Efektywność a sprawiedliwość jako problem ekonomiczny

Efektywność a sprawiedliwość
jako problem ekonomiczny
(„Efektywność a sprawiedliwość”, J. Wilkin)
Marcin Łapiński
WNE, Warszawa 2006
 Jak prawda w systemach wiedzy, tak sprawiedliwość
jest pierwszą cnotą społecznych instytucji. Teorię
nieprawdziwą, choćby nawet wielce ekonomiczną i
elegancką, trzeba odrzucić albo zrewidować; podobnie
prawa i społeczne instytucje, nieważne jak sprawne i
dobrze zorganizowane, muszą zostać zreformowane
bądź zniesione, jeśli są niesprawiedliwe
John Rawls
Ekonomia wobec problemu
sprawiedliwości
 Sprawiedliwość
• Jest to kategoria ze sfery etyki, może socjologii a może
metafizyki.
• Jest to coś z natury mgliste, relatywne, niemierzalne i
raczej nie podlegające analizie naukowej
• Jednakże zarówno teoria ekonomii, jak i część
uprawiających ją ekonomistów nie może uciec od
problemu sprawiedliwości.
Ekonomia wobec problemu
sprawiedliwości
 Ekonomia
• Na początku konfrontowanie efektów gospodarowania z
zasadami ładu moralnego czy społecznego - „Nauka
moralna”.
• Ulega „Odspołecznieniu” i zmierza w kierunku, gdzie
zadaniem nauki jest odkrywanie uniwersalnych,
ponadczasowych prawidłowości, niezależnych od woli
człowieka i społeczeństwa.
• Problematyka zależności pomiędzy nakładem a efektem
– ”maksymalizowanie efektu ekonomicznego”.
Efektywność lub produktywność - centralna kategoria.
Pole zainteresowań ekonomisty
 Co, jak, dla kogo produkować - czy można uciec od
problemu sprawiedliwość?
 Efektywność ekonomiczna (economy efficiency) –
wydajność ekonomiczna – podstawowy standard
wartościowania a nie sprawiedliwość czy równość. –
filozofia utylitaryzmu
 Dobrobyt społeczny – suma dobrobytów poszczególnych
jednostek oraz maksimum dobrobytu, może być
osiągnięty jedynie na doskonałym rynku – filozofia
indywidualizmu
 Sprawiedliwość – naruszenie tej zasady może być
przeszkodą wzrostu gospodarczego w dłuższym okresie.
Podsumowanie ogólnej filozofii Utylitaryzmu
i Indywidualizmu
„Przyjęcie takiego indywidualistycznego punktu widzenia
wymagało koncepcji ładu społecznego, która nie
odwoływałaby się do niczego innego poza działaniami
jednostek dążącymi do osiągnięcia swych celów
indywidualnych… Cóż z tego, że ludzie działają jako
egoiści, jeżeli koniec końców ogól na tym zyskuje? Tą
drogą poszli także liberałowie, zakładając najczęściej, że
interesy ludzkie są ze sobą zgodne, a ich kolizje
wynikają nie tyle z natury rzeczy, ile z wad organizacji
polityczno-społecznej. Jeśli zatem postawić rzeczy ich
własnemu biegowi, można oczekiwać, że harmonia
ustali się sama.
J. Szacki
Wymiary sprawiedliwości w sferze
gospodarowania.
 Równość miar: równość wobec prawa, jednakowe prawa
obywatelskie dla wszystkich, brak dyskryminacji rasowej,
itp.;
 Równość szans: w dostępie do kształcenia, w
korzystaniu z dóbr publicznych, w realizacji uzdolnień,
aspiracji itp.;
 Równość sytuacji: majątkowej, w korzystaniu z dóbr i
usług, pozycji społecznej itp.;
Równość i efektywność, więc „coś za coś”
Teoria A.M. Okuna
 W warstwie politycznej wszyscy obywatele są równi.
 Równości nie gwarantuje system oparty na mechanizmie rynkowym.
 Rynek zapewnia efektywną gospodarkę, ale nieuchronnie prowadzi
do nierówności, czasem wielkich nierówności.
 Społeczeństwo kapitalistyczne staje wobec poważnego dylematu
między równością a efektywnością.
Dylemat równości i efektywności
 „Nie możemy mieć całego bochenka, będącego
rezultatem efektywności rynkowej i dzielić go równo”
 Dylemat jako podstawowy problem społecznoekonomiczny naszych czasów.
 Z jednej strony „efektywność ekonomiczna” – problem
dobrze znany z drugiej pojęcie mniej zrozumiałe „sprawiedliwość”
 Czy można oddzielić równość polityczną od
efektywności ekonomicznej?
Wzajemne przenikanie między sferą
wolności i praw obywatelskich a sferą
gospodarowania na wolnym rynku
„W rzeczywistości za pieniądze można nabyć wiele rzeczy, które nie
powinny być na sprzedaż w naszej demokracji. Zasady i
rzeczywistość znalazły się w ostrej sprzeczności. Sfera rynku
przekracza tu sferę praw. Za pieniądze można nabyć usługi
prawnicze, które pozwalają na lepsze potraktowanie przez sąd;
pieniądze dają możliwość nabycia środków wzmacniających
przywilej wolności słowa; pieniądze zapewniają wpływ na
wybranych przedstawicieli, kompromitując przez to zasadę; jedna
osoba – jeden głos. Pozwolono, aby rynek rozstrzygał o życiu i
śmierci, czego dowodzi np. Stopa umieralności niemowląt; stopa ta
jest wśród najuboższej ludności ponad półtora razy wyższa niż w
rodzinach amerykańskich o średnich dochodach”
A.M. Okun
Metafora o „dziurawym wiadrze” i co z
niej wynika
 Sprawiedliwość dystrybuowana – relacja pomiędzy
nakładem (czy kosztem) ponoszonym przez
poszczególnych uczestników a wynagrodzeniem
otrzymywanym za te nakłady.
• sprawiedliwe wynagrodzenie
• sprawiedliwa wymiana
• godziwe zyski
Redystrybucja dochodów
• Zmniejszenie nierówności
• Pomożenie biednym
Redystrybucja odbywa się w jakimś stopniu kosztem
efektywność – marnotrawiona jest część dochodu
„Jakkolwiek wielu etycznych obserwatorów boleje nad
istniejącą nierównością, należy podkreślić, że
redystrybucja dochodów nie odbywa się bez kosztów.
Związane one są z przeciekającym wiadrem Okuna; a
mianowicie wysiłki na rzecz zmniejszenia nierówności
dochodowej mogą osłabić bodźce i obniżyć
produktywność krajową… Ekonomiści nie dysponują
dobrymi szacunkami przecieku z wiadra dystrybucji i
nawet nie potrafią odpowiedzieć na pytanie, czy
redystrybucja w ostatecznym rachunku powiększa czy
zmniejsza produkcję krajową…”
P. Samuelson, W.D. Nordhaus
Sprawiedliwość czy sprawiedliwość
społeczna?
 Sprawiedliwość jest wytworem życia społecznego
 Ile jednostek, tyle koncepcji lub wyobrażeń
sprawiedliwości, czasem trudno ze sobą
porównywalnych
 Rodzi się w wyniku życia społecznego, przechodzi
proces instytucjonalizacji, ulega ewolucji oraz kształtuje
dążenia i zachowania ludzi.
Teoria Rawsla
Łączy trzy wymiary równości społecznej:
równość miar,
równość szans,
równość sytuacji.
Odnosi się do przede wszystkim do systemów:
politycznego,
społecznego,
ekonomicznego.
Koncepcja sytuacji pierwotnej – punkt wyjścia do umowy
społecznej, na której budowany jest ład społeczny
 Bezstronność jako istota sprawiedliwości, dotyczy
sytuacji wyjściowej
 Według Rawsla zbiór zasad według powyższych
warunków będzie podstawą społeczeństwa
sprawiedliwego i efektywnego.

•
•
•

•
•
•

Społeczne postrzeganie sprawiedliwości
 XII 1988 - B. Cichomski, W. Morawski
• Nierówności polityczne – najważniejsza forma
niesprawiedliwości społecznej.
Wniosek:
• Najważniejsze źródła niesprawiedliwości tkwią w
podstawach ładu społecznego
 1991 – International Social Justice Project.
• Legitymizacja systemu – wskaźnik poparcia dla systemu
ekonomicznego:
Niemcy, USA, Holandia, … Polska(10)
• Satysfakcja ekonomiczna
Kapitalistyczne państwa dobrobytu – Niemcy, Holandia,
Wielka Brytania
Równość i sprawiedliwość społeczna a
efekty gospodarowania i legitymizacji
systemu
 Czy sprawiedliwość może być efektywna ekonomicznie?
Według raport Banku Światowego z 1995 czynnikami
sukcesu ekonomicznego Azji Wschodniej były:
• Niskie i zmniejszające się zróżnicowanie dochodów
• Wysoka dynamika wzrostu gospodarczego
• Pozytywne sprzężenie struktury dochodów, powszechnej
edukacji i wysokiego tempa wzrostu gospodarczego
• Równość w dostępie do oświaty
Wniosek dla krajów tworzących systemy:
Uwzględnienie w większym stopniu zasad sprawiedliwości
społecznej może doprowadzić do efektywnej gospodarki
i harmonijnego łączenia: „jakości życia” społeczeństwa,
stabilności systemu i jego powszechnej legitymizacji.
Dziękuje za uwagę