Doktryny polityczne i prawne

Opracowanie zagadnień z przedmiotu „Doktryny polityczne i prawne”
Spis omówionych doktryn :
I Platon
II Arystoteles
III św. Augustyn
IV św. Tomasz z Akwinu
V Marsyliusz z Padwy
VI Wilhelm Ockham
VII Niccolo Machiavelli
VIII Thomas Hobbes
IX John Locke
X Monteskiusz
XI Jan Jakub Rousseau
I Platon (427 – 347r. p.n.e.)
Właściwe imię Arystokles, urodził się w Atenach w znakomitej rodzinie, mając wśród przodków Solona. Brał
udział w igrzyskach olimpijskich; od barczystej budowy lub z powodu szerokiego czoła przybrał imię Platona.
W wieku dwudziestu lat przystał do Sokratesa pozostając z nim przez osiem lat tzn. do śmierci swojego mistrza.
Po śmierci Sokratesa opuścił Ateny , podróżował po Azji Mniejszej, Egipcie i Cyrenajce a także w Tarencie i
Syrakuzach. Trafił do niewoli(został sprzedany) jednak został wykupiony przez przyjaciół , po dwudziestu latach
powrócił do Aten.
Metodologia
Filozoficzny idealizm obiektywny stanowi podstawowe założenie metodologiczne w całej platońskiej teorii
państwa i prawa. Wyróżniając dwa światy: „świat idei” jako rzeczywisty i godny poznania oraz „świat
materialny” dostrzegany przez nas i będący jedynie odbiciem świata idei, jest przekonany o trafności ustalenia
zasadniczego kierunku poszukiwań wśród wzorców idealnych, opierających się na poznaniu prawdy.
Platon zakładał, iż połączenie ciała i duszy nie jest koniecznością, jeśli jednak następuje, to świadomość i widza
ludzka rozwijają się drogą wydobywania z duszy pojęć już tam immanentnie tkwiących (anamneza). Bóg
stworzył świat w oparciu o poczucie kosmicznej harmonii, lecz z czasem zarysował się proces degeneracji,
będący wyrazem pewnego obiektywizmu zaznaczanego w rozwoju każdej istoty, co wskazuje na pesymizm
Platona również w spojrzeniu na sprawy polityczne, gdzie degeneracja jest widoczna także na podstawie polis.
Stąd dążność Platona do poznania absolutu i tworzenia na tej podstawie modelu państwa idealnego.
Klasyfikacja ustrojów
1 idealna polis – przedstawiona zresztą w jego pracach w formie wizji skrajnie racjonalnych rządów
2 wyszczególnione formy polityczne , ulegające stopniowej i systematycznej degradacji : timokracja, oligarchia,
demokracja, tyrania.
Timokracja - jest postacią relatywnie najlepszą , wzorowaną na wczesnej Sparcie, gdzie przeważają raczej
wojskowe rygory życia, skromność, powściągliwość oraz ciągłe dążenie do zdobycia zaszczytów, szczególnie na
polu walki. Wadą tej formy jest kierowanie się przez ludzi nie rozsądkiem a żądzą zaszczytów. Timokracja
prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami, nie gwarantuje rządów rozumu. Towarzysząca jej pasja
zdobycia zaszczytów stanowi początek przeobrażenia się jej w oligarchie.
Oligarchia – powstała w rezultacie degeneracji timokracji w ten sposób, iż przeważyła w postawie
wojowników pasja bogacenia się. Podstawowym celem stało się bogacenie się a nie jak dawniej zaszczyty w
walce. Państwo oligarchiczne uległo niebezpiecznemu podziałowi na grupę zamożnych oligarchów i masę
biednych ludzi. Walka o równość i dostęp do władzy sprowadziła do rozpadu oligarchii, dając początek
demokracji.
Demokracja – kolejna postać degeneracji ustroju państwowego, gdzie lud, opanowany „szałem wolności”,
osiąga w niezbyt odległej perspektywie historycznej zanarchizowanie rządów całej polis. Prowadzi to od
obniżenia dyscypliny społecznej, zaniku tradycyjnych cnót obywatelskich, ogólnego bałaganu i początku
niepewności. W demokracji zamożniejsi knują spiski przeciw ludowi, lud podejrzewa arystokratów o tajne
zamiary ukrócenia wolności, a w rezultacie nikt nie ma zaufania do nikogo.
Tyrania – jest to końcowe stadium degeneracji ustrojowej i jeśli w innych formach pozostawały ślady jakiś cnót
obywatelskich, to tutaj następuje ich całkowity zanik. Zasadą jest strach, podejrzliwość, egoizm panującego i
obłuda.
Filozofia sprawiedliwości
Sprawiedliwość w osobowości człowieka opiera się na czterech „cnotach kardynalnych”: mądrości (sophia),
męstwie (andreia), umiarkowaniu (sophrozyne) i samym poczuciu sprawiedliwości (diakaiosyne).
Skrajny racjonalizm Platona
Nakazuje dokonania podziału społeczeństwa na grupy i postawienie im konkretnych zadań.
Podział:
- filozofowie (rozum)
- wojownicy (odwaga)
- lud (zaspokojenie potrzeb naturalnych)
Podział ludnbości z punktu widzenia sprawowania władzy :
-
rządzący (filozofowie – grupa rządząca ; wojownicy – obrona granic)
rządzeni (chłopi i rzemieślnicy)
filozofowie i wojownicy – nie mieli prawa do własności prywatnej, powinni się skupiać na budowie państwa
chłopi i rzemieślnicy – ich zadaniem było tylko zaspokajanie potrzeb warstwy rządzącej
Najwyższa władza powinna należeć do filozofów – mędrców (sopokratia).
II Arystoteles (384-322 r. p.n.e)
Urodził się w Stagirze ¸ jońskiej kolonii na pograniczu Tracji i Macedonii. Był synem lekarza króla Macedonii
Amyntasa II. Po śmierci Platona przebywał w Assos w Troadzie (347-342 r. p.n.e.), gdzie starał się oddziaływać
na tyrana Hermiasa w osiągnięciu ideału „filozofa na tronie”. Arystoteles zebrał i opracował ogromny materiał
badawczy począwszy od nauk przyrodniczych, w tym medycyny, do logiki, filozofii, etyki, astronomii,
meteorologii, poetyki i nauki o panstwie.
Metodologia
Badając problemy polityczne pozostawał Arystoteles wierny swej ogólniejszej metodologii powiązanej ze
zdobywaniem wiedzy wyprowadzonej z faktów. Arystoteles odrzucił idealistyczną metodologię platońską.
Cenił natomiast powiązanie teorii z doświadczalnie poznawaną rzeczywistością. Arystoteles odrzucał wiedzę
aprioryczną, szczególnie w świetle dyskusji wokół platońskich założeń o istnieniu prawdy idealnej i
obiektywnej. Poznanie świata, w tym państwa i prawa, wynikać powinno z obserwacji praktyki i wyciąganiu z
ustalonych faktów prawidłowości, czyli uogólnień. Opracowana przez niego metoda indukcji i dedukcji
doskonale sprzyjała do celów badawczych państwa i prawa. Znany jest równocześnie jako głosiciel zasady
„złotego środka”, czyli wybierania między skrajnościami przez formowanie umiarkowanego stanowiska.
Teoria społeczeństwa
Obserwując struktury społeczne Arystoteles widzi ich skrajne niekiedy zróżnicowanie, aczkolwiek staje na
stanowisku obrony systemu niewolniczego. Mimo wielu wątpliwości dotyczących niewolnictwa, szczególnie w
wyniku utraty wolności w rezultacie wojny, skłania się do przyjęcia tezy o niewolnictwie „na zasadzie prawa”
Społeczność ludzi wolnych ujmuje w trzech grupach:
1) „znakomici” – uzyskujący przywileje, bogactwa, zaszczyty;
2) „lud” – patrzący zazwyczaj z pożądaniem na zamożność warstwy najwyższej;
3)„ stan średni” – zajmujący miejsce między tymi skrajnościami.
Najwięcej cech dodatnich posiada stan średni, odpowiadający teorii „złotego środka”, gdzie pozostają
ugruntowane tradycyjne cnoty obywatelskie, jak poczucie obowiązku i zdrowie moralne.
Założeniem społecznych obserwacji Arystotelesa okazuje się przekonanie, iż „człowiek z natury jest istotą
państwową”, dążącą do życia w społeczeństwie. Podstawową natomiast organizacją społeczna pozostaje rodzina,
w której wyróżnia się dwa zasadnicze elementy : wolnych i niewolnych, oraz trzy rodzaje związków między
ludźmi:
1) związek pana i niewolnika,
2) męża i żony,
3) ojca i dzieci
Czwartym rodzajem związku łączącym wszystkich, chociaż nie posiadającym charakteru rodzinnego – jest
gospodarstwo, na którym pracują osoby wchodzące w skład rodziny.
Arystoteles reprezentuje teorię powstania państwa w sposób naturalny, odpowiadający wymogom i potrzebom
osobowości człowieka. Arystoteles okazuję się także przeciwnikiem teorii umowy społecznej, traktując państwo
jako rezultat i organizacyjne uogólnienie cech tkwiących w naturze człowieka, a poprzez to i zbiorowości
jednostek tworzących rodzinę czy społeczeństwo.
Celem państwa jest zorganizowanie ludziom dobrego życia, to znaczy poczucia bezpieczeństwa, dostatku
materialnego oraz warunków rozwoju duchowego. Państwo może osiągnąć samowystarczalność (autarika)
zarówno ekonomiczną, jak duchową, podczas gdy jednostka w normalnym rozwoju nie zdoła dojść do tego celu.
Podział władz:
1) obradujący – rozstrzygający w zakresie swych kompetencji o sprawach wojny i pokoju, zawieraniu i
rozwiązywaniu przymierzy, stosowaniu kary śmierci, ird.
2) rządzący
3) sądzący
Systematyzacja ustrojów
1) kto rządzi : jednostka, grupa czy ogół,
2) jak rządzi : dobrze czy źle.
Ustroje dobre – a więc rozsądne – stawiają sobie za cel pomyślność powszechną (monarchia, arystokracja,
politea)
Ustroje zdegenerowane – a więc złe – zmierzają do zapewnienia jedynie korzyści rządzącym (tyrania,
oligarchia, demokracja)
Politea - forma powstała z „wymieszania” demokracji i oligarchii, z dominacją stanu średniego, wraz z
ogólniejszymi walorami towarzyszącymi tej sytuacji
Tyrania – powstaje drogą degradacji i nadużycia władzy królewskiej bądź jej przejęcia przez demagogów
(demagoges), to znaczy byłych wojskowych umiejących wpływać na lud swymi wystąpieniami, by w
konsekwencji ustanowić nieograniczoną władzę. Ustrój ten jest przeciwny naturze człowieka, stwarza
możliwości pogwałcenia prawa oraz rządów dalekich od umiarkowania i rozsądku.
Arystokracja – rządy należą do grupy wybitnych obywateli, wyróżniających się nie tylko majątkiem, czy
urodzeniem, lecz przede wszystkim wykształceniem i ogólną gotowością służenia polis.
Oligarchia - występuje wówczas, gdy w arystokracji przewagę uzyskują najbogatsi lub zdominuje ją chęć
bogacenia się. Jest to forma zdegenerowana, głównie przez nietrwałość rządów, braku rozsądku i umiaru oraz
stwarzania podstaw organizowania dalszych zamachów na władzę.
Demokracja – władza należy do ludu
Filozofia sprawiedliwości
Jest to fundamentalna zasada myślenia Arystotelesa. Zasadniczo rozróżnia dwie postacie sprawiedliwości:
ogólną, czyli formalną, oraz szczegółową, czyli materialną.
Sprawiedliwość ogólna: jest przewidziana i zagwarantowana normami prawnymi. Daje ona wyraz poczuciu i
kryteriom sprawiedliwości, powstałym w ideologii czynnika ustanawiającego prawo.
Sprawiedliwość szczegółowa: czyli materialna, odpowiada poczuciu obywatela w zakresie słuszności podziału
praw i obowiązków przypadających każdemu.
Podział sprawiedliwości szczegółowej (materialnej):
1) sprawiedliwość „wyrównująca” – tzn. przyznającej każdemu pewne prawa i obowiązki w sposób
równy, i to niezależnie od walorów i zasług konkretnej jednostki;
2) sprawiedliwość „wymierzająca” (proporcjonalna) – biorąca za podstawę wartości indywidualne
jednostki i wkład, jaki wnosi ona w ramach użytecznego działania, odpowiadającego interesom polis,
innym grupom ludzkim czy poszczególnym obywatelom.
Pojęcie sprawiedliwości w sensie instytucjonalnym wzbogaca Arystoteles ideą „sprawiedliwości politycznej”.
„Sprawiedliwość polityczna jest bądź przyrodzona, bądź stanowiona”
Sprawiedliwość „przyrodzona” – odpowiada naszemu pojęciu praw naturalnych więc to dzisiejsza filozofia
praw naturalnych.
Sprawiedliwość „stanowiona” – opiera się na decyzjach ustawodawcy
Arystoteles jest rzecznikiem teorii praw naturalnych wyprowadzonych z samej natury człowieka i rozsądnego
postępowania. W tym znaczeniu idea państwa posiada właśnie taki cel, aczkolwiek chodzi o państwo
zorganizowane właśnie w sposób odpowiadający naturze człowieka.
III św. Augustyn (354 – 430r.)
Urodził się w północnoafrykańskim mieście Tagasta i bywa nazywany Augustynem z Tagasty.
Najważniejsze dzieło: dwudziestotomowy traktat o charakterze historiozoficzno-teologicznym „O państwie
bożym”
Metodologia:
Reprezentuje postawę teocentryczną, ujmującą personalistycznie istotę Boga, w nieskończoności upatrującą jego
najwyższy przymiot. Człowiek mając w duszy zaszczepione poczucie prawdy, szuka jej w trakcie całego swego
postępowania.
Św. Augustyn nie odróżniał filozofii od teologii, traktując je w jedności wiedzy prowadzącej do Boga.
W dziedzinie etyki, zrywając z greckim intelektualizmem, stanął na stanowisku woluntaryzmu głoszącego, iż
człowiek kształtuje swe postępowanie w rezultacie świadomie i swobodnie podejmowanych aktów woli.
Pojęcie wolności ujmował w dwóch znaczeniach:
1) wolności formalnej,
2) wolności moralnej.
Wolność formalna – oznacza możliwość wyboru przez jednostkę między dobrem i złem, będąc szansą na
zupełnie swobodne kształtowanie swego postępowania.
Wolność moralna – posiada – z etycznego punktu widzenia – znaczenie zasadnicze, sprowadzając się do
wewnętrznej dyspozycji unikania zła, a czynienia dobra. Jest to podstawowy rodzaj wolności, pozwalający na
konstruktywny rozwój człowieka, będący zasadą postępu społecznego, moralnego i politycznego.
„Państwo boże” – to symbol dobroci, przebaczenia i miłości jako wartości pojmowanych w świetle etyki
chrześcijańskiej.
„Państwo ziemskie” – zwane niekiedy „państwem szatana” – będzie siedliskiem grzechu, zła i nienawiści,
słowem szeroko pojętej destrukcji.
Filozofia pracy jest kontynuacją dorobku wczesnego chrześcijaństwa, wskazując nowe perspektywy dla
myślenia średniowiecznego.
Trzy postawy człowieka wg św. Augustyna:
1) pasywna,
2) aktywna,
3) kontemplacyjna.
Postawa „pasywna” – związana z lenistwem – nie jest po prostu godna człowieka, a przede wszystkim
chrześcijanina.
Postawa „aktywna” – to praca wzbogacona kontemplacją, sprowadzająca się do refleksji nad wielkością
dzieła bożego w stworzeniu świata.
Praca niewolnicza (opera servilia) – to zajęcia wykonywane w złej intencji, prowadzące do moralnej i
intelektualnej degradacji człowieka.
Praca wolna (opera salutius) – oznacza działalność człowieka służącą kreacji nowych wartości
wzbogacających jego osobowość, rodzinę, społeczeństwo, i to niezależnie od ich treści fizycznych czy
umysłowych.
Cztery cnoty kardynalne wg św. Augustyna:
1) sprawiedliwość,
2) roztropność,
3) męstwo,
4) umiarkowanie.
„Sprawiedliwość”- jest miłością służącą wyłącznie rozstrzyganiu spraw konfliktowych.
„Roztropność” – okazuje się miłością w umiejętności rozwiązywania problemów polegających na niesieniu
człowiekowi pomocy.
„Męstwo” – to miłość przezwyciężania trudności piętrzących się przed wyznaczonym celem.
„Umiarkowanie” – jest miłością oddawania się celowi miłości wraz z umiejętnością ponoszenia wyrzeczeń.
Ujmowanie sprawiedliwości wg św. Augustyna:
1) sprawiedliwość boska,
2) sprawiedliwość aksjologiczna,
3) sprawiedliwość społeczna,
4) sprawiedliwość prawna.
„Sprawiedliwość Boża” – jest wiedzą najwyższą (summa sapientia) i powszechną (summa universalis).
„Sprawiedliwość aksjologiczna” – bierze za przedmiot katalog cnót fundamentalnych wyznaczających zasady
i cele postępowania człowieka (roztropność, męstwo, umiarkowanie i w tym także sprawiedliwość).
„Sprawiedliwość społeczna” – jest to umiejętność harmonijnego kształtowania zachowań zintegrowanych
jednostek, zmierzających do urzeczywistniania wspólnych celów. Chodzi tu o dobro powszechne, a
sprawiedliwość znajduje wyraz w konstruktywnym korzystaniu z wolności, pokoju i pracy.
„Sprawiedliwość prawna” – leży u źródeł wspólnego porządku, państwo zaś będąc związkiem ludu (res populi)
ustanawia zasady społecznej i władczej organizacji, czego wyrazem jest także prawo Podstawą takiej organizacji
musi być sprawiedliwość (iustitia), ponieważ bez niej „związek ludzi” przypomina raczej „barbarzyńską hordę”.
Teoria państwa
Teoria państwa mająca za przedmiot funkcjonowanie różnych systemów politycznych, nabiera u św. Augustyna
cech zupełnie szczególnych. Wychodzi z tradycyjnego już założenia rozdziału funkcji cesarskich i kościelnych
oraz odpowiadających im powinności obywatelskich. Państwo natomiast zapewnia wewnętrznych porządek i
poczucie bezpieczeństwa, co w szczególny sposób dotyczy ludzi kroczących drogą występków, ponieważ tych
należy nawet siłą podporządkowywać prawu.
Rzymskie pojęcie „respublica”, odpowiadające greckiej „polis”, traktuje św. Augustyn w trzech znaczeniach:
1) jako zespół obywateli stanowiących organizację publiczną,
2) organizację samej wspólnoty ustanowionej na podstawie uznanych zasad,
3) jako partycypację we wspólnocie społeczno-politycznej, to jest posiadanie obywatelstwa określonego
państwa.
Głównymi celami państwa okazuje się porządek i pokój, przy czym oba te chrześcijańskie pojęcia opierają się na
miłości jako poczuciu sprawiedliwości. Ustrój państwa nie jest sprawą najważniejszą, chodzi bowiem o to, by
spełniało ono swe podstawowe funkcje.
Uprawnienia państwa względem jednostki sprowadzają się do dwóch postaci władztwa: opieki i tyranii zwanej
despotią.
„Władztwo „opieki” przebiega w granicach rozsądku i praw naturalnych.
„Włądztwo „tyrańskie” budzi zdecydowany sprzeciw, jeśli narusza prawa boskie.
Bliższe rozsądku jest, oczywiście, władztwo opiekuńcze; państwo zabezpiecza sprawy najbardziej podstawowe,
a przede wszystkim spokój.
Państwo a kościół
Państwo i Kościół różnią się w wielu podstawowych kwestiach, a przede wszystkim naturą, celami czy
trwałością instytucji i aksjologii. Zakładając iż człowiek składa się z ciała i duszy, odpowiednio państwo odnosi
się do spraw materialnych, a Kościół do spraw duchowych. Z różnic wynikają oczywiście wnioski dotyczące
autonomii obu tych instytucji, ponieważ w nieingerencji upatrywać należy wspólnych korzyści. Autonomia nie
oznacza izolacji czy nawet opozycji. Kościół może wspomagać państwo przede wszystkim w pogłębianiu
pokoju, kształtowaniu poczucia sprawiedliwości, lojalności i miłości społecznej.
Idea pokoju okazje się fundamentalną zasadą organizacji państwa w stosunkach wewnętrznych oraz w polityce
zagranicznej.
W polityce wewnętrznej państwo powinno urzeczywistniać trzy cele podstawowe:
- porządek,
- jedność
- pokój
Teoria prawa opiera się u św. Augustyna na założeniu konieczności posiadania przez państwo pewnych
instrumentów umożliwiających osiąganie stojących przed nim zadań. Podstawowe okazuje się prawo pisane,
ustanowione – oczywiście – przez państwo. Za prawem stoi władza państwowa, mogąca zmusić każdego do
poszanowania nakazów i zakazów prawnych, względem opornych zaś mogąca stosować kary.
Św. Augustyn dochodzi do teorii źródeł prawa pisanego, znajdującego swe podstawy w prawie boskim,
wyróżniając dalej prawo naturalne oraz prawo doczesne. Taka jest właśnie hierarchia źródeł prawa, gdzie
fundamentalną rolę spełnia „prawo boskie” (lex Aeterna, lex Dei, lex Divina), do którego zasad nawiązuje
„prawo naturalne” (lex naturalis), a dopiero na trzecim miejscu plasuje się „prawo doczesne”, czyli ustanowione
przez państwo (lex temporalis).
Prawo boskie charakteryzuje się ponadczasowością i oznacza doskonałość. Człowiek rozsądny, pogłębiający
cnoty chrześcijańskie, stosuje w praktyce tylko zasady prawa bożego, a te w zupełności wystarczają do
prowadzenia życia godziwego i pojednania z Bogiem.
Prawo natury zajmuje drugie miejsce w tej hierarchii źródeł, zostało bowiem wpisane przez Opatrzność w
duszę ludzką. Człowiek z chwilą osiągnięcia wieku rozumnego odkrywa w swej jaźni katalog praw
podstawowych, do których urzeczywistnienia dąży. Są to prawa niezbędne do życia i rozumnego rozwoju.
Prawo doczesne ustanowione przez ustawodawcę, zbliża się do rzymskiego pojęcia iuris civilis, nie zawierając
zasad idealnej sprawiedliwości, zmienia się dość często. Z punktu widzenia mocy obowiązującej jest
zlokalizowane miejscowo i czasowo oraz charakteryzuje się gwarancjami przymusu państwowego.
Nauka społeczeństwa św. Augustyna opiera się na założeniu poszanowania i godności człowieka, stanowiących
fundamentalne wartości w organizacji państwa.
Idea równości prowadzi do uznania powszechności pracy, wiążącej się z potępieniem nieróbstwa i wyzyskiem
pracy cudzej, w szczególności niewolniczej.
Praca dowodzi godności i przydatności człowieka, bogactwo zaś nie zwalnia z obowiązku pracy, zachęcając
raczej do większego wysiłku.
Ustalenie te przenosi św. Augustyna na potępienie niewolnictwa będącego zaprzeczeniem zarówno godności,
równości, jak i powszechności pracy. Zdecydowanie odrzuca arystotelesowski pogląd, iż niewolnictwo
stworzyła sama natura.
Podstawową komórką – zdaniem św. Augustyna – jest połączona i spójna rodzina, w strukturze nawiązująca do
starotestamentowego patriarchalizmu.
IV św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
Pochodził z rodziny arystokratycznej Akwinu w księstwie neapolitańskim, przez matkę spokrewniony z
książętami normandzkimi, a przez wuja z rodziną cesarza Fryderyka II. Był najbliższym doradcą papieży oraz
przyjacielem francuskiego monarchy. Po studiach w klasztorze Monte Cassino wstąpił Tomasz do zakonu
dominikanów, gdzie pracując pod kierunkiem Alberta Wielkiego studiował filozofię Artysotelesa.
Najważniejsze dzieła: „Summa teologiczna”, „Komentarz do sentencji Piotra Lombarda”.
Metodologia
Założenia metodologiczne opierały się na wizji hierarchii i harmonii świata, pozostającego w jedności ze sferami
duchowymi i Bogiem. Wszechświat przypomina wielka piramidę, u której podstaw leży materia złożona z
czterech żywiołów: wody, ziemi, powietrza i ognia. Ponad tą sferą wznosi się świat roślin i zwierząt, a dalej jako
istota doskonalsza znajduje się człowiek, stanowiący ogniwo pośrednie między światem materialnym a
duchowym. Następnie znajdują się istoty niebieskie, a wszystko wieńczy Bóg.
B – Bóg
IN – istoty niebieskie
CZ - człowiek
R i Z – rośliny i zwierzęta
Ż - żywioły
Hierarchiczna i harmoniczna wizja świata składają się na wewnętrzną harmonię osobowości człowieka. Dusza z
ciałem powinny i muszą dla dobra prawidłowego rozwoju pozostawać w jedności. Sprawy materialne nie są dla
Akwinaty drugorzędne, odgrywają rolę równie doniosłą. Byt składa się z istoty (essentia) jako idealnej zasady,
określającej jedność zjawisk, oraz z istnienia (existentia), to jest materialnego i dostrzegalnego przez nas
czynnika bytu. Poprzez to nawiązanie do arystotelesowskiej teorii formy i substancji dochodzi św. Tomasz do
wniosku o konieczności istnienia istoty każdego zjawiska, a więc konieczności istnienia istoty świata – to jest
Boga.
Pięć słynnych dowodów istnienia Boga:
1) ruchem;
2) niesamodzielnością świata,
3) jego przypadkowością,
4) stopniami doskonałości,
5) celowością przyrody.
Św. Tomasz z Akwinu odróżniając wiedzę od wiary twierdził, iż poznanie rozumowe i akt wiary stanowią dwie
zupełnie różne płaszczyzny poznania. Poszukiwanie jednej na zasadzie drugiej wydaje się niecelowe; akt
„wiedzy” jest dziełem rozumu, dalekim od poznania idealnego i zupełnego, akt „wiary” funkcjonuje natomiast w
płaszczyźnie emocji psychicznej, wyrażającej określoną dyspozycję całej osobowości.
Poglądy społeczne Akwinaty opierają się na założeniu naturalnego uczestnictwa człowieka w społeczności
organizującej się na zasadzie ogólnego porządku świata, w racjonalnie pomyślanej strukturze wzorców
hierarchicznych. Proces uspołecznienia zawiera więc dwie cechy : celowość (rozumną wolność) oraz porządek
(organizację).
Tomaszowy wykład filozofii społecznej odszedł od tradycyjnego wówczas podziału na stan duchowieństwa,
szlachty i chłopstwa.
Zaproponował wyróżnienie trzech grup społecznych:
1) optymatów (optimes), to jest świeckich i duchownych feudałów nie pracujących w swych majątkach,
lecz czerpiących największe korzyści;
2) ludzi honoru (populus honorabilis), posiadaczy znacznie mniejszych fortun, pracujących już
bezpośrednio w swoich warsztatach produkcyjnych;
3) biednych ludzi (populus villis), nie posiadających majątku, a świadczących jedynie swą pracę na rzecz
dwóch poprzednich grup.
Idea pracy ulega w myśli św. Tomasza rozwinięciu i pogłębieniu. Praca jest naturalną potrzebą człowieka,
ponieważ stworzono człowieka do życia godnego i szczęśliwego, praca jest drogą prowadzącą do tych celów.
Organizatorem pracy w najwyższej instancji jest państwo, posiadające obowiązek rozumnego i rzeczowego jej
zorganizowania. Z tej dojrzałej filozofii pracy wyprowadza św. Tomasz teorię słusznej pracy. Sprawiedliwa
zapłata za rzetelną pracę jest możliwa na zasadzie zawarcia umowy o świadczenie pracy.
Teoria państwa opiera się na założeniu, iż jedynie sama zasada i idea władzy pochodzi od Boga.
U podstaw organizacji państwa leżą idee fundamentalne, wyznaczające podstawowe cele i dążenia, jak również
stanowiące kryterium jego organizacji wewnętrznej. Są to idee:
1) porządku (ordo),
2) pokoju (pax),
3) sprawiedliwości (iustitia).
Teoria prawa
Porządkiem najwyższym jest prawo boskie (lex aeterna), opiera się na nim prawo natury (lex naturalis), dalej
idzie prawo ustanowione przez ludzi w stosunkach społecznych i państwowych (lex humana) oraz prawo
kanoniczne, w jakimś zakresie obowiązujące także wobec państwa (lex divina).
Sprawiedliwość
Ogólnie mówiąc, św. Tomasz wyszczególnia trzy pojęcia sprawiedliwości:
1) zmienną (commutativa), określającą stosunek między poszczególnymi jednostkami w społeczeństwie;
2) rozdzielczą (distributiva), zawierającą zespół praw i obowiązków przyznanych społeczności w jej
współdziałaniu z jednostką;
3) prawną (legalis), będącą odwrotnością poprzedniej, a więc opierającą się na stosunku jednostki i jej
praw do zbiorowości.
V Marsyliusz z Padwy (ok. 1275-1343r)
Właściwie Marsilio Mainardini, z wykształcenia był lekarzem z zamiłowania i talentu filozofem, pisarzem oraz
myślicielem politycznym.
Najważniejsze dzieła : „Obrońca pokoju”, ”Defensor minus” .
Metodologia
Marsyliusz był odkrywcą teorii „suwerenności ludu”. Sama definicja „ludu” posiadała u Marysliusza treści zgoła
demokratyczne; obejmowała wszystkich ludzi zamieszkujących państwo z całkowitym odrzuceniem różnic
stanowych, przywilejów urodzenia czy zamożności.
Suwerenność ludu staje się jedną z podstawowych zasad organizacji nowoczesnego państwa. Marsyliusz
wychodził z założenia społecznej natury człowieka, skłaniającej jednostkę do życia w zbiorowości, oraz
skutecznego zabezpieczenia przez zbiorowość indywidualnych praw poszczególnych jej członków.
Władza państwowa powinna wspierać się na woli suwerennego ludu, nazwanego przez Marsyliusza prawodawcą
(legislator). Jedynie w takim wypadku spodziewać się można spokojnego i trwałego funkcjonowania państwa
oraz poszanowania ustanowionych w nim praw. Suwerenność ludu oznacza udział wszystkich obywateli w
powoływaniu organów państwowych.
Idea suwerenności ludu staje się gwarancją wolności obywatelskich. Idea suwerenności pomyślana była na tyle
szeroko, iż lud powinien wybierać hierarchię kościelną wraz z urzędem papieża.
Organizacja państwowa
Jest dziełem woli ludu, powstałym jednak w procesie nieco dłuższej ewolucji.
Ze względu na zdolności oraz wykonywany zawód zarysowuje się podział społeczeństwa na sześć grup:
1) sprawujących władzę,
2) rolników,
3) rzemieślników,
4) finansistów,
5) wojskowych,
6) kapłanów
Każda grupa posiada swój twórczy udział w funkcjonowaniu państwa, lecz wyróżniają się rządzący, na których
spoczywa szczególna odpowiedzialność.
Teoria prawa zawiera silne zabarwienie już pozytywistyczne. Marsyliusz zarzuca dotychczasowe pojęcia i
struktury, hierarchizując źródła prawa począwszy od :
- prawa bożego,
- przez prawo natury,
- do prawa pisanego.
Problem państwa i Kościoła
Opracowanie Marsyliusza wskazuje na konieczność utrzymania przewagi rządu nad organizacją kościelną w tym
przede wszystkim sensie, iż Kościół nie jest jakąś samodzielną częścią niezależną od państwa; rząd i suweren
powinni decydować o sprawach organizacji kościelnej, a przynależność wiernych do Kościoła jest subiektywną
sprawą wyznania. Kościół jest częścią państwa, a zatem każde państwo powinno mieć swój wewnętrzny
Kościół, co staje się zapowiedzią głębokiego kryzysu, będącego przesłanką późniejszej reformacji.
VI Wilhelm Ockham (ok.1300- ok.1349)
Właściwie William of Occam. Urodził się w hrabstwie Surrey pod Londynem. W latach 1312-1318 studiował w
Oxfordzie. Uformował system myślenia uderzający zarówno w dotychczasową filozofię polityczną Kościoła, jak
bezpośrednio atakujący zasady organizacyjne średniowiecznego duchowieństwa.
Najważniejsze dzieła: „Suma logiczna”, Expositio auera super totam artem veteren”.
Metodologia
Ockham opiera się na nominalizmie przyjmującym, iż istnieją tylko konkretne byty indywidualne, poznawalne
doświadczalnie. Ockham rozróżniał „akt wiedzy”, czyli poznania, od „aktu wiary”, jako dwóch zupełnie
odmiennych i nie mających wspólnego łącznika doznań człowieka. Silną stroną rozważań Ockhama pozostaje
znakomite opanowanie warsztatu logicznego i śmiałe odwoływanie się do zasad logiki.
Z nominalizmu Ockhama wyrasta indywidualizm polityczny, zmierzający do zagwarantowania katalogu
podstawowych praw jednostce ludzkiej. Katalog ten przedstawia nader bogato, poczynając od wolności i
równości, do ugruntowania jednostkowego poczucia własności i suwerenności obywatela. Siłę ataku kieruje
przeciwko teoriom papalistycznym dowodząc, iż postulaty pełni władzy papieskiej zaprzeczają założeniom
doktryny chrześcijańskiej i są herezją, a papież nie może być herezjarchą, ponieważ powinien nawoływać do
ubóstwa.
Teoria państwa
Ockham opiera się na założeniu, iż nie tyle władza pochodzi od Boga, ile boskie jest prawo ustanowienia władzy
przez społeczeństwo. To Bóg wyposażył ludzi w prawo powoływania władców, mających sprawować funkcje
zgodnie z powszechnym dobrem, ponieważ ludzie z natury rodzą się równi i wolni.
Idea suwerennego ludu nie odgrywa u Ockhama takiej roli jak u Marsyliusza, gdyż raz ustanowiony porządek
polityczny - w postaci wyboru władcy – sankcjonuje stabilność organizacji państwowej, przenosząc cały
problem na sprawę rozsądnego i sprawiedliwego jej wykonania.
Dobrze zorganizowane państwo łączy równie skutecznie zabezpieczenie interesu ogólnego i indywidualnego.
Wolność w sensie filozoficznym
Oznacza możliwość czynienia wszystkiego , nawet wbrew zaleceniom rozumu czy nakazom Boga. Jest to
pojęcie wolności absolutnej, której jednak powinna przyświecać świadomość odpowiedzialności człowieka za
swe czyny.
Wolność w sensie politycznym
Oznacza konieczność ustanowienia instytucjonalnie, czyli prawnie, zagwarantowanego katalogu praw i wolności
obywatelskich
Ockham zakłada konieczność prowadzenia sprawiedliwych i rozsądnych rządów panującego przy czym
zasadniczymi funkcjami jego suwerennej władzy są:
1) karanie winnych,
2) ustanawianie praw,
3) gwarantowanie sprawiedliwości.
Teoria prawa wychodzi z założenia wszechmocy i absolutu Boga w ustanawianiu praw i prawd objawionych
człowiekowi, w myśl których Bóg może dowolnie kształtować sferę obowiązków.
Ockham wyróżnia pojęcia:
1) prawa bożego,
2) prawa naturalnego, pozostającego w pewnej relacji do
3) prawa ludzkiego.
„Prawo boże” jest to suma nakazów i zakazów zawartych w Piśmie Świętym. Jest więc prawo objawione i
przekazane ludziom w sposób komunikatywny, aczkolwiek granice prawa bożego zostały zawężone jedynie do
tekstów Pisma Świętego.
„Prawo natury” jest sumą wyobrażeń odpowiadających „naturalnemu rozumowi”, wskazującemu człowiekowi
drogi rozsądnego zachowania się w różnych sytuacjach życiowych.
„Prawa ludzkie” powinny być zgodne z prawem bożym i prawami naturalnymi, aczkolwiek Ockham zdaje
sobie sprawę, iż w sprawach nie objętych ani prawem bożym, ani prawem natury – władca pozornie może
ustanawiać dowolne regulacje.
Stosunek państwa do Kościoła
Przybiera postać swoistego eklektyzmu pojęć, wyprowadzonych z problemów już rozstrzygniętych na tle
ogólniejszych ustaleń dotyczących wspólnoty wiernych.
Ockham rozróżnia pojęcia Kościoła Boga i Kościoła Rzymskiego.
Kościół Boga przestrzega i opiera się bezpośrednio na prawach bożych objawionych w Piśmie Świętym,
obejmując całą społeczność chrześcijańską.
Kościół Rzymski został ustanowiony przez ludzi, bywa omylny, podlega ludzkim namiętnościom i pasjom, na
przykład bogactwa czy władzy.
VII Niccolo Machiavelli (1469-1527)
Urodził się we Florencji. Ojciec był praktykującym prawnikiem, torując synowi zamiłowanie do studiów.
Najważniejsze dzieła: „Książę”, „Historie florenckie”, „Sztuka wojenna”.
Metodologia
Jego założenia metodologiczne sprowadzają się do wizji pełnych energii stosunków społecznych i politycznych,
znajdujących ujście w skomplikowanych układach walki i współdziałania. Cały wszechświat, w tym ludzkość,
pozostają w stanie ustawicznego ruchu i przemian, charakteryzujących się wznoszeniem i upadaniem, stosownie
do umiejętności przystosowania się. Podstawowym celem człowieka w tych dynamicznych zależnościach jest
zachowanie życia i dążenia do powiększania majątku.
Sympatie Florentczyka pozostają jednak po stronie biednych, ale twórczych ludzi, odpowiadając jego
indywidualistycznemu spojrzeniu na społeczeństwo.
Interpretacja losów jednostki, w konsekwencji także narodów, oparta została na dialektyce przemian
ujmowanych w pojęciu virtu oraz fatalistycznie pomyślanej fortuny.
Virtu to całokształt cech osobowości człowieka, jego sił duchowych i fizycznych, umiejętności interpretowania
wypadków historycznych. Virtu nie oznacza jakiejś cnoty obywatelskiej, jest to rodzaj dzielności jednostki w
pokonywaniu trudności oraz umiejętności wykorzystywania czynników sprzyjających własnym interesom.
Fortuna jest zbiegiem historycznych wypadków, uniwersalny „wektor” wszystkich sił krzyżujących się w
polityce. Jednostka musi przygotować się do fortuny, działającej zazwyczaj na jej niekorzyść, poprzez swoją
aktywność, jaką jest virtu.
Nowocześnie pomyślana polityka
Jest szkoła skutecznego działania.
Na politykę można spojrzeć z dwóch punktów widzenia: etycznego i praktycznego. Dobra i skuteczna polityka
to działalność nastawiona na osiągnięcie wyznaczonych celów, nie mających nic wspólnego z moralnością.
Teoria państwa
Nawiązuje do rozważań wokół prawidłowości powstania i upadku Rzymu. Machiavelli czerpie ze starożytnych
filozofii rozwoju cyklicznego, gdzie proces wznoszenia i rozkładu stwarzał zarys dynamicznego spojrzenia na
państwo.
Klasyfikacja form politycznych
Wychodząc z arystotelesowskiej systematyki, wyróżnił trzy formy właściwe oraz odpowiednio ich trzy ustroje
zdegenerowane. Najlepszą formą rządów wg Machiavellego była republika, która może zagwarantować
stabilność i praworządność sprawowania władzy. Arystokracja i szlachta zostaną wyeliminowane, pogłębiając
przywiązanie rządów republikańskich zdecydowanej większości społeczeństwa. Rządy republikańskie
gwarantują także wolność, równość i możliwość nieustannego bogacenia się, sprawiając tym samym satysfakcje
ludowi.
Nowy książę i sztuka rządzenia
Staje się wzorem osobowości nie mającej nic wspólnego z arystokracją. Jest to władca wyposażony w niezłomną
virtu, pozwalającą rozwijać aktywność zmierzającą do odrodzenia narodowego i państwowego.
Sprawy tradycyjnej moralności schodzą na dalszy plan, praktycznie nie powinny odgrywać żadnej roli. Cel
okazuje się najwyższym dobrem historycznym i jemu należy podporządkowywać podejmowane środki.
Machiavelli ustanawia szereg zasad określających sposób sprawowania władzy, gdzie nienaganność postawy
moralnej księcia nie może wzbudzać podejrzeń. Władca powinien zatem z pieczołowitością dbać o pozory,
uważnie rozważając znaczenie każdego posunięcia. Książe decydując się na zastosowanie terroru, zawsze
powinien uświadomić sobie konieczność wskazania odpowiednich ludzi odpowiedzialnych za zło, będące
przyczyną odwołania się do tych środków.
Racjonalizm przejawia się w metodologii dociekania czystych prawidłowości, po odrzuceniu wszystkich
dogmatów , choćby i prawd wiary.
VIII Thomas Hobbes (1588-1679)
Należy do czołowych postaci w historii doktryn politycznych doby rewolucji angielskiej. Jego długie liczące 91
lat życie obejmuje wszystkie ważniejsze wydarzenia związane z wybuchem, przebiegiem i zakończeniem
rewolucji w Anglii oraz dobę restauracji.
Najważniejsze dzieła: „Elementy prawa”, „O obywatelu”, „Lewiathan”.
Metodologia
Sprowadza się do sprecyzowania idei w sprawach społeczno-politycznych, na wzór pojęć geometrycznomatematycznych. Badania te znajdują wsparcie w założeniu materializmu mechanistycznego, nakazującego
pojmowanie rzeczywistości w ruchu.
System teoretyczny opiera na trzech wyraźnie wyodrębnionych działach:
- „filozofii przyrody” – zajmującej się „ciałami naturalnymi”,
- „filozofii człowieka” – traktującej o usposobieniu i obyczajach ludzkich,
- „filozofii państwa” – mówiącej o obowiązkach obywatelskich.
Stan naturalny stanowi hipotezę, opartą na analizie składników osobowości człowieka. Poznanie psychiki
sprowadza się do analizy wrażeń zmysłowych jako obrazów wywołanych ruchem przedmiotów.
Hobbes kwestionuje arystotelesowską tezę, iż człowiek z natury jest istotą uspołecznioną. Zasadniczym
czynnikiem utrzymującym ludzi w zorganizowanych zbiorowościach jest respekt i rozsądek, niesłusznie,
zdaniem Hobbesa, nazywany prawem natury.
Umowa społeczna
Stanowi wyjście podyktowane rozsądkiem zdecydowanie przeważającym kalkulację na rzecz życia w pokoju i
jedności, zamiast niszczącej wszystkich anarchii. Ludzie zawierają umowę na zasadzie „każdy z każdym”,
powierzając pełnię władzy suwerenowi. Nie jest to umowa dwustronna, w której władca zobowiązuje się do
przestrzegania takich lub innych reguł.
Władza suwerenna jest niepodzielna oraz niezbywalna, i to niezależnie od tego, czy suwerenem jest
jednostka, czy zbiorowość.
Państwo zwane Lewiatanem, „śmiertelnym bogiem”, w którym wszyscy są bezwzględnie podporządkowani.
Następuje tutaj identyfikacja powstania społeczeństwa i państwa, przy czym zawarcie umowy społecznej
oznacza wyjście ze stanu anarchii i osiągnięcie życia uporządkowanego i bezpiecznego.
Idea prawa
Wyrasta z woli suwerena, określającego zasady funkcjonowania społeczeństwa i państwa. Wola suwerena staje
się podstawową miarą zachowania jednostek. Dopiero funkcjonowanie państwa doprowadza do inkorporacji
pewnych zasad rozsądku w normy prawne i to „rzeczywiste prawo” nazywać możemy prawem natury.
Źródłem prawa jest wola suwerena, jednostronnie przesądzająca o sposobie zachowania się w społeczeństwie.
Obiektywizuje ona reguły życia społecznego, przesądza praktycznie o wszystkich sprawach, w tym także o
kwestiach kościelnych.
Władza absolutna należąca do suwerena, czyli Lewiatana, obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego.
Organizacje, zrzeszenia, dobrowolne związki obywateli podlegają bezwzględnej reglamentacji. Kościół także
podlega tej władzy.
Anarchia jest alternatywą dla absolutyzmu. Wszelkie kroki prowadzące do podważenia porządku państwowego,
osłabiające siłę suwerena, stają się zarzewiem anarchii.
IX John Locke (1632-1704)
Pochodził z zamożnego środowiska londyńskich kupców i uczonych. Ukończone studia teologiczne, filozoficzne
i medyczne sprawiły, iż objął badaniami szeroki zakres zagadnień, starając się dociec niezmiennych przesłanek
osobowości człowieka i społeczeństwa.
Najważniejsze dzieła: „Dwa traktaty o rządzie”, „List o tolerancji”.
Stan natury
Przedstawia się u Locke’a zupełnie odmienni niż u Hobbesa. Rozsądek podpowiadający człowiekowi zasady
postępowania zgodne z prawem natury sprawia, że bytowanie jednostek i grup ludzkich staje się znośne i
łagodne. W przeciwieństwie do Hobbesa, siła rozsądku przy pojmowaniu równości i fundamentalności praw
natury jest tak znaczna, że zasadniczo skłania człowieka do poszanowania tych praw. Wszyscy są sobie równi i
to jest jedno z praw naturalnych, zatem nikt nie zmierza do ograniczenia praw innych osób.
Prawo własności
Stanowi, w przekonaniu Locke’a, niepodważalny i niczym nie naruszony kanon organizacji życia człowieka.
Pochodzi od Boga i jest w najgłębszy sposób zapisane i wkomponowane w naturę ludzką. Prawo własności
gwarantuje swobodne dysponowanie majątkiem, zabezpieczając wolność działania, i nie tylko w sferze czysto
ekonomicznej; z drugiej zaś strony stanowi barierę określającą działania innych wobec właściciela.
Umowa społeczna
Daje wyraz w poszukiwaniu przez człowieka skuteczniejszych środków ochrony praw własnych, w
szczególności bezpieczeństwa, prawa własności czy wolności. Sensem zatem umowy społecznej jest ochrona
praw naturalnych, których jednostka nie zrzekła się, lecz uzyskuje silniejszą ich obronę, następującą w
zorganizowanej społeczności ze strony władzy publicznej.
Powstałe drogą umowy państwo nie jest dziełem ani boskim, ani kreacją natury, lecz rezultatem rozsądnego
zachowania się człowieka.
Hobbes, w toku powstania społeczeństwa i państwa rozróżnia dwa rodzaje umów społecznych:
1) umowa o powstaniu państwa
2) umowa dotycząca powstania państwa
Umowa o powstaniu państwa, zdaniem Locke’a, w założeniu opiera się na swoistej konstrukcji powierzania
rządowi pełnomocnictw na zasadzie powiernictwa. Państwo uzyskuje na podstawie umowy społecznej
zasadniczą kompetencję represjonowania ludzi naruszających prawa natury.
Podział władz stanowi gwarancję poszanowania wolności jednostki i społeczeństwa. Locke wyróżnia trzy
podstawowe dziedziny sprawowania władzy:
1) ustawodawstwo,
2) wykonywanie praw,
3) stosunki międzynarodowe.
Odpowiadają temu kierunki władzy w postaci:
a) legislatywy,
b) egzekutywy,
c) władzy federalnej.
Idea podziału władz nie oznacza u Locke’a zagwarantowania ich równowagi, przewagę posiada władza
ustawodawcza,
Idea tolerancji
W fundamentalny sposób została sformułowana w „Liście o tolerancji”, sprowadzając się do postulatu
oddzielenia Kościoła od państwa. Locke opowiada się za niezależnością i autonomicznością wszystkich
wyznań, będącą gwarancją swobodnego uprawiania kultów religijnych. Zasada tolerancji nie posiada jednak u
Locke’a wymiaru bezwzględnie powszechnego. Należy ją uchylić względem ludzi niewierzących, ponieważ nie
posiadają oni jakiegoś trwalszego systemu wartości moralnych.
X Monteskiusz (1689-1755)
Właściwie nazywał się Charles Louis de Secondat baron de la Bréde et de Montesquieu. Pochodził z bogatej i
utytułowanej rodziny arystokratycznej. Otrzymawszy gruntowne wykształcenie, pełnił przez wiele lat funkcję
radcy, a następnie prezesa parlamentu Bordeaux.
Najważniejsze dzieła: „Listy perskie”, „Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian”.
Metodologia
Sprowadza się do zalecenia konieczności uwzględnienia wielu czynników, składających się na aktualny ustrój
polityczny oraz gospodarczy każdego z państw. Nie chodziło o wypracowanie wzorców jakiegoś idealnego
ustroju, lecz o możliwie pełne uświadomienie sobie wpływu wywieranego przez środowisko geograficzne, wraz
z warunkami klimatycznymi, na prawa, obyczaje i moralność konkretnego narodu.
Duch praw i polityka prawa
Pozostają w związku z racjonalizmem i relatywizmem monteskiuszowskiego podejścia do badania prawa.
Duch praw oznaczał zrozumienie współzależności między prawem a środowiskiem geograficznym, religią,
obyczajowością a nawet zamożnością narodu. Pełniejsze zrozumienie treści ducha praw jest wytyczną w
stanowieniu prawa, mającego za zadanie przede wszystkim chronić polityczną wolność obywatela.
Poszanowanie prawa jest nie tylko gwarancją wolności, lecz w równym stopniu bezpieczeństwa jednostki.
Wszystko co prowadzi do zachowania złotego środka władzy umiarkowanej, będącej poprzez tę właśnie cechę
gwarantem poszanowania wolności jednostki.
Systematyzację ustrojów opiera Monteskiusz na dwóch kryteriach:
- natury rządu – czyli struktury organizacyjnej państwa,
- zasady rządy – to jest trybu jego działania.
Wymienia trzy rodzaje rządów:
1) republikański,
2) monarchiczny,
3) despotyczny.
W rządzie republikańskim władza należy do narodu (demokracja) lub części narodu (arystokracja); w monarchii
włada jednostka lecz „na podstawie praw stałych i świadomych”, w despotii zaś „jeden człowiek, bez
zobowiązań i bez prawideł, poddaje wszystko swej woli i zachciance”.
W przekonaniu Monteskiusza, monarchia jest najbardziej praktyczną formą sprawowania władzy w
ówczesnych warunkach. Naturą despotii jest natomiast samowola władcy, a zasadą strach i podejrzliwość
poddanych.
Podział władz:
Władza ustawodawcza – piastowana powinna być przez dwuizbowy parlament
Władza wykonawcza – monarcha
Władza sądownicza – niezawisły sąd
Rozdzielając władze, chodziło Monteskiuszowi przede wszystkim o gwarancje wolności jednostki, ponieważ
połączenie choćby dwóch władz w jednym ręku stwarza niebezpieczeństwo „rządu tyrańskiego”. Władze
powinny wzajemnie się hamować i w tym celu przewiduje Monteskiusz zarówno hamulce wewnętrzne, jak i
hamulce między nimi. Wewnętrzną zaporą władzy ustawodawczej jest dwuizbowość parlamentu. Izbę niższą
wybierać mieli wszyscy, izba wyższa miała być dziedziczna, skupiając ludzi wyróżniających się rodem,
bogactwem czy zaszczytami. Hamulcem dla monarchy było odsunięcie go od prawodawstwa, bez inicjatywy
ustawodawczej, a wyposażenie jedynie w prawo weta ustawodawczego. Sądy byłyby hamowane przez władzę
ustawodawczą oraz znaczną rotację urzędów sędziowskich, czyniąc je niezawisłymi, a ich władzę niewidoczną i
żadną.
Warunkiem podziału władz okazuje się niepołączalność urzędów, ponieważ ten podział powinien być nie tylko
jakimś systemem teoretycznym, lecz przede wszystkim gwarantem faktycznej wolności jednostki.
Doktryna liberalizmu
Jej autor dążył przede wszystkim, przy zachowaniu tradycyjnych form ustrojowych, do znacznej modyfikacji
organizacji państwa w poszanowaniu idei wolności jako wartości najwyższej.
XI Jan Jakub Rousseau (1712-1778)
Urodził się za jedną z najbardziej znanych postaci francuskiego Oświecenia. Był synem genewskiego
zegarmistrza. Samouk o wybitnym talencie pisarskim.
Najważniejsze dzieła: „Umowa społeczna”, „Emil”, „Uwagi o rządzie Polskim”.
Metodologia
Rouseeau był przedstawicielem radykalnego skrzydła myśli oświeceniowej, głosząc konieczność otwartej walki
z despotyzmem. Postulował oparcie zasad ustrojowych na demokracji bezpośredniej, zabezpieczającej
autentyczne rządy suwerena, jakim był naród. Z tych względów określa się Jana Jakuba jako najbardziej
typowego reprezentanta teorii skrajnie demokratycznych, wyprowadzających pojęcie suwerenności ludu z idei
suwerenności jednostki.
Stan natury
Jako przedpaństwowy okres bytowania, budził znaczne zainteresowanie myślicieli oświeceniowych,
nawiązujących do wyobrażeń Hobbesa i Locke’a. Rousseau zakłada, iż w stanie natury człowiek, dysponując
wolnością naturalną, żył zdobywając pożywienie w zakresie służącym zaspokojeniu jego potrzeb. Siłą rzeczy nie
posiadał namiętności związanych z pychą, własnością czy egoizmem. Był to czas spokoju, naturalnej harmonii
żyjących w odizolowaniu jednostek, cieszących się naturalnym szczęściem kontaktu z przyrodą.
Wolność i równość stają się ponadpaństwowymi i ponadczasowymi naturalnymi prawami człowieka.
Powstanie państwa
Związane było z rozwojem wytwórczości, szczególnie rolnictwa i metalurgii. Z chwilą, gdy człowiek zauważył,
iż wygodniej jest posiadać większą ilość dóbr naturalnych, począł dążyć do rozszerzenia swego majątku. Na tej
podstawie uformowało się poczucie prawa własności, stając się przyczyną nierówności i podziału społeczeństwa
na bogatych i biednych. Sytuacja ta przypominała obraz stanu natury, przedstawiony przez Hobbesa.
Podkreślić jednak należy, iż zasługą Jana Jakuba jest wskazanie iż:
- po pierwsze, rozwój wytwórczości dóbr materialnych stał się przyczyną przekształceń organizacji
życia społecznego,
- po drugie, naświetlenia roli kształtującego się prawa własności w formowaniu się grup
społecznych i wywiązującej się na tym tle konkurencji między jednostkami.
Społeczeństwo, pragnąc wyjść z powstałego chaosu, zgodziło się na zawiązanie zrębów władzy politycznej,
przystępując do paktu zrzeszenia. Ustanowiony system okazał się za słaby, by powstrzymać gwałty i rozpasane
namiętności. Dalszy rozwój społeczeństwa i państwa stanowi, niestety, pokonywanie kolejnych stadiów
degeneracji moralnej i politycznej, oznaczającej zupełne zaprzepaszczenie w praktyce pierwotnych idei.
Umowa społeczna
Była w gruncie rzeczy hipotetycznym założeniem, tłumaczącym powstanie państwa i prawa. Jej sens sprowadzał
się do dobrowolności, gdzie suwerennie działające jednostki zgodziły się na przekształcenie swej naturalnej
wolności w wolność społeczną.. Zatem podstawowym celem jej było zachowanie i rozwinięcie naturalnych
praw człowieka, którymi są wolność i równość.
Akt umowy społecznej, stanowiący moment przejścia ze stanu natury do organizacji państwowej, jest o tyle
trwały, iż raz osiągnięty nie wymaga powtórzenia ani korekty, a treść kontaktu staje się wyznacznikiem celów
aktualnie postulowanej reorganizacji. Doprowadzona do skrajnej postaci autonomia jednostki, począwszy od
zawarcia umowy do stanowienia ustaw, jest autonomią o cechach nie tylko politycznych, lecz również
moralnych.
Wola powszechna
Jest zasadą organizacji ciała politycznego w sensie dojrzałości obywatela do stawiania interesu zbiorowości
ponad swym własnym partykularyzmem. Cała jednak organizacja wspólnoty opiera się na zmierzaniu do
maksymalnego połączenia obu tych dążeń, prowadząc w konsekwencji do zagwarantowania jedności
suwerennych jednostek z przynależnością do wspólnoty. Wola powszechna jest więc wolą obywatela w zakresie
rozwiązywania spraw ogólnych, przybierając formę ustawy prowadzi do sytuacji , gdzie stosowanie prawa przez
jednostkę jest niczym innym jak słuchaniem własnej woli, czyli zachowaniem jedności.
Suwerenność ludu
Oparto na suwerenności jednostki. Tylko wolni obywatele zdolni są do ustanowienia prawodawstwa zgodnego z
wolą powszechną. Lud-suweren tworzyć może prawa gwarantujące wolność, a więc suwerenność, i tylko on
zdolny jest im podporządkować się. Suweren sprawować powinien ustawiczną kontrolę nad rządem,
stwarzającym niebezpieczeństwo ciągłej uzurpacji uprawnień ludu. Ustanowienie rządu nie jest umową, lecz
ustawą, stąd też kontrola nad rządem powinna posiadać wszechstronny charakter.
Ponieważ drogą umowy społecznej naturalna wolność staje się wolnością polityczną zagwarantowaną ustawami,
cały problem określić możemy jako legalizację wolności. W ten sposób suwerenność ludu jest suwerennością
prawną, legalną, odpowiadającą naturalnym potrzebom organizacji życia społecznego.
Suwerenność ludu, twierdzi Rousseau, jest niepozbywalna i niepodzielna.
Wychowanie obywatelskie
Dostosowane jest u Rousseau do wymogów życia w zbiorowości, spajającej wszystkich emocjonalnym węzłem
przywiązania do ideału państwa-ojczyzny. Patriotyzm wychowania ugruntować powinien wiedzę, w pełni
później wykorzystaną i niezbędną w funkcjonowaniu wspólnoty opartej na jedności woli powszechnej.
Stwierdzić można, iż punktem wyjścia i dojścia w ideale państwa-ojczyzny okazuje się jednostka angażująca się
w zabieganie o dobro wspólne, kształtując wzorzec obywatela-patrioty.