Wykład z socjologii klasycznej

WYKŁAD 22 / 23
(29.04.1999) i (13. 05.1999)
FLORIAN ZNANIECKI (1882 –1958)
Dzieła:
„Cultural reality” (1919)
„Wstęp do socjologii” (1922(
„Socjologia wychowania”
„Miasto w świadomości i jego obywatele”
„Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości”
„Methods of sociology”
„Społeczna rola uczonych”



Znaniecki w najszerszym zakresie interesował się kulturą, na tym właśnie tle stworzył koncepcję socjologii.
Zdaniem Znanieckiego błędem jego poprzedników było traktowanie tworów kultury jako czegoś co już
istnieje. Według niego twory kultury powstają lub zmieniają się w momencie ich obserwacji, wraz ze
zmianą obserwującego je podmiotu. Aby opisać świat kultury nie należy opisywać przedmiotów kultury,
lecz relacje między obiektem kultury, a ich badaczem. Przebieg procesu poznania nie jest całkowicie
subiektywny, ale też nie do końca obiektywny – określił go jako względnie obiektywny.
Człowiek poznaje rzeczywistość kulturową na podstawie świata wartości.
Rzeczywistość kulturową należy badać uwzględniając, że należy ona do pewnych określonych podmiotów
(bez nich nie istnieje).
Kultura ma wymiar historyczny, ponieważ podmioty są uwarunkowane historycznie. Tym niemniej istnieją
pewne obiektywizacje (niezależne od historii) – są to systemy wartości.
Aby określić obiekt kultury należy umieścić go w powiązaniu z innymi obiektami kultury. Bezpośredni
kontekst (jednostki ludzkie go oglądające i inne obiekty) nadaje sens obiektom. Konteksty tworzą systemy
wartości.
Systemy kulturowe (z których składa się kultura) są różnorodne – religijne, symboliczne, estetyczne,
prawne, ekonomiczne itd.
Całe społeczeństwo jako część kultury także składa się z szeregu drobnych systemów.
Znaniecki twierdził, że nie można badać całej kultury czy całego społeczeństwa, właśnie ze względu na
mnogość różnych elementów.
Na tym gruncie Znaniecki określił swoją koncepcję socjologii jako nauki. Uważał, że socjologia początku
XX wieku jest podzielona na 2 nurty:
- nurt teoretyzowania
- nurt socjologii opisowej (nieuporządkowane gromadzenie faktów)
Swoją koncepcję socjologii przeciwstawiał Znaniecki obu tym nurtom.

Wszelkie nauki humanistyczne powinny opierać się na wzorach nauk przyrodniczych (czyli patrzeniu z
zewnątrz), ale z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego (świadomość jednostek)
Konsekwencje takiego ujęcia:
- wszelkie nauki o kulturze muszą być na nowo zinterpretowane w oparciu o współczynnik
humanistyczny
- zmiana sposobu patrzenia na rzeczywistość kulturową (wszystko co widzimy, poddajemy
określonej interpretacji, wynikającej z faktu, że rzeczywistość kulturowa jest tworzona przez czyjąś
świadomość)
- należy rozszerzyć pojęcie danych dostarczanych podczas doświadczenia kultury:
dane zmysłowo dostrzegalne
dane ze sfery świadomości
Pośród innych systemów kultury mieści się też system społeczny. Określa on wartości funkcjonujące w
świecie między ludźmi. Inne systemy opisują relacje jednostek ludzkich wobec przedmiotów materialnych
lub niematerialnych. System społeczny określa odniesienie jednostek do innych jednostek.
Socjologia zajmuje się badaniem systemów społecznych.
Wszelkie systemy kulturowe działają poprzez świadomość; system społeczny jest o tyle specyficzny, że
zarówno podmiot, jak i przedmiot refleksji są obdarzone świadomością. Dlatego znaczenie czynnika
ludzkiego w socjologii jest szczególnie duże.
Dzięki socjologii uzyskujemy pewną skrótową wiedzę na temat kultury, jako całości. Systemy społeczne w
jakiś sposób stanowią uproszczony obraz całej kultury.
Socjologia powinna być równie ścisła, jak nauki przyrodnicze, ale z uwzględnieniem czynnika ludzkiego.

Znaniecki podkreślał rolę świadomości ludzkiej i twierdził, że socjologia może tworzyć pewne ogólne
wzorce. Jest to możliwe dlatego, że zjawiska społeczne są do pewnego stopnia zobiektywizowane i cechują
się określona powtarzalnością.
Istnieją 3 rodzaje zjawisk:
a) kulturowe normy – są one podstawą rzeczywistości społecznej
b) kulturowe układy – systemy społeczne, pewne wzory, które powstają na podstawie norm
c) prawa przyczynowe działające na obszarze tych norm
Socjologia powinna opisywać strukturalne powiązania między tymi elementami.

Można wyróżnić 5 poziomów dynamicznych układów społecznych.
1. Czynności społeczne
Jest to podstawowy rodzaj danych społecznych (danych, czyli tego co odbieramy).
- są to działania człowieka wobec innych ludzi
- z czynności społecznych wyłaniają się kolejne poziomy układów
- czynności społeczne mają małe znaczenie – to co widzimy w społeczeństwie to już wyższy poziom
- czynności społeczne nie dostarczają odpowiedzi dlaczego społeczeństwo wygląda tak, a nie inaczej
- w każdym społeczeństwie występują inne czynności społeczne
2. Stosunki społeczne
Stosunki społeczne to systemy czynności społecznych współzależnych ze względu na funkcje.
- powstają, gdy mamy do czynienia z grupą jednostek
- stosunki społeczne tworzą nową jakość, ale powstają na bazie czynności społecznych
- obserwując stosunki społeczne mamy do czynienia z ich wzajemnym nakładaniem się
- stosunki społeczne dzielą się na powtarzalne i niepowtarzalne
- socjologia powinna zwracać uwagę na te stosunki społeczne, które są względnie stałe i powtarzalne
- stosunki społeczne są wg Znanieckiego aksjonormatywnie uporządkowane tzn. uporządkowane ze
względu na pewne wartości, z których wynikają określone normy
- aksjonormatywny porządek w społeczeństwie przejawia się w powtarzalności stosunków
społecznych i jest podstawą społeczeństwa, którą socjologia powinna badać
- aksjonormatywny porządek jest obiektywną całością w społeczeństwie
3. Osoby społeczne
Osoby społeczne to pewne fragmenty rzeczywistości społecznej, w których przejawia się jednostka (role
społeczne).
- rola społeczna to system normatywnych powiązań stosunków między jednostką, a jej środowiskiem
społecznym
- rola społeczna określa społeczną osobowość jednostki, tworzy wzór jej kontaktów z otoczeniem
- rolę społeczną łatwo jest określić poprzez postawy jednostek w społeczeństwie
- rola społeczna jest przejawem ponad jednostkowego porządku normatywnego, cechuje ją trwałość i
powtarzalność
- rola społeczna jest maską, przebraniem, które jednostka przybiera chcąc znajdować kontakty w
społeczeństwie
- istnieje wiele nakładających się na siebie ról społecznych
- rola mówi coś o człowieku i grupach społecznych, ale nigdy nie podaje całości
- dynamiczność ról społecznych – przeobrażają się one w inne role, znikają, pojawiają się nowe
Pojęcie osobowości społecznej – jest to suma wszystkich ról społecznych, z których wynikają stosunki
społeczne wobec innych ludzi (osobowość ekonomiczna, techniczna itd.)
4. Grupy społeczne
Grupa społeczna istnieje, jeśli istnieją jednostki, które uważające się za jej członków
- Znaniecki odrzuca koncepcję socjologii jako nauki o grupach społecznych
- jednostka funkcjonuje w wielu grupach społecznych
- wpływ grupy na osobowość jednostki jest niewielki
- grupa społeczna stanowi element rzeczywistości społecznej trudny do opisania
- typy grup społecznych: pierwotne, genetyczne, religijne, kulturowe (wyróżniane ze względu na to,
jaki system kulturowy określa działania grupy)
5. Społeczeństwo
Społeczeństwo to zjawisko dominacji jednej grupy społecznej. Jest to twór, w którym nakładają się wpływy
różnych grup społecznych.
- typologia społeczeństw: plemienne, polityczne (państwo), religijne (Kościół), kulturalne (naród) i
społeczeństwo światowe (obejmuje wszystko)

Wnioski metodologiczne płynące z ujęcia Znanieckiego:
Znaniecki odróżniał 2 pojęcia związane z indukcją czyli badaniem szczegółów (i przechodzeniem od nich
do całości):
- indukcja analityczna – badanie pojedynczego przypadku poparte głęboką analizą
- indukcja enumeracyjna – wylicza się widoczne zewnętrzne fakty (Znaniecki ją odrzucał)
Źródła danych:
1. wewnętrzne doświadczenie badacza
2. obserwacja bezpośrednia lub pośrednia
3. osobiste doświadczenia innych ludzi
4. obserwacja i uogólnienia dokonane przez innych ludzi
Głównym zadaniem socjologii jest intersubiektywizacja danych czyli opisanie danych indywidualnych w
kategoriach obiektywnych.