnicy stosunków międzynarodowych mogą być podmiotem praw i obowiązków orazzdolność do działania, tj. zdolność do samodzielnego wykonywania czynności ze skutkiem prawnym. zdolność traktatowa - zdolność do zawierania umów międzynarodowych. 3. Cechy organizacji państwowej: - terytorialność; - uniwersalny zasięg społeczny - służebność wobec wspólnoty narodowej; - polityczny charakter; - przymusowość; - suwerenność. 4. Porządek prawny i system prawny państwa. • Relacje między zjawiskami państwa i prawa w organizacji państwowej opartej na zasadzie demokratycznego państwa prawnego. SYSTEM WŁADZY PUBLICZNEJ W PAŃSTWIE • Funkcje władzy publicznej: wewnętrzne (regulacyjna, organizatorska, gwarantowanie bezpieczeństwa) zewnętrzne (ochrona racji stanu, ochrona obywateli, zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego). • Rola prawa w realizacji funkcji władzy publicznej: 1. prawo jako gwarant społecznego ładu normatywnego i uniwersalnych wartości społecznych; Normy prawne wyznaczają pozycje i role pełnione przez jednostki, ich organizacje i instytucje w ramach organizacji państwowej. Określają też sposób i środki kontroli społecznej, popartej przymusem państwowym, a więc kontroli zachowań jednostkowych pod kątem ich zgodności z obowiązującymi normami postępowania. Wyznaczają też sposoby osiągnięcia pewnych skutków prawnych (np. przeniesienia wartości). Regulacja prawna życia społecznego warunkuje stabilosc relacji społecznych, przewidywalność działań organów władzy publicznej i zachowań jednostkowych. 2. prawo jako instrument w rękach władzy publicznej – kwestia legitymizacji władzy publicznej i prawa. Legitymizowanie władzy publicznej to działania zmierzające do uznania danego ośrodka władzy za prawowity. Legitymizacja prawa to uznanie prawa przez zasadniczą część adresatów aby było skuteczne. • Struktura władzy publicznej we współczesnym państwie: Modele władzy publicznej (władza jednolita a władza podzielona); → Władza jednolita - sprawowana przez jeden organ, niepodzielna, w krajach niedemokratycznych → Władza podzielona – władza oparta na trójpodziale władzy Monteskiusza: władza wykonawcza, sądownicza i ustawodawcza. Władza publiczna – władza państwowa – władza samorządowa; Władza publiczna – obejmuje duże, niepowiązane więzami osobistymi społeczności (zdolność podmiotów uprawnionych do narzucania woli podmiotom podporządkowanym w tych dziedzinach życia społecznego, które dotyczą wszystkich osób i organizacji podległych i są dostępne dla ogółu, a zatem powszechne oraz jawne.) Władza państwowa – prawowana przez specjalny aparat (wojsko, policja, sądy, prokuratura), który dysponuje środkami oddziaływania, takimi jak np.: przymus fizyczny, stosowany w sytuacjach zagrożenia lub łamania prawa; bodźce materialne i moralne, w formie nagród i kar; kontrola poprzez stosowanie nadzoru nad instytucjami i organizacjami działającymi w państwie; mobilizacja (powoływanie do wojska). Władza samorządowa – Władze centralne a władze lokalne; naczelne, centralne i terenowe organy władzy publicznej). Władza centralna – są to te organy, które określa się jako zwierzchnie wobec pozostałych organów i innych podmiotów organizacyjnych państwa w strukturze administracji rządowej. Naczelne organy administracji publicznej są powoływane przez Prezydenta bezpośrednio albo po uprzednim wyborze przez Sejm. Ich właściwość miejscowa obejmuje terytorium całego państwa. Władza lokalna - instytucja polityczna, która dysponuje możliwością wpływania na tworzenie reguł obowiązujących w danej społeczności, ograniczonej terytorialnie. Władza lokalna jest częścią władzy państw, ponieważ podlega ona centralnym ośrodkom decyzyjnym i obowiązującemu w kraju prawu (np. konstytucji). Władza ta nie jest suwerenna. Władza lokalna powstała dlatego, że państwo zrezygnowało na jej rzecz z części swoich uprawnień, jednocześnie ściśle określając zakres jej kompetencji oraz skalę jej odpowiedzialności. ORGANY WŁADZY PUBLICZNEJ: Naczelne Centralne Terenowe Władza publiczna w państwie unitarnym i w państwie federacyjnym. Państwo unitarne – państwo w którym nie istnieje podział na samodzielne człony-jedynie zwykły podział administracyjny, istnieje jedynie centralna władza wykonawcz Zasady unitaryzmu- w konstytucji została sformułowana następująco (art. 3) RP jest państwem jednolitym) Z tego sformułowania wynika szereg konsekwencji oznacza to bowiem, że Polska nie jest państwem federalnym (czyli nie jest państwem związkowym )oznacza to także, że nie jest państwem regionalnym Państwo unitarne to takie państwo, gdzie struktura władzy publicznej jest jednolita. Oznacza to, że władze lokalna nie są skonstruowane na zasadzie i opozycji, czy rywalizacji wobec władzy centralnej. – – – – Państwo unitarne (jednolite) charakteryzuje się: jednolitym obywatelstwem (jednym) jednolitym systemem prawnym jednolitym zasadami aparatu państwowego Państwo federacyjne – władza jest zdecentralizowana; kłada się z wielu państw, które ograniczyły swoją suwerenność na rzecz powołanego przez siebie państwa; podział instytucji władzy państwowej między całość związku i poszczególne jego części składowe (landy, stany, republiki), które w określonym zakresie regulują swoje sprawy samodzielnie przez własne organy władzy- w sposób odrębny, a często również odmienny od pozostałych części państwa. PRAWO STANOWIONE A PRAWO PRECEDENSOWE (JUDGE-MADE LAW) • Podstawowe rodzaje działalności prawotwórczej oraz ich ewolucja: prawo zwyczajowe – prawo stanowione – prawo precedensowe – umowy prawotwórcze – recepcja prawa. Europejska kultura prawna, sięgająca czasów starożytnej Grecji i Imperium Rzymskiego legła u podstaw dwóch głównych typów systemu prawa we współczesnym świeci: prawa kontynentalnego (prawa stanowionego) oraz prawa powszechnego – common law (prawa precedensowego). TYP PRAWA USTAWOWEGO Kontynentalna kultura prawa obejmuje obszar Europy (poza Anglią) oraz Ameryki Łacińskiej, jej elementy znajdziemy w Luizjanie i Szkocji. Podział porządków prawnych tej kultury: odłam romański, germański oraz podkultura skandynawska. • Cechy porządku prawa stanowionego w tzw. kontynentalnej kulturze prawnej: a) stanowienie prawa jako szczególny proces decyzyjny w systemie władzy publicznej państwa; System ten opiera się na założeniu prymatu prawa stanowionego oraz ustawodawstwa jako zasadniczego sposobu stanowienia prawa. b) rozdział procesów tworzenia i stosowania prawa; W tym systemie istniej teoretyczne i praktyczne rozdzielenie działalności prawotwórczej (polegającej na tworzeniu aktów normatywnych, tj. aktów zawierających generalnoabstrakcyjne normy prawne) oraz stosowania prawa (polegające na podejmowaniu decyzji prawnych konkretno-indywidualnych na podstawie obowiązujących norm prawnych). c) prawotwórcza rola parlamentu – moc prawna ustawy; Parlament realizuje swoją funkcja ustawodawcza poprzez prawo do stanowienia ustaw, które są podstawowymi aktami prawnymi. Ustawy są aktem bieżącej działalności prawodawczej, muszą być zgodne z konstytucją. Tworzenie ustaw należy do wyłącznych kompetencji parlamentu , odznaczają się najwyższą mocą prawną d) porządek konstytucyjny a ustawodawstwo i tworzenie aktów wykonawczych; System aktów normatywnych jest sformułowany hierarchicznie, na jego czele stoi konstytucja (najczęściej pisana, oprócz Wielkiej Brytanii). Konstytucja określa ustrojowe zasady funkcjonowania państwa, treść i sposoby zagwarantowania praw człowieka i obywatela oraz zaspokajania potrzeb społecznych, sposób tworzenia prawa, hierarchię źródeł prawa a także kompetencje i wzajemne relacje pomiędzy organami władzy państwowej. Akty wykonawcze (rozporządzenia, uchwały, zarządzenia) traktowane są jako akty podustawowe; muszą być tworzone w ramach ustaw, na ich podstawie oraz dla realizacji celów i zadań zawartych w ustawach. e) badanie konstytucyjności ustaw i legalności innych aktów normatywnych powszechnie obowiązujących. Zgodność ustaw z konstytucją – konstytucyjność, a także aktów podstawowych z ustawami – legalność bada się w specjalnym trybie i przez sądy konstytucyjne. ( w Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny). TYP PRAWA PRECEDENSOWEGO (common law) opiera się na założeniu dopuszczalności tworzenia prawa (tj. generalno-abstrakcyjnych norm prawnych) przez sędziów w postaci precedensowych rozstrzygnięć sądowych. Instytucje prawne czerpią z kształtowanych zwyczajów społecznych. System ten przyjęty jest współcześnie w Wielkiej Brytanii, Kanadzie (bez Quebec), Stanach Zjednoczonych (bez Louisiany), Australii, Nowej Zelandii, Irlandii, Izraelu, Egipcie, Indiach i na Filipinach. • Cechy porządku prawnego w tzw. anglosaskiej kulturze prawnej: a) porządek konstytucyjny i szczególna rola sądów w badaniu zgodności prawa z zasadami konstytucyjnymi; Konstytucja nie jest zbiorem prawa spisanych i wydanym jako jeden dokument; składaj ą się na nią ustawy dotyczące spraw ustrojowych państwa. Judical review to badanie zgodności prawa z zasadami konstytucyjnymi. b) nieostra granica między tworzeniem i stosowaniem prawa; Nie da się precyzyjnie oddzielić pojęć tworzenia i stosowania prawa, ponieważ prawo może powstawać w drodze stosowania czyli podejmowania indywidualnych decyzji precedensowych. Normy prawne (częściej – legal rulet, tj. reguły prawne) budowane są na podstawie przepisów, ale także na podstawie ratio decidendi precedensu. Parlamenty oraz organy władzy wykonawczej tworzą prawo w drodze wydawania odpowiednich aktów normatywnych (ustawy, rozporządzenia), są traktowane jako prawo dopełniające prawo precedensowe. Prawo precedensowe może być zmieniane przez ustawy. Prawo ustawowe jest traktowane jako prawo szczególne e stosunku do prawa powszechnego. c) istota sądowego precedensu prawotwórczego. Prawo precedensowe wyrasta z konkretnych decyzji sądowych. Jeżeli kolejne sądy w podobnych sprawach oprą się na regule, którą po raz pierwszy zastosował dany sąd, staje się on częścią common law. Do stosowania owych reguł sądy są zobowiązane poprzez dyrektywę podobnego orzekania w podobnych sprawach (stare decisis). Sądy te mogą też orzekać na podstawie ustaw, a także mogą stanowić orzeczenia precedensowe w sytuacji braku ustawy lub jej niezgodności z konstytucją. PRAWO KRAJOWE – PRAWO UE – PRAWO MIĘDZYNARODOWE • Pojęcie i elementy składowe porządku prawa krajowego: PORZĄDEK PRAWNY oznacza normy i przepisy obowiązujące na danym terenie w zakresie, którego działają. Porządek prawny jest systemem prawa, jest ścisłą hierarchią organów reprezentujących prawo w danym państwie czy na danym terenie. Wszystkie organy są ze sobą powiązane i są wobec siebie uzależnione. Porządek prawny obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego, politycznego i gospodarczego. • Źródła prawa i normy prawne oraz instytucjonalny system organów władzy publicznej (zasady ustrojowe i porządek konstytucyjny); Źródła prawa – omówione Normy prawa – omówione • Instytucjonalny system organów władzy państwowej: Organem państwowym jest odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, będąca częścią aparatu państwowego. Z podmiotowego punktu widzenia organ państwowy może być jednoosobowy lub kolegialny. Według konstytucji z 1997 r.: „Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” (art. 10 ust. 1). Wadzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.) Następstwem podziału władz jest również podział organów państwowych na: 1) organy ustawodawcze, 2) organy wykonawcze, 3) organy sądownicze. instytucje prawne - zespół ściśle powiązanych ze sobą norm prawnych w sposób funkcjonalny regulujących trwanie, powstanie lub ustanie jakiegoś stosunku prawnego. Rodzajem instytucji prawnych są instytucje procesowe, regulujące pozycję stron w czasie trwania postępowania. Przykładowe instytucje prawne: instytucja małżeństwa, własności, sprzedaży, warunkowego zawieszenia kary. • kultura prawna – omówiona i świadomość prawna. świadomość prawna - to znajomość przepisów i instytucji prawnych jak również ocena prawa przez społeczeństwo i jego zdolność do postulowania zmian prawnych pożądanych przez społeczeństwo. Świadomość prawna sama w sobie nie oznacza przestrzegania prawa przez ogół społeczeństwa. • Zasady ustrojowe: Na gruncie konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. możemy wymienić następujące zasady: 1) Suwerenności narodu, 2) Republikańskie formy państwa prawnego, 3) Demokratycznego państwa prawnego, 4) Podziału władzy i równowagi władz, 5) Reprezentacji politycznej 6) Dwuizbowości parlamentu, 7) Pluralizmu politycznego, 8) Wzajemnej niezależności i współdziałania państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych, 9) Wolności i praw człowieka oraz obywatela, 10) Parlamentarnej formy rządów, 11) Odrębności władzy sądowej oraz niezawisłości sądów i trybunałów, 12) Społecznej gospodarki rynkowej, 13) Wolności gospodarczej, 14) Ochrony własności. • • Pojęcie i elementy składowe porządku prawnego Unii Europejskiej: ŹRÓDŁA PRAWA ORAZ NORMY PRAWNE oraz instytucjonalny system organów władzy publicznej; Prawo wspólnotowe – prawo składające się na system prawny Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. - Podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne – stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego, oraz prawo wtórne – stanowione przez organy wspólnotowe. W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu. - prawo pierwotne - traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej - traktaty zmieniające postanowienia traktatów założycielskich - protokoły i oświadczenia przyjęte przez państwa członkowskie i załączone do traktatów - traktaty akcesyjne zawierane z nowymi państwami członkowskimi - traktaty budżetowe i reformujące zasady finansowania wspólnot - Prawo wtórne jest tworzone przez instytucje Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii: - rozporządzenia - dyrektywy - decyzje - opinie - zalecenia - umowy międzynarodowe zawarte przez Unię z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi; INSTYTUCJE ORGANÓW WŁADZY PUBLICZNEJ UE: a. Zespół norm wspólnotowych określających kompetencje lub uprawnienia innych podmiotów Unii – OBYWATELSTWO ( wprowadził je traktat z Maastricht) , Obywatelstwo przysługuje każdemu ex lege, uzupełnia obywatelstwo krajowe. Obywatelstwo to uprawnia m.in. do: - uprawnienia związane z zakazem dyskryminacji; - swobodny przepływ pracowników, świadczenia usług - prawo skargi do Trybunału Sprawiedliwości; - swoboda poruszania się na terytorium dowolnego państwa; itd. b. Parlament Europejski składa się z przedstawicieli społeczeństw państw członkowskich wybranych w wyborach powszechnych spośród obywateli państw członkowskich w miejsce sta lego pobytu. Parlamentarzyści reprezentują społeczność Wspólnot Europejskich. Pełni funkcje inicjująco – doradcze w stanowieniu prawa oraz kontrolę w stosunku do działań Komisji. c. Rada – instytucja zapewniające regularne spotkania szefów państw w celu planowania kierunków polityki. Rada koordynuje narodowe polityki gospodarcze i posiada kompetencje decyzyjne w zakresie formułowania i określania sposobów realizacji polityki Wspólnot. Decyzje podejmuje na zasadzie jednomyślności. Może podejmowac także decyzje dotyczące wspólnej polityki zagranicznej . d. Komisja – podstawowy organ władzy wykonawczej Wspólot Europejskich oraz ciało zadzorujące właściwe stosowanie prawa wspólnotowego, a także decyzji wspólnotowych. Składa się z komisarzy (27) powoływanych na 5 lat. Są niezależni od władz państw członkowskich, podejmują decyzję bezwzględną większością głosów bądź w trybie obiegowym. Komisja ma prawo inicjatywy uchwałodawczej, realizuje też funkcje nadzorczo – kontrolne w odniesieniu do wtórnego prawa wspólnotowego, ponosi odpowiedzialnośc przed parlamentem europejskim. e. Trybunał Sprawiedliwości - (Luksemburg ); pełni funkcję sądy konstytucyjnego, administracyjnego, cywilnego oraz międzynarodowego. Składa się z 15 sędziów powoływanych na 6 lat. Trybunał jest właściwy w sprawach: skarg przeci państwom członowkwskim w przedmiocie naruszania obowiązku wynikającego z postanowień traktatowych; skarg o uchylenie aktu prawnego wydanego przez organy wspólnotowe; skarg odszkodowawczych przeciw Wspólnotom z tytułu odpowiedzialności deliktowej; może wydawac orzeczenia wstępne na wniosek sądów krajowych i dot interpretacji postanowień traktatowych. f. Trybunał Obrachunkowy – kontroluje rachunki dotyczące wydatków i dochodów Wspólot, organów wspólnotowych oraz funkcjonowania finansowego Wspólot. Wynik kontroli jest publikowany w Dzienniku Urzędowym Wspólot. • kształtowanie się instytucji prawnych Unii Europejskiej; Etap 1. 1951 r – powołanie Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (traktat paryski ) 1957 r – powołanie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej (traktat rzymski) Etap 2. Jednolity Akt Europejski (1986), Traktat o UE , zwany Traktatem z Maastricht powołujący 1 listopada 1993 roku UE. Etap 3. Traktat amsterdamski z 1997 roku, Etap 4. Traktat nicejski z 2001 ( w życie wszedł 1 lutego 2003 r.) Na jego podstawie dokonuje się proces poszerzania Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej. Etap 5. Traktat lizboński z 2007 ( w życie wszedł 2009 r. ) Traktat z Maastricht powoływał nową strukturę – UE, która tworzy zinstytucjonalizowaną formę współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Instytucje Wspólnot Europejskich stanowią pochodną instytucji demokracji parlamentarnej, kompetencje władcze są rozdzielone pomiędzy poszczególne organy wspólnotowe. • kształtowanie się europejskiej kultury prawnej. http://www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/1-2000_Tokarczyk.pdf ? - nie wiem czy to jest w porządku, ale warto poczytac. • Pojęcie międzynarodowego porządku prawnego: • wartości i zasady oraz źródła międzynarodowego porządku prawnego; - Podstawowe zasady prawa międzynarodowego – są one zawarte w Deklaracji Przyjaznych Stosunków i Współdziałania Państw (została ona uchwalona na podstawie KNZ 1870 r.): 1. zasada powstrzymania się przez państwa od groźby lub użycia siły 2. zasada rozstrzygania sporów międzynarod. środkami pokojowymi 3. zasada obowiązku nie mieszania się bezpośr. Z jakiegokolwiek powodu w sprawy wew. i zew. Jakiegokolwiek państwa 4. zasada obowiązku współdziałania ze sobą bez względu na ustrój, różnice kulturowe i społeczne 5. zasada równouprawnienia i samostanowienia narodów 6. zasada równości suwerennej 7. zasada wypełniania obowiązków międzynar. Związanych z przestrzeganiem KNZ - W prawie międzynarodowym nie istnieje zatem hierarchia źródeł prawa w znaczeniu formalnym - źródła zostały wymienione w art. 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym są: - konwencje międzynarodowe, - zwyczaj międzynarodowy, - ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane - akty jednostronne państw - wiążące uchwały organizacji międzynarodowych. orzeczenia sądowe i poglądy doktryny nie są źródłami prawa międzynarodowego w znaczeniu formalnym • międzynarodowe instytucje prawne. Wzajemne powiązania i oddziaływania między porządkiem prawa krajowego, prawa Unii Europejskiej i prawa międzynarodowego SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA KRAJOWEGO (na przykładzie źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej) • KONSTYTUCJA KONSTYTUCJA – słowo wywodzące się z łac. Constituere (ustanawiać, urządzać). Używane jest z reguły do oznaczenia pewnych fundamentalnych aktów, ustanawiających zasady organizacji lub funkcjonowania pewnych całości społecznych. → W JĘZYKU PRAWNYM – KONSTYTUCJA oznacza zespół fundamentalnych norm prawnych, określających zasady ustroju państwowego i status jednostki w państwie. → KONSTYTUCJA W ZNACZENIU MATERIALNYM utożsamiana z konstytucją niepisaną, która obejmuje zasady ustroju państwowego rozproszone w różnych aktach normatywnych oraz zawarte w niektórych orzeczeniach precedensowych sądów. → KONSTYTUCJA W ZNACZENIU FORMALNYM – obejmuje normy zawarte w akcie normatywnym o najwyższej mocy prawnej, opatrzone nazwą „konstytucja”. → W SYSTEMIE PRAWA KONTYNENTALNEGO konstytucję określa się jako akt ustawodawczy o najwyżej mocy prawnej opatrzony specjalną nazwą oraz przyjmowany i zmieniany w szczególnym trybie. SZCZEGÓLNOŚC KONSTYTUCJI JAKO AKTU NORMATYWNEGO polega na tym, że sposób jej przyjęcia musi odpowiadać wymogom demokratycznego państwa prawa, np. na powierzeniu przygotowania i jej uchwalenia przez ciało wyłonione specjalnie w tym celu w drodze demokratycznych wyborów. Tzw. konstytuancie. Nazwa konstytucji jest zastrzeżona tylko dla jednego aktu normatywnego, odznaczającego się najwyższą mocą prawną i przyjętego w szczególnym trybie. Wszelkie zmiany jej przepisów mogą następować jedynie w trybie określonym w samej konstytucji oraz w formie szczególnym aktów normatywnych parlamentu – ustaw konstytucyjnych. MATERIA KONSTYTUCYJNA – zakres spraw jakie mogą być uregulowane jedynie w konstytucji, określa: 1) suwerena oraz sposoby sprawowania przezeń władzy; 2) zasady wyznaczające relacje między państwem a obywatelem, granice ingerowania władzy państwowej w sferę wolności jednostek, obowiązki państwa wobec obywateli oraz innych jednostek; 3) podstawowe zasady i wartości ustroju państwowego; 4) rolę i kompetencję samorządu terytorialnego oraz innych rodzajów samorządu w wykonywaniu władzy publicznej. ZAKRES TREŚCIOWY KONSTYTUCJI : – wartości i zasady porządku konstytucyjnego (zasady ustroju politycznego i społecznogospodarczego); – wolności i prawa człowieka i obywatela; – charakterystyka źródeł prawa – charakterystyka roli ustrojowej oraz kompetencji organów władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej; – określenie roli ustrojowej i kompetencji samorządu terytorialnego oraz jego organów w realizowaniu zadań publicznych. – zmiana Konstytucji – ustawy konstytucyjne. ZMIANA KONSTYTUCJI Zmiana konstytucji odbywa się w specjalnym trybie ustawowym. . wprowadzenie zmian do Konstytucji wymaga uchwalenia ustawy przez Sejm (większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów ) a następnie w takim samym brzmieniu przez Senat (bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów). Może zostac również przeprowadzone referendum. Ustawa zmieniająca konstytucję nazywana jest USTAWĄ KONSTYTUCYJNĄ, przysługuje im moc prawna równa mocy prawnej konstytucji, co oznacza konieczność zgodności innych aktów normatywnych z przepisami w niej zawartymi. • MATERIA USTAWOWA MATERIA USTAWOWA- ten zakres spraw, które mogą być regulowane tylko w drodze stanowienia prawa • kwestie ustrojowe (struktura, kompetencje organów publicznych, struktura władzy) • prawa i wolności obywatelskiej USTAWA I AKT NORMATYWNY O MOCY USTAWY USTAWA: a)jest to akt normatywny uchwalany przez parlament (wyłączność stanowienia ustaw, w trybie ustawodawczym); powszechnie obowiązujący b)zajmuję pozycję bezpośrednio po konstytucji c)akt normatywny o nieograniczonym przedmiotowo zakresie normowania RODZAJE USTAW: • KODEKS – regulacja ustawowa normująca wyodrębnioną dziedzinę stosunków społecznych. (Kodeks cywilny) • ORDYNACJA – nazywy tej używa siew odniesieniu do : ustaw normujących zasady prawa wyborczego oraz tryb wyborów ; ustaw zawierających podstawowe pojecia i zasady zobowiązań podatkowych. (Ordynacja podatkowa ; Ordynacja wyborcza do Sejmu RP i do Senatu RP) • PRAWO – ustawa regulująca w sposób kompleksowy pewien zakres spraw, ale nie posiadająca jednorodnego charakteru ( np. Prawo o ruchu drogowym). • USTAWA – pozostałe regulacje ustawowe ( Ustawa o czymś…) PROCEDURA USTAWODAWCZA – schemat – str. 214 Ustawa organiczna –szczególny rodzaj ustawy wykonawczej do konstytucji, odnosi się do ustroju państwa, struktury, zakresu organów państwowych, kompetencji i wzajemnych relacji pomiędzy nimi. AKTY O MOCY USTAWY: 1. akty wydane przez organy władzy wykonawczej (Prezydent, Premier, czasami przez ministrów) 2. Mający moc równą ustawie 3. Regulujący sprawy, które reguluje ustawa (konstytucyjnie ograniczony zakres normowania) 4. Są wydawane w szczególnych wypadkach, np. w stanie wojny, gdy parlament nie może się zebrać (dekret z mocą ustawy, rozporządzenie z mocą ustawy) Ustawodawstwo delegowane- upoważnia się określone organy władzy wykonawczej do stanowienia aktów z mocą ustawy (przekazuje się to prawo w wyjątkowych sytuacjach) ZGODNOŚC USTAWY Z KONSTYTUCJĄ: Zgodność ustawy z Konstytucją bada Trybunał Konstytucyjny na wniosek Prezydenta RP. Jeśli TK stwierdzi że ustawa jest zgodna z Konstytucją to Prezydent może ją podpisać. W sytuacji niezgodności z konstytucją jedynie niektórych przepisów ustawy, niemających w ocenie TK zasadniczego znaczenia dla całości ustawy, Prezydent może podpisać ustawę z pominięciem tych przepisów bądź zwrócić ustawę Sejmowi w celu usunięcia stwierdzonych niezgodności. W przypadku gdy TK stwierdzi o niezgodności ustawy z Konstytucją – Prezydent odmawia jej podpisania. • AKTY WYKONAWCZE AKTY WYKONAWCZE 1. Akty wydawane na podstawie upoważnienia przyznanego w ustawie 2. Wydawane w celu wykonania ustawy 3. Przez organ władzy wykonawczej 4. Musi być zgodny z konstytucją i ustawą upoważniającą Mają charakter służebny. Zawsze musi być wydany na podstawie prawnej. Organy władzy wykonawczej mogą wydawać takie akty dotyczące tylko kompetencji, jakie posiadają. Traci moc upoważniającą jeśli tą moc traci ustawa obowiązująca (rozporządzenia, zarządzenia, uchwały(kolegialne). Akty wykonawcze nie mają materii ustawowej , muszą być zgodne z ustawa i wykonywac konkretne zalecenia z ustawy. ZAKRES REGULACJI NORMATYWNEJ W AKTACH WYKONAWCZYCH – reguluje się nimi tylko te sprawy które zostały przekazane do regulacji w drodze ustawowej. Akty wykonawcze wydawane są przez: – prezydenta (rozporządzenia i zarządzenia), – Radę Ministrów (rozporządzenia), – prezesa RM (rozporządzenia) – poszczególnych ministrów (rozporządzenia i zarządzenia). • ROZPORZĄDZENIA I AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO ROZPORZĄDZENIA – wydawane na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania; obowiązuje na terenie całego państwa. ROZPORZĄDZENIA WYDAWANE SĄ PRZEZ: – Prezydenta RP – Radę Ministrów – Prezesa Rady Ministrów – Ministrów kierujących działem administracji rządowej – Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji – Przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO – stanowione są na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie; obowiązują na obszarze działania organów upoważnionych do ich stanowienia. WYDAWANE SĄ PRZEZ: – Terenowe organy administracji rządowej (wojewodowie) – Organy uchwałodawcze i wykonawcze samorządu terytorialnego ZGODNOŚC AKTU WYKONAWCZEGO Z USTAWĄ - do kontroli legalności (zgodności rozporządzenia z ustawą) powołany jest Trybunał Konstytucyjny, sprawdzana jest zgodność aktu z całością prawodawstwa w skali całego kraju. • WYKONYWANIE AKTÓW PRAWA UE: (chyba będzie o tym mówił podrozdział 4 na str. 277) KRAJOWY PORZĄDEK PRAWNY A ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO I PRAWA UE • Relacje między prawem krajowym a prawem międzynarodowym, w tym prawem Rady Europy. Stosunek prawa wewnętrznego do prawa międzynarodowego można przedstawić dwojako: i.1. Jeśli norma ta zobowiązuje państwo-stronę umowy międzynarodowej do wprowadzenia określonych zmian w prawie krajowym to wprowadzenie tej normy następuje dopiero po odpowiednich zmianach w prawie wewnętrznym, dokonanych przez uprawniony do tego organ państwowy. i.2. Jeśli norma prawa międzynarodowego jest sama w sobie źródłem prawa i obowiązków oraz nadaje się do bezpośredniego stosowania w ramach wewnętrznego systemu prawnego państwa strony umowy międzynawowej to możliwe jest: - można przyjąć że norma taka działa od razu po ratyfikacji umowy mdzn dokonanej przez odpowiedni organ (zasada ex priori vi gore) - norma międzynarodowa wymaga potwierdzenia przez odpowiednie organy państwa w postaci odpowiednich aktów prawotwórczych (ustaw) Każde państwo jest zobowiązane wykonywać w dobrej wierze obowiązki wynikające z ratyfikowanych norm prawa międzynarodowego (pacta sunt servanda). Koncepcje relacji między prawem krajowym a międzynarodowym: KONCEPCJA MONISTYCZNA – zakłada prymat prawa międzynarodowego i nad prawem krajowym. - Leon Duguit twierdzi że państwa powinny budować swe wewnętrzne porządki prawne w zgodzie z prawem międzynarodowym i jego nadrzędną zasadą – postępuj solidarnie. KONCEPCJA DUALISTYCZNA – przyjmuje, że prawo międzynarodowe i prawa krajowe państw są odrębnymi porządkami prawnymi, niestykającymi się zasadniczo ze sobą. O ich odrębności przesądza odmienność przedmiotu regulacji, jak też odmienność systemu źródeł prawa . z uwagi na ich odrębność nie mogą nigdy wejsc w konflikt między sobą , ponieważ normy prawa międzynarodowego przenikają do prawa krajowego wyłącznie w drodze wyraźnych aktów krajowych. • Relacje między prawem krajowym a prawem UE. Istota tej relacji sprowadza się do przekazania przez państwa członkowskie części swych kompetencji Wspólnotom. Podstawowe znaczenia mają trzy zasady: zasada bezpośredniego obowiązywania i stosowalności; zasada bezpośredniej skuteczności i zasada pierwszeństwa prawa wspólnotowego. ZASADA BEZPOŚREDNIEGO OBOWIĄZYWANIA I STOSOWALNOŚCI: dotyczy prawa pierwotnego, prawa międzynarodowego oraz rozporządzeń i decyzji w ramach prawa pochodnego. Oznacza to, że powyższe rodzaje aktów prawnych obowiązują w państwach członkowskich bezpośrednio, same przez się, bez konieczności transformacji prawa krajowego. ZASADA BEZPOŚREDNIEJ SKUTECZNOŚCI: prawa wspólnotowego w państwach członkowskich wiąże się w pewnym sensie z zasadą poprzednią. Dotyczy sytuacji prawnej jednostek i oznacza możliwość powoływania się przez nie na obowiązujące stosowalne prawo wspólnotowe przed sądami i organami administracyjnymi państwa członkowskiego. ZASADA PIERWSZEŃSTWA PRAWA WSPÓLNOTOWEGO nad prawem państw członkowskich wiąże się z cechą struktury ponadnarodowej jaką jest Wspólnota. Została wprowadzona przez orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości. Jej istota polega na przyznaniu pierwszeństwa normie prawa wspólnotowego w przypadku niedającej się usunąć przez zabiegi interpretacyjne kolizji pomiędzy normą prawa wspólnotowa a normą prawa krajowego regulującymi ten same przedmiot. • Krajowy porządek konstytucyjny i kwestia tzw. konstytucji UE. Traktat ustanawiający Konstytucję dla Europy (Wspólnoty Europejskiej) (TKE, Konstytucja dla Europy) – umowa międzynarodowa podpisana przez państwa członkowskie Unii Europejskiej 29 października 2004 w Rzymie. W związku z brakiem ratyfikacji przez wszystkie strony umowa nie weszła w życie. Traktat składa się z 4 części: Część I [bez tytułu] - zawiera podstawowe postanowienia dotyczące Unii i jej kompetencji, liczy 60 artykułów Część II - Karta Praw Podstawowych Unii Część III - Polityka i funkcjonowanie Unii - najobszerniejsza część, liczy 342 artykuły Część IV - Postanowienia ogólne i końcowe. Poza tym dołączono kilka protokołów i deklaracji. Konstytucja dla Europy miała wejść w życie zamiast dotychczasowych praw pierwotnych Unii. Uchylone miały zostać traktat rzymski (TWE) i traktat z Maastricht oraz wszystkie traktaty i akty je zmieniające i uzupełniające. Jednocześnie Unia Europejska miałaby uzyskać osobowość prawną. Ponadto w konstytucji dokonano wyraźnego podziału na kompetencje Unii, państw członkowskich oraz kompetencje dzielone. Projekt miał prowadzić do wzmocnienia współpracy w sprawach wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa m.in. projekt zakładał powołanie europejskiego Ministra Spraw Zagranicznych(Wielka Brytania, Polska i Hiszpania wolałyby, aby nosił on dotychczasowy tytuł Wysokiego Przedstawiciela). Poza tym przepisy konstytucji znosiły wymóg jednomyślności przy głosowaniach w sprawach dotyczących większości dziedzin wspólnej polityki unijnej. Wokół konstytucji wybuchło wiele kontrowersji m.in. podział głosów - siła głosu stała się proporcjonalna do liczby ludności; niektóre kraje obawiały się dążenia do utworzenia ściślejszej federacji europejskiej; kraje neutralne (Austria) i prowadzące politykę neutralności (Szwecja, Finlandia) nie chciały włączyć się do projektu europejskich sił szybkiego reagowania, a Wielka Brytania była niechętna wspólnej polityce społecznej i podatkowej. Zgłaszała też sprzeciw wobec osobnego sztabu sił NATO i UZE; • Znaczenie prawa traktatowego UE (tzw. prawa pierwotnego) krajowych porządków prawnych państw członkowskich. Prawo pierwotne ( traktatowe, konstytucyjne) obejmuje zasadniczą część prawa wspólnotowego, konstytuującą same Wspólnoty oraz wprowadzające integrację w ramach UE. W jego skład wchodzą: traktaty założycielskie Wspólnot, traktaty bezpośrednio zmieniające postanowienia traktatów założycielskich , traktaty akcesyjne, traktaty stowarzyszeniowe z państwami przygotowującymi się do uzyskania członkowstwa UE, traktaty zawiera przez Wspólnoty Europejskie I UE z państwami trzecimi oraz organizacjami międzynarodowymi, protokoły i oświadczenia przyjęte przez państwa członkowskie. Prawo to ma charakter konstytuujący dla Wspólnot oraz UE, a także jest podstawowym źródłem innych elementów systemu, prawo to jest nadrzędne w stosunku do pozostałych części systemu wspólnotowego. Właściwości prawa pierwotnego decydują o pojmowaniu prawa wspólnotowego jako rodzaju prawa mdzn albo odrębnego ponadnarodowego rodzaju prawa. CECHY PORZĄDKU PRAWNEGO W KULTURZE PRAWA STANOWIONEGO: • Podstawowe rodzaje działalności prawotwórczej a. prawo zwyczajowe – powstaje z długotrwałej praktyki pewnych zachowań, wspartej zgodnym, społecznym przekonaniem, że zachowania te są niezbędne dla ogółu i powinny być przestrzegane przez każdego. Jest to prawo obowiązujące nie na podstawie nadania czy uchwalenia przez odpowiedni organ, ale wykształcone przez społeczeństwo w toku historii. W odróżnieniu od prawa zwyczajowego prawo stanowione to np.: ustawa uchwalona przez Sejm i Senat, rozporządzenie wydane przez Prezesa Rady Ministrów czy też uchwała rady gminy. Pozostałością prawa zwyczajowego są dziś zwyczaje, czyli pewne stałe, powtarzalne zachowania, społecznie pożądane w ramach danej dziedziny życia. b. stanowienie prawa – legislacja ; podstawowa forma powstawania prawa w kontynentalnej kulturze prawa; jednostronne tworzenie prawa, tzn. podmiotami występującymi w tej działalności są organy państwowe i inne podmioty uczestniczące w procesie prawodawczym (np. grupy nacisku), adresatem norm prawnych jest społeczeństwo oraz organy państwowe posługujące się tymi normami; treść prawa zależy od czynników społecznych; normy dotyczące przyszłych sytuacji. c. prawo precedensowe - (common law) opiera się na założeniu dopuszczalności tworzenia prawa (tj. generalno-abstrakcyjnych norm prawnych) przez sędziów w postaci precedensowych rozstrzygnięć sądowych. Instytucje prawne czerpią z kształtowanych zwyczajów społecznych. d. umowy prawotwórcze e. recepcja prawa - przejęcie obcego systemu prawa lub modelu rozwiązań prawnych. Wśród różnych klasyfikacji recepcji prawa wyróżnia się m.in. recepcję w ścisłym znaczeniu - gdy jeden system prawny zastępuje dotychczas istniejący, oraz recepcję w szerokim znaczeniu - gdy ustawodastwo lub praktyka prawna jednego kraju wpływa na prawo innego. W historii prawa szczególne znaczenie miała recepcja prawa rzymskiego. Stworzona przez Justyniana I Wielkiego w VI w. kompilacja prawa rzymskiego (Corpus Iuris Civilis) oddziaływała na dalsze dzieje prawa Europy. Opracowane przez glosatorów i komentatorów prawo rzymskie zostało recypowane w cesarstwie niemieckim (przez upoważnienie sądów do orzekania posiłkowo wg prawa rzymskiego). Również nowoczesne kodyfikacje prawa cywilnego uwzględniają wiele elementów przejmowanych z prawa rzymskiego. • Kultura prawa stanowionego a kultura prawa precedensowego (common law). Patrz temat PRAWO STANOWIONE A PRAWO PRECEDENSOWE (JUDGE-MADE LAW) Struktura porządku prawnego w kulturze prawa stanowionego.? – hierarchia źródeł prawa w Polsce? • Stanowienie a stosowanie prawa. Stanowienie – tworzenie nowych norm prawnych Stosowanie : 1. w ujęciu szerokim: czynienie przez organ państwa (lub przez quasi organ) użytku z kompetencji 2. w ujęciu wąskim: czynienie przez organ państwa użytku z kompetencji do rozstrzygnięcia sprawy konkretnej na podstawie obowiązujących norm prawnych • Typy stosowania w ujęciu wąskim: a) sądowe stosowanie prawa -charakterystyczne dla działalności sądu -bezstronność i niezawisłość -nie zainteresowanie wynikiem rozstrzyganej sprawy b) kierownicze -działalność typowa dla organów administracji publicznej -nie funkcjonuje zasada bezstronności i niezawisłości -zainteresowanie organu rozstrzygającego wynikiem danej sprawy TWORZENIE PRAWA Adresat: generalny; „kto” Okoliczności: abstrakcyjne, np. art. 148 k.k. brak wyróżnionych okoliczności (zawsze) Zachowanie: abstrakcyjne; „zabija człowieka” – dot. Każdego sposoby zachowania niezależnie od sposobu. STOSOWANIE PRAWA Adresat: indywidualny; Jan Kowalski Okoliczności: konkretne; 25 sierpnia 2001 r podczas libacji alkoholowej Zachowanie: konkretne; popełnienie konkretnego zabójstwa w określony sposób. • System prawa i jego cechy. SYSTEM PRAWNY -uporządkowany zbiór reguł -elementem systemu prawnego są normy: generalne i abstrakcyjne będące rezultatem faktów prawotwórczych w szczególności stanowienia oraz normy konsekwencji Uporządkowanie ma charakter dwojaki: 1. hierarchiczne (pionowe)- wskazanie, która z norm danego systemu jest hierarchicznie wyższa Kryteria hierarchiczności norm: a)norma jest normą będącą podstawą obowiązywania innej normy b)norma, która reguluje sprawy donoślejsze c)norma, będąca rezultatem działań prawotwórczych organu hierarchicznie wyższego 2.treściowe (poziome)- zachodzenie związków treściowych między normami różnego szczebla -ze względu na charakter więzi treściowych można wyróżnić: działy prawa i gałęzie prawa Działy prawa: -publiczne [ius publicum] -prywatne [ius privatum] Kryteria podziału prawa na publiczne i prywatne: a)interesu (czyje interesy chroni) b)podmiotowe (czyje sytuacje prawne reguluje) c)rodzaj stosunków prawnych jakie łączy podmioty (państwo +jednostka, między osobami prywatnymi) Gałęzie prawa: → Prawo publiczne: •karne •konstytucyjne •administracyjne → Prawo prywatne: •cywilne •handlowe •umów •rodzinne lub opiekuńcze Podział prawa na: a)materialne - składają się na nie normy wyznaczające określonym osobom i instytucjom ich obowiązki i kompetencje b)procesowe (formalne)- składają się na nie te normy, które regulują postępowanie (procedurę) w przypadku, gdy doszło do naruszenia prawa materialnego oraz reguluje sposób powoływania organizacji i kompetencje organów, które rozstrzygają sprawy naruszenia norm prawa materialnego. Jest ono związane z funkcjonowaniem sądów powszechnych i instytucji administracyjnych. Mają charakter instrumentalny w stosunku do norm prawa materialnego. Kryteria podziału na gałęzie 1. rodzaj spraw będących przedmiotem regulacji i normowania 2. przyjęta metoda normowania 3. podmiotów, do których adresowane są normy prawa Prawo konstytucyjne - prawo publiczne, normy regulujące ustrój polityczny i społeczny państwa, sytuacje jednostki w państwie, stany nadzwyczajne, zawarte jest w konstytucji i ustawach (np. ordynacja wyborcza) Prawo karne - prawo publiczne •materialne- normy prawa karnego materialnego to normy zakazujące czynów niebezpiecznych społecznie i przewidujące kary za przekroczenie owych norm zakazujących. Określają więc czyny będące przestępstwem i zasady odpowiedzialności za ich popełnienie (kary). Kodeks karny 1997 • procesowe- zawiera normy, które regulują czynności zmierzające do ujawnienia przestępstw, wykrycia i osądzenia sprawcy przestępstwa oraz wykonania orzeczonej kary (areszt i więzienie) KPK Prawo cywilne - pr. prywatne •materialne- przedmiotem regulacji są stosunki majątkowe między osobami fizycznymi i prawnymi, a także stosunki nie majątkowe związane z ochroną dóbr osobistych (twórczość naukowa, artystyczna, wizerunek, dobre imię), metoda regulacji prawa cywilnego materialnego opiera się na założeniu, że podmioty są równe (brak hierarchiczności) KC 1964 • procesowe- zawiera normy regulujące postępowanie w sprawach cywilnych, rodzinnych z zakresu opieki i kurateli oraz w zakresie prawa handlowego Prawo administracyjne •materialne- reguluje organizacje praktycznej działalności i zadań państwa, nie ma charakteru skodyfikowanego (pr. budowlane, ochrony środowiska, oświatowe, emerytalne, transportowe) • procesowe- zbiór norm regulujących czynności podejmowane przez organy adminisracji w celu rozstrzygnięcia konkretnych spraw, KPA Formalne cechy systemu prawnego: -spójność- system jest spójny, gdy nie zawiera norm ze sobą nie zgodnych -zupełność- system jest zupełny, gdy nie zawiera luk w prawie 3 rodzaje niezgodności norm: a)sprzeczność logiczna- temu samemu adresatowi, w tych samych okolicznościach jedna norma zakazuje a druga nakazuje tego samego zachowania b)sprzeczność prakseologiczna – temu samemu adresatowi jedna z norm nakazuje coś czynić, druga też nakazujecoś czynić ale realizacja jednej z tych norm niweczy skutek realizacji drugiej z tych norm c)przeciwieństwo norm- temu samemu adresatowi jedna norma nakazuje coś czynić i druga norma coś czynić,ale nie możliwe jest realizowanie tych norm jednocześnie Zupełność dwóch norm: -Luki w prawie: a)techniczne- (konstrukcyjna) brak reguł określających w jaki sposób dokonać określonych czynności konwencjonalnych b)aksjologiczne- (pozorna) ktoś sądzi, że jakaś sprawa musi być uregulowana, ale ona przez prawo uregulowana nie jest. AKT NORMATYWNY – PRZEPIS PRAWNY – NORMA PRAWNA • Treści normatywne: słowna charakterystyka adresata, wzoru zachowania i okoliczności. a) Adresat – wyznacza się mu obowiązek pewnego zachowania (w postaci nakazu, zakazu) bądź dozwala się pewne zachowanie; b) Okoliczności - to w nich ma nastąpić realizacja obowiązku bądź w których możne nastąpić realizacja dozwolenia c) Wzór zachowania – działania bądź zaniechania w postaci nakazu, zakazu bądź dozwolenia. • Typy wzorów zachowania: uprawnienia s. largo (wolności – kompetencje – uprawnienia s. stricto). - uprawnienia sensu largo: 1. wolność - jest to możność działania ze skutkami prawnymi w pewnej sferze działania; Uprawnienia erga omnes: - wolność słaba -> wolność przysługuje każdemu na równych prawach Jeśli ktoś będzie pierwszy to wyeliminuje pozostałych (dotyczy dóbr ograniczonych) Prior tempore, potior iure – pierwszy w czasie, lepszy w prawie - wolność mocna -> za próby jej naruszenia istnieje groźba sankcji, zagwarantowana wolność Wolność słowa, wyznania, tajemnica korespondencji 2. kompetencja– upoważnienie jednego podmiotu prawa do podjęcia działania prawnego ze skutkami wobec innych podmiotów prawa - kompetencja prawotwórcza - kompetencja stosowania prawa 3. uprawnienia sensu stricto (cywilistyczne) - jeżeli jeden podmiot jest do czegoś uprawniony to drugi wobec niego jest zobowiązany • Działalność legislacyjna jako zakodowywanie treści normatywnych w aktach normatywnych: akt normatywny jako sformalizowana decyzja upoważnionego organu władzy publicznej; Akt normatywny jest to wyodrębniona całość tekstu prawnego, który jest rezultatem działalności prawotwórczej. Każdy akt zawiera przepisy prawa, w których zakodowane są normy prawne. Kompetencje do stanowienia aktów normatywnych powszechnie obowiązujących przysługują organom państwowym i samorządowym. przepisy prawne jako podstawowe jednostki redakcyjne aktu normatywnego Akty normatywne zbudowane są z przepisów prawa; jest zdaniem w sensie gramatycznym i wyodrębnioną graficznie jednostką w tekście prawnym jako artykuł, paragraf bądź ustęp. Wyodrębnienie przepisu prawnego polega na tym, że jedynie przepisy dostarczają elementów, z których można odtworzyć wypowiedź normatywną. (adresata, wzór zachowania i okoliczności) • Istota i struktura aktu normatywnego. Moc obowiązująca a moc prawna aktu normatywnego. Budowa aktu normatywnego – TABELA str. 106 -tytuł (oznaczenie rodzaju, data, ogólne określenie przedmiotu regulacji) -przepisy merytoryczne -przepisy o przejściu w życie Jeżeli akt normatywny reguluje sprawy uprzednio przez prawo regulowane musi zawierać przepisy końcowe, dostosowujące lub uchylające. Ustawy zawierają przepisy nowelizujące Przepisy końcowe: -uchylające -o wejściu w życie -przepis o utracie mocy obowiązującej o wejściu w życie- określa kiedy akt wchodzi w życie i ma charakter wiążący: a)wskazanie upływu czasu 14 dni b)wskazanie kalendarzowe ( z dniem...) MOC PRAWNA AKTU NORMATYWNEGO - zależy od pozycji organu w hierarchii organów państwowych oraz relacji do ustawy jako aktu normatywnego o najwyższej mocy prawnej w systemie prawa . MOC OBOWIĄZUJĄCA – nabywa ją po ogłoszeniu Typy aktów normatywnych i relacje pomiędzy nimi. System aktów normatywnych (źródeł prawa). Rodzaje aktów normatywnych 1. Konstytucja 2. Ustawa 3. Akty z mocą ustawy 4. Akty o charakterze wykonawczym • Konstytucja → charakteryzuje się następującymi cechami: a)ma najwyższą moc prawną- jest nadrzędna w systemie prawa, nie ma innej normy ni e konstytucyjnej, która miała by wyższą lub taką samą moc prawną. Inne akty nie mogą być z nią niezgodne co do treści i stanowione muszą być zgodnie z procedura zawartą w konstytucji b)szczególny zakres regulacji (ustrój państwa, społeczno- ekonomiczny ustrój w państwie, wolności i swobody obywatelskie, określa procedury tworzenia prawa) c)szczególny sposób uchwalania i zmiany konstytucji d)szczególna nazwa e)jest podstawą kompetencyjną do wydawania innych aktów normatywnych f)jest podstawą aksjologiczną dla innych uchwalanych aktów (określa wartości) w jakim kierunku ma iść państwo Ustawa: a)jest to akt normatywny uchwalany przez parlament (wyłączność stanowienia ustaw) b)zajmuję pozycję bezpośrednio po konstytucji c)akt normatywny o nieograniczonym przedmiotowo zakresie normowania materia ustawowa- ten zakres spraw, które mogą być regulowane tylko w drodze stanowienia prawa • kwestie ustrojowe (struktura, kompetencje organów publicznych, struktura władzy) • prawa i wolności obywatelskiej Ustawa organiczna –odnoszą się do ustroju państwa, struktura, zakres organów państwowych, kompetencje i wzajemne relacje pomiędzy nimi Akty o mocy ustawy: 1.Są to akty wydane przez organy władzy wykonawczej (Prezydent, Premier, czasami przez ministrów) 2. Mający moc równą ustawie 3. Regulujący sprawy, które reguluje ustawa Są wydawane w szczególnych wypadkach, np. w stanie wojny, gdy parlament nie może się zebrać (dekret z mocą ustawy, rozporządzenie z mocą ustawy) Ustawodawstwo delegowane- upoważnia się określone organy władzy wykonawczej do stanowienia aktów z mocą ustawy (przekazuje się to prawo w wyjątkowych sytuacjach) Akty wykonawcze: 1. Akty wydawane na podstawie upoważnienia przyznanego w ustawie 2. Wydawane w celu wykonania ustawy 3. Przez organ władzy wykonawczej 4. Musi być zgodny z konstytucją i ustawą upoważniającą Mają charakter nie samoistny tylko służebny. Zawsze musi być wydany na podstawie prawnej. Organy władzy wykonawczej mogą wydawać takie akty dotyczące tylko kompetencji, jakie posiadają. Traci moc upoważniającą jeśli tą moc traci ustawa obowiązująca (rozporządzenia, zarządzenia, uchwały(kolegialne) • Pojęcie i rodzaje przepisów prawnych. PRZEPIS PRAWA - część aktu prawnego, wyodrębniona jako artykuł, paragraf itp. Określenie przepisu prawnego bywa używane wymiennie z określeniem norma prawna. Elementy jednej normy mogą być zawarte w kilku różnych przepisach, np. przez odesłanie do innych artykułów danego aktu prawnego lub przez sformułowanie sankcji dla norm zawartych w innych aktach prawnych. Rodzaje przepisów prawnych: -nakazujące (jest zobowiązany, powinien, należy, 3os.l.poj,) -zakazujące (nie wolno, podlega karze, zakazuje się) -dozwalające (wolno, może, jest uprawniony) upoważniające- to takie, które przekazują kompetencje do wykonania czynności konwencjonalnej przepisy blankietowe- wskazują, określają w jaki sposób muszą lub mogą być regulowane dane sprawy w przyszłości Przepisy dyspozytywne - ius dispositivum, względnie wiążące, strony mają swobodę regulowania konsekwencji prawnych zgodnie ze swoim interesem Przepisy imperatywne - ius cogens, bezwzględnie wiążące, w żadnym wypadku strony nie mogą zmieniać swoją wolą zastosowania tych przepisów Przepisy semiimperatywne - ius semidispositivum, zadaniem ich jest wyznaczenie minimalnego zakresu ochrony interesu jednego ze stron Przepisy odsyłające - odsyła regulację do innych przepisów lub ustaw -wewnątrzsystemowo -pozasystemowo- odsyłają do systemu ocen lub innego systemu normatywnego niż prawny (klauzula generalna)-upoważnia taki przepis Pojęcie normy prawnej: ogólna charakterystyka procesu wykładni prawa jako odkodowywania treści normatywnych z przepisów prawnych oraz formowania normy prawnej. Wykładnia prawa to ogół rozumowań zmierzających do odkodowania norm prawnych zawartych w obowiązujących przepisach prawnych oraz ustalenia ich znaczenia. Wykładnia prawa składa się z dwóch procesów: 1. Prawidłowe odczytanie informacji zawartych w tekście normatywnym (połączenia znaków graficznych w słowa, zdania itd.). 2. Nadanie odczytanej informacji znaczenia wypowiedzi normatywnej (charakterystyka adresata, okoliczności, wzoru zachowania). Wykładnia prawa, rozumiana jako wydobywanie norm prawnych z obowiązujących przepisów prawnych oraz ustalanie ich znaczenia, stanowi historycznie ukształtowany ciąg operacji myślowych opartych na odpowiedniej wiedzy prawniczej, znajomości języka prawnego oraz umiejętności posługiwania się językiem prawniczym. • • Pojęcie systemu prawa jako systemu norm prawnych. System prawa jako zespół norm – oznacza to że system prawa jako zespołu powiązanych hierarchicznie oraz treściowo norm prawnych pozostaje w relacjach z układem społecznym oraz politycznym a także innych systemów normatywnych. Normy prawne konstruowane wg przyjętych powszechnie w doktrynie i praktyce prawniczej reguł interpretowania tekstów prawnych oraz wnioskowań prawniczych, nie występują w izolacji, lecz tworzą zespół norm odpowiednio uporządkowanych i wzajemnie powiązanych. Struktura systemu prawa (normy – instytucje prawne – gałęzie prawa – zasady prawa). NORMY – omówione • INSTYTUCJE PRAWNE – zespoły norm prawnych, wyodrębnione w funkcjionalną całośc z uwagi na wyczerpujący sposób regulacji pewnego wąskiego wycinka rzeczywistości społecznej. Instytucjami są np.: normy prawne regulujące w sposób kompleksowy relacje prawne między mężem a żoną – instytucja małżeństwa . GAŁĘZIE PRAWA – ogół instytucji prawnych skupionych wokół pewnych szczególnych norm o znaczeniu fundamentalnym dla regulowanej sfery życia społecznego( zwanych zasadami prawa). Podział wg kryterium charakteru regulowanych stosunków społecznych (przedmiotu regulacji): – konstytucyjne – Administracyjne – Karne – Cywilne – Rodzinne – Pracy – Międzynarodowe prywatne – Międzynarodowe publiczne itd. Podział z uwagi na metode regulacji: – Regulacja cywilnoprawna ( oparta na równorzędności podmiotów prawa oraz na swobodzie wchodzenia w relacje cywilnoprawne i określenia ich treści) – Regulacje karnoprawne (oparta na zakazach dokonania określonych działań w celu ochrony fundamentalnych wartości jednostkowych i ogólnospołecznych). – Regulacje administracyjnoprawne (oparta na zwierzchności organów państwa w stosunku do obywatela w celu pozytywnej, władczej regulacji okreśłonyvh relacji społecznych oraz zapewnienia sprawnego funkcjonowania organizacji państwowej) ZASADY PRAWA – normy kierunkowe dla całego systemu prawa bądź poszczególnych gałęzi. • Więzi w systemie prawa : → więź kompetencyjna - polega na tym, że na postawie kompetencji zawartych w normach o wyższej mocy prawnej odpowiednie,, uprawnione do tego podmioty mogą tworzyć normy o niższej mocy prawnej. → więź treściowa – opiera się na założeniu że normy prawne powinny tworzyć niesprzeczny, zupełny zespół norm postępowania, dla których można znaleźć wspólne uzasadnienie aksjologiczne bądź instrumentalne. Więź ta pozwala na wnioskowania o obowiązywaniu norm, będących konsekwencjami norm uprzednio uznanych za obowiązujące w drodze interpretacji określonych przepisów prawa. OBOWIĄZYWANIE PRAWA • Pojęcie obowiązywania prawa: Następstwem tego, że dana norma prawna jest normą obowiązującą jest wymóg, by się do niej stosować, a także jest należycie uzasadniona. Typy uzasadnienia prawa (tetyczne – behawioralne – aksjologiczne); UZASADNIENIE AKSJOLOGICZNE – dana norma obowiązuje jeśli jest uzasadniona pewnym systemem ocen i wartości, np. słusznością, sprawiedliwością, zgodnością z uniwersalnymi wartościami i ocenami morlanymi. UZASADNIENIE BEHAWIORALNE – daną normę uważa się za obowiązującą jeśli jest ona w rzeczywistości realizowana przez adresatów. UZASADNIENIE TETYCZNE – dana norma obowiązuje jeśli wydał ją uprawniony do tego podmiot. CZYSTA TEORIA PRAWA – obowiązywanie prawa zostało odizolowane od realnych procesów i zachowań ( w tym zwłaszcza od procesów legitymizowania prawa) obowiązywanie norm niższych jest tu wywodzone jedynie z obowiązywania normy wyższego rzędu. • Płaszczyzny obowiązywania prawa: terytorialna – personalna – czasowa. Każda norma obowiązuje w określonym czasie, w stosunku do określonych adresatów oraz na określonym terytorium. CZASOWA PŁASZCZYZNA OBOWIĄZYWANIA PRAWA Obowiązywanie normy obejmuje okres, w którym jej adresaci powinni postępować zgodnie z jej postanowieniami. Czasowa płaszczyzna obowiązywania prawa dotyczy ustalenia początkowego i końcowego momentu obowiązywania danych przepisów prawnych oraz odkodowanych z nich norm. Ustawodawca z reguły sam określa od kiedy obowiązuje dany akt normatywny. W przepisach końcowych aktu mogą być zawarte formuły określające moment wejścia w życie aktu, np. „z dniem ogłoszenia” ; „z mocą wsteczną od..” ; „z upływem 7 dni od ogłoszenia” itd. W polskim systemie prawnym przyjęte zostało rozwiązanie, iż akt normatywny wchodzi w życie po upływie 14 dni od jego ogłoszenia. Ogłoszenie następuje w specjalnie w tym celu powołanych dziennikach publikacyjnych o charakterze urzędowym. Większośc aktów nie zawiera oznaczenia daty utraty mocy obowiązującej przez dany akt normatywny: - akt normatywny obowiązuje dopóty, dopóki nie zostanie zastąpiony bądź wyrażnie uchylony przez późniejszy akt o takiej samej bądź wyższej mocy prawnej (zgodnie z regułą lex posteriori derogat legi priori) - desuetudo to szczególny rodzaj utraty mocy obowiązującej , czyli uznanie za nieobowiązujące przepisów, które od dłuższego czasu nie są przestrzegane i stosowane. PERSONALNA PŁASZCZYZNA OBOWIĄZYWANIA PRAWA Personalny zakres obowiązywania określają dwie zasady: 1. Prawo obowiązuje na terytorium poddanym zwierzchnictwu danego państwa obejmuj wszystkie podmioty przebywające na terytorium 2. Ustawodawca sam przesądza kto jest adresatem danego aktu normatywnego. Apatrydzi podlegają w pełni prawu obowiązującemu tego państwa. Obywatele innych państw przebywający na terytorium danego państwa podlegają prawu wewnętrznemu w zakresie wyznaczonym przez umowy dwustronne. TERYTORIALNA PŁASZCZYZNA OBOWIĄZYWANIA PRAWA Akty normatywne obowiązują na określonym terytorium, na terytorium danego państwa (pochodzenie rzymskie). Terytorium państwa stanowi zarówno przedmiot władzy państwowej, jak i przestrzeń, w której granicach państwo sprawuje ją w sposób wyłączny w stosunku do osób, rzeczy, zdarzeń. W skład terytorium państwowego wchodzą: • Obszar lądowy • Wody śródlądowe • Morskie wody przybrzeżne • Wnętrze ziemi • Przestrzeń powietrzna Obowiązują na całym terenie, chyba, że same stanowią inaczej. Wyjątki: • In plus - statki morskie, powietrzne i kosmiczne • In minus - eksterytorialność placówek dyplomatycznych państw obcych, bazy wojskowe obcych sił zbrojnych Akty normatywne organów terenowych obowiązują na terytorium, na którego obszarze organy te sprawują władzę. Terytorialne obowiązywanie wynika z zasady tzw. terytorialnego zwierzchnictwa państwa ,a więc wyłączności danego państwa w wykonywaniu przez nie władzy w stosunku do wszystkich składników znajdujących się na jego terytorium, a także wszystkich osób fizycznych przebywających na jego terytorium. • Obowiązywanie aktu normatywnego w przestrzeni (prawo Unii Europejskiej – prawo krajowe – prawo miejscowe) i w czasie (ustalanie momentu nabycia mocy obowiązującej oraz momentu utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego). • Moc obowiązująca a moment wejścia w życie aktu normatywnego. Moc obowiązująca (wiążąca) każdej normy jest jednakowa. Określa jakiej ilości osób i kogo dotyczy. Adresat każdej normy prawnej niezależnie od jej źródła, w którym jest ona zawarta, ma jednakowy obowiązek jej przestrzegać. Uzyskanie mocy obowiązującej następuje przez ogłoszenie normy w odpowiednim dzienniku urzędowym państwa. Obowiązywanie prawa oznacza więc, że wydana norma prawa zachowuje swoją ważność do czasu jej wygaśnięcia przez uchylenie lub zastąpienie inną normą. Akt normatywny obowiązuje od momentu jego wejścia w życie (co do ustaw jest to moment określony w publikatorze- najczęściej 14 dni od momentu opublikowania aktu prawnego. a w odniesieniu do pozostałych aktów- momentem wejścia w życie jest moment uchwalenia). Każdy okres, ale wyraźnie zaznaczony w tekście aktu prawnego pomiędzy opublikowaniem prawa do czasu jego wejścia w życie nazywany jest vacatIo legis • Podmiotowy zakres obowiązywania prawa (adresaci aktów normatywnych powszechnie obowiązujących oraz aktów normatywnych wewnętrznie obowiązujących). Akty powszechnie obowiązujące – rodzaj aktów prawotwórczych zawierających normy postępowania dotyczące adresatów określonych generalnie, zasadniczo obowiązują na całym terytorium kraju. Za ich pomocą można regulować sferę praw i obowiązków obywateli, tworzenie i odwoływanie organów publicznych oraz określać ich kompetencje władcze. Mogą stanowić podstawę aktów stosowania prawa wobec osób fizycznych i prawnych, przykładowo w postaci decyzji administracyjnych, czy orzeczeń sądowych. Do grupy aktów powszechnie obowiązujących należą: konstytucje, umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia specyficzną grupę aktów powszechnie obowiązujących stanowią akty prawa miejscowego Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące – Akty wymagają szczegółowego upoważnienia ustawowego, wydawane są w ramach ogólnych kompetencji organu i nie mogą być sprzeczne z aktami powszechnie wiążącymi . Akty te nie zawsze wydane przez organy władzy są źródłami prawa i nazwa nie przesądza o charakterze prawnym. Nie mogą stanowić samoistnej podstawy decyzji stanowienia prawa, nie mogą bezpośrednio kształtować sytuacji prawnej obywateli, osób prawnych i innych powrotów. Muszą być zgodne z powszechnie obowiązującymi prawami Obowiązują tylko wobec jednostek organizacyjnych np. zarządzenie Ministra Finansów obowiązuje Izby Skarbowe i Urzędów Skarbowych, nie dotyczy to bezpośrednio obywatela. Rodzaje aktów prawa wewnętrznie obowiązujące: a) Uchwały Rady Ministrów b) Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej c) Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów d) Zarządzenia Ministrów e) Niektóre uchwały Sejmu i Senatu f) Regulamin Zgromadzenia Narodowego g) Niektóre innych centralnych organów państwowych • • • • • Obowiązywanie aktu normatywnego a obowiązywanie przepisów prawnych. Znaczenie przepisów zmieniających, dostosowujących oraz uchylających obowiązywanie innych przepisów. Określenia: obowiązujący akt normatywny oraz obowiązujący przepis prawny to określenia poprawne, jeżeli traktujemy akt normatywny oraz przepis prawny jako tworzywo, którego skonstruowane są normy prawne, w tym sensie można stwierdzic, że jakiś akt normatywny posiada uzasadnienie tetyczne, to normy w nim zawarte obowiązują. o Przepisy zmieniające o przepisy uchylające - zwane derogacyjnymi, znoszące aktualnie obowiązujące przepisy aktu normatywnego i określające wejście w życie nowych przepisów. o Przepisy dostosowujące określają jak organy stosujące prawo winny realizować nowy akt prawodawczy do konkretnych regulowanych nim sytuacji. • Obowiązywanie przepisów a obowiązywanie normy prawnej. • Rezultaty wykładni prawa a obowiązywanie normy prawnej: znaczenie włączenia normy do systemu prawa z punktu widzenia obowiązywania normy prawnej • WYKŁADNIA PRAWA • POJĘCIE: Wykładnia prawa to ogół rozumowań zmierzających do odkodowania norm prawnych zawartych w obowiązujących przepisach prawnych oraz ustalenia ich znaczenia. Wykładnia prawa składa się z dwóch procesów: 1. Prawidłowe odczytanie informacji zawartych w tekście normatywnym (połączenia znaków graficznych w słowa, zdania itd.). 2. Nadanie odczytanej informacji znaczenia wypowiedzi normatywnej (charakterystyka adresata, okoliczności, wzoru zachowania). Wykładnia prawa, rozumiana jako wydobywanie norm prawnych z obowiązujących przepisów prawnych oraz ustalanie ich znaczenia, stanowi historycznie ukształtowany ciąg operacji myślowych opartych na odpowiedniej wiedzy prawniczej, znajomości języka prawnego oraz umiejętności posługiwania się językiem prawniczym. • TYPY WYKŁADNI PRAWA: A. WIĄŻĄCA I NIEWIĄŻĄCA WYKŁADNIA PRAWA Moc wiążąca wykładni: 1. Pojęcie mocy wiążącej: Wykładnia - rezultat czynności interpretatora (oficjalna i nieoficjalna). Moc wiążąca takiej wykładni (tzw. wykładni praktycznej) polega na tym, że podmioty prawa, których zachowania podlegają normatywnej kwalifikacji dokonywanej przez owe organy, są obowiązane podporządkować się rezultatom tej wykładni. Wiążącej wykładni mogą dokonać organy władzy publicznej które ustanowiły interpretowane akty normatywne ( tzw. wykładnia autentyczna), organy wyposażone w kompetencje do dokonywania powszechnie obowiązującej wykładni prawa przez normę konstytucyjną (tzw. ogólna wykładnia legalna) bądź przez szczegółową normę ustawową (tzw. delegowana wykładnia legalna). Rezultaty wykładni autentycznej i wykładni legalnej wiążą wszystkie podmioty, będące adresatami norm). Rezultaty wykładni praktycznej wiążą podmioty uczestniczące jako strony w danym procesie stosowania prawa , a także organy wydające w tej sprawie decyzje. • Wykładnia o mocy powszechnie obowiązującej • Wykładnia o ograniczonej mocy wiążącej • Wykładnia nie mająca mocy wiążącej Wykładnia nie mająca mocy wiążącej – dokonana jest przez podmioty nieuprawnione do wykładni wiążącej. Każdy podmiot może dokonywać aktów niewiążącej interpretacji tekstów normatywnych oraz wnioskować o obowiązywaniu jednych norm na podstawie stwierdzenia obowiązywania innych norm lub przesłanek. Potrzebne jest tu posiadanie odpowiednich kompetencji kulturowych. B. WYKŁADNIA DOKTRYNALNA A TZW. OPERATYWNA I JEJ ODMIANY Wykładnia doktrynalna dokonywana jest przez prawników ( w postaci glos do orzeczeń sądowych, artykułów naukowych, dysertacji, polemik itp.), nie mają one charakteru wiążącego, oddziałuje na praktykę stosowania prawa poprzez dostarczacie odpowiednio uargumentowanych aktów wykładni przepisów prawa. Wykładnia operatywna dokonywana w toku stosowania prawa przez organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw. (sądy, organy administracyjne). Wykładnia taka jest wiążąca dla stron, gdyż stanowi podstawę rozstrzygnięcia. Rodzaje wykładni operatywnej: 1. dokonywana przez organ stosujący prawo w trakcie rozstrzygania konkretnego przypadku → celem wykładni jest uzyskanie takiego poziomu precyzji znaczeniowej, który jest potrzebny dla potrzeb indywidualnego rozstrzygnięcia sprawy. → ma charakter konkretny, realizowana tylko jednorazowo, nie ma mocy obowiązującej analogiczne przypadki, obowiązuje tylko podmiot wobec, którego prawo jest stosowane i organ dokonujący wykładni. → punktem wyjścia jest stwierdzenie czy przepis, który ma być podstawą rozstrzygnięcia jest jasny pod względem semantycznym; językowym lub pozajęzykowym ; gdy tekst jest niejasny interpretacja przystępuje do stosowania dyrektyw językowych ; następnie należy stwierdzić czy konkretny i rozpatrywany stan faktyczny można podpasować pod normę, odkodowaną z przepisu prawnego za pomocą również dyrektyw interpretacyjnych. 2. dokonywana przez sąd odwoławczy → wykładnia sądów odwoławczych nie jest formalnie wiążąca dla organów niższych instancji przy rozpatrywaniu spraw podobnych do tych których dotyczy orzeczenie sądu odwoławczego, to jednak ranga tej wykładni jest doniosła, znaczna. 3. wykładnia Sądu Najwyższego w formie odpowiedzi na pytanie prawne → jeżeli przy rozpatrywaniu środka odwoławczego powstaną wątpliwości interpretacyjne sąd odwoławczy może zwrócić się do SN o ich rozstrzygnięcie, kierując doń tzw. pytanie prawne → uchwała SN jest wiążąca dla wszystkich sądów rozstrzygających daną sprawę -jest wiążąca w danej sprawie. → podobnie odpowiedzi na pytania prawne jeśli dotyczą wyjątkowych i ważnych spraw , są traktowane jako zasady i mają moc wiążącą dla wszystkich sądów rozstrzygających w tej sprawie. → szczególna forma wykładni SN to uchwały, mające na celu wyjaśnienie znaczenia budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie - nie może to być jednak traktowane jako wykładnia operatywna, bo nie dotyczy rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. • WYKŁADNIA PRAWA SENSU STRICTO I SENSU LARGO Interpretowanie przepisów prawnych a reguły wnioskowań prawniczych. Jeśli przepis jest jasno sformułowany, to nie wymaga wykładni, zgodnie z regułą clara non sunt interpretanda. Wykładnia sensu largo oznacza zarówno interpretowanie przepisów prawnych w celu wydobycia z nich norm, jak też wnioskowania o obowiązywaniu jednych norm na podstawie uprzedniego stwierdzenia obowiązywania innych norm jako przesłanek. Ogól wnioskowań określa się jako wykładnia logiczna lub metoda logiczna wykładni prawa. Odrębność wnioskowań w porównaniu z regułami interpretowania tekstu normatywnego. Przy interpretacji punktem wyjścia jest zawsze tekst normatywny, rezultatem zaś zrekonstruowanie określonej wypowiedzi normatywnej, a przy wnioskowaniach prawniczych punktem wyjścia jest zawsze ustalona uprzednio wypowiedź normatywna, która prowadzi do utworzenia nowej normy, której literalnie w tekście normatywnym nie ma, ale której istnienie jest konieczne z punktu widzenia konstrukcji systemu prawa oraz zachodzących w nim więzi. Postuluje się zatem zawężanie problematyki wykładni prawa jedynie do zagadnień interpretowania tekstów normatywnych, ponieważ procesy wnioskowań prawniczych prowadzące do utworzenia nowym norm obowiązujących uważa się za przedmiot odrębnej refleksji naukowej w prawoznawstwie. • REGUŁY INTERPRETACJI PRAWA Językowe – systematyzacyjne i systemowe – celowościowo-funkcjonalne. 1) DYREKTYWY JĘZYKOWE – obejmują ustalenie wypowiedzi normatywnej przez użycie reguł gramatyki, składni oraz semantyki danego języka etnicznego a także powstałego na jego podwalinach języka prawnego. Dyrektywy językowe stosowane SA zawsze w pierwszej kolejności. Dyrektywy te dotyczą: → interpretowania pewnego wyraźnie wyodrębnionego elementu tekstu jako wyrażającego jakąś samodzielną myśl (ideę). → Reguł gramatyki i składni języka etnicznego → Definicji zamieszczonych w tekście normatywnym przez ustawodawcę Jeżeli nie została wprowadzona definicja legalna należy dokonać tzw. kontekstualnej interpretacji danego przepisu, a więc nadanie takiego znaczenia temu terminowi jakie wynika dla niego z analizy znaczeniowej określonych przepisów ogólnych oraz szczegółowym, stanowiących kontekst interpretowanego przepisu. → Terminów, którym w języku etnicznym nadaje się identyczne znaczenie (np. „kara” i „sankcja”) → Treści normatywnych w formie pozornie opisowej, które interpretuje się zawsze jako powinności. Interpretacja wielu przepisów może prowadzić do niejednakowych wyników z uwagi na tzw. zwroty i wyrażenia niedookreślone. Są nimi klauzule generalne czyli np. sformułowanie „stopień społecznego niebezpieczeństwa czynu”, które pozwalają organom orzekającym w sprawach karnych na pewien stopień dowolności w kwalifikacji normatywnej czynów tego samego rodzaju. 2) DYREKTYWY SYSTEMOWE – ustalają znaczenie i rolę odtwarzanej wypowiedzi normatywnej uwzględniając jej miejsce w ramach danego aktu normatywnego, instytucji prawnej, gałęzi prawa lub całego systemu prawa. Punktem odniesienia dyrektyw systemowych jest system prawa. FUNKCJA dyrektyw systemowych polega na korygowaniu, modyfikowaniu bądź przesądzaniu wyboru znaczenia poszczególnych elementów lub całości danej wypowiedzi normatywnej, wyinterpretowanej przy pomocy dyrektyw językowych. GRUPY DYREKTYW SYSTEMOWYCH: I. Reguły zmierzające do zapewnienia zupełności oraz niesprzeczności systemu prawa, które nakazują przyjęcie takiego znaczenia wyinterpretowanej normy by pozostała w zgodzie z innymi normami. II. Reguły nakazujące zgodność znaczenia wypowiedzi normatywnej z treścią zasad prawa w określonej gałęzi prawa bądź w odniesieniu do całego systemu prawa. III. Dyrektywy systematyzacyjne, dotyczą miejsca elementów danej wypowiedzi normatywnej w przepisach interpretowanego aktu normatywnego (czy znajdują się w przepisach ogólnych czy w przepisach szczegółowych) – argumentum a rubrica. Stosowanie dyrektyw systemowych wymaga od interpretatora znajomości systemu prawa, rodzaju powiązań istniejących między normami oraz zasad prawa. REGUŁY KOLIZYJNE, dyrektywy określające sposób rozstrzygania kolizji powstających między normami danego systemu prawa. Znajdują zastosowanie, gdy brak jest przepisu uchylającego przepisy, których interpretacja prowadzi do odkodowania norm niezgodnych ze sobą. Rodzaje reguł kolizyjnych: → Lex posteriori derogat legi priori – w sytuacji niezgodności norm o równorzędnej mocy prawnej norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą, → Lex specialis derogat legi Generali - w sytuacji niezgodności norm o równorzędnej mocy prawnej norma szczególna uchyla normę ogólną, → Lex posteriori generalis non derogat legi anteriora speciali - w sytuacji niezgodności norm o równorzędnej mocy prawnej wydana później norma ogólna nie uchyla wydanej uprzednio normy szczegółowej. → Lex superior derogat legi inferiori w sytuacji niezgodności norm o różnej mocy prawnej, norma o wyższej mocy prawnej uchyla normę o niższej mocy prawnej. 3) DYREKTYWY FUNKCJOLANE – ustalają wypowiedź normatywną poprzez sięgnięcie do pozaprawnych funkcji i regulacji prawnej w odniesieniu do otoczenia społecznego systemu prawa. Dyrektywy funkcjonalne są pozajęzykowymi regułami wykładni prawa. Punktem ich odniesienia jest społeczne otoczenie systemu prawa (ściślej: pewne wartości i oceny, jakie przypisuje się ustawodawcy), służą także do sprawdzania zgodności aktów interpretowania prawa oraz ich rezultatów z owym system wartości i ocen. Dyrektywy funkcjonalne oparte są założeniu, że dopuszczalna jest tylko taka interpretacja tekstu prawnego, która prowadzi do rezultatów zgodnych z wartościami i ocenami przypisywanymi ustawodawcy (co chciał ustawodawca historyczny lyb aktualny powiedziec i osiągnąc przez daną regulację normatywną). Dyrektywy te mogą służyć jako kryterium korygujące wybór bądź ustalenie ostatecznego znaczenia wypowiedzi normatywnej.
