Platon, Państwo, tłum. Władysław Witwicki, Warszawa: PWN, 1958

Platon, Państwo, tłum. Władysław Witwicki, Warszawa: PWN, 1958
Uwagi
gr. areté, łac. virtus – cnota, dzielność etyczna, sprawność etyczna.
gr. kakia, łac. vitium - wada, przywara, niecnota, występek
Ks. I r. XII
Sofista Trazymach twierdzi, że sprawiedliwość polega na realizacji interesu mocniejszego.
Rządy różnego typu (np. demokratyczne czy dyktatorskie) ustanawiają prawa dla własnego
interesu. Rządzący dominuje na rządzonymi. Trazymach skupia się na zdaniu sprawy z
rzeczywistych (empirycznie stwierdzalnych) cech rządów i rządzących.
r. XV
Sokrates twierdzi, że przeciwnie, rządzący, o ile są prawdziwie rządzącymi, nie zabiegają o
własny interes, lecz o interes poddanych i tych dla których pracują. Rządzący jest sługą
rządzonych. Sokrates dąży do ustalenia jak należy rozumieć pojęcie rządzącego/rządu, czyli
koncentruje się na ustaleniu właściwej definicji tego pojęcia.
r. XVI
Porównanie rządzących do pasterzy i rządzonych do owiec i krów służy Trazymachowi do
wykazania, że jego stanowisko w kwestii sprawiedliwości i niesprawiedliwości ma charakter
trafnego uogólnienia. Zarzucając Sokratesowi naiwność Trazymach wskazuje, że
sprawiedliwość służy cudzemu dobru, a niesprawiedliwość własnemu. Zatem sprawiedliwość
prowadzi do strat, a niesprawiedliwość daje korzyść. Pełnienie urzędów przez sprawiedliwych
prowadzi do strat, gdyż troszcząc się dobro innych, zaniedbują oni własne. Niesprawiedliwi
natomiast wykorzystują urzędy dla własnej korzyści. Niesprawiedliwość urzeczywistniana
należycie stoi wyżej niż sprawiedliwość i jest przejawem większej mocy. Niesprawiedliwość
najdoskonalsza to dyktatura.
r. XVIII
Jak wykazać, że rządzący działają w interesie rządzonych? Należy odróżnić umiejętność, która
polega na realizacji celu (telos, przyczyna celowa (Arystoteles)), jakim jest rezultat osiągany
dzięki tej umiejętności, to znaczy np. w wypadku lekarza celem jego umiejętności jest leczenie
ludzi. Ten rezultat jest pożytkiem, czyli dobrem. Natomiast umiejętność zarobkowania jest
czymś odrębnym od umiejętności przynoszącej pożytek w postaci czegoś, co służy innym.
Zarobek zatem nie jest celem podstawowej umiejętności, lecz skutkiem wtórnym, co ujmuje
Platon jako rezultat odrębnej umiejętności. Urzeczywistnianie jakiejkolwiek umiejętności, w
tym umiejętności rządzenia, zorientowane jest na cel, którym nie jest pożytek posiadającego tę
umiejętność, lecz pożytek innego. Można by to ująć następująco: umiejętność jest zorientowana
na innych. Rządzący dbają o interes rządzonych – słabszych od rządzących, a nie o interes
własny, czyli mocniejszych. Rządzenie nie jest atrakcyjne i ludzie niechętnie podejmują się
rządzenia, czyli zajmowania się cudzymi sprawami. Powinni otrzymywać za to zapłatę, lub
zyskiwać cześć lub być karani, gdyby odmawiali udziału w rządzeniu. Rządzenie okazuje się
umiejętnością, której ludzie nie chcą urzeczywistniać. To dziwne, bo należałoby sądzić, że
posiadając pewną umiejętność, na ogół dąży się do jej urzeczywistniania. Tym bardziej, że aby
posiąść jakąś umiejętność, trzeba ją sobie przyswoić, czyli nabrać w niej wprawy. Jak zatem
można by nabrać wprawy w rządzeniu, jeśli się go unika?
r. XX
Sprawiedliwy chce dorównać innym sprawiedliwym, a nie ich przewyższać. Chce natomiast
przewyższać niesprawiedliwych. Dzieje się tak dlatego, że bycie sprawiedliwym oznacza
osiągnięcie pełni cnoty sprawiedliwości, czyli pewnej umiejętności postępowania i realizacji
celu, jakim jest sprawiedliwość. W wypadku niesprawiedliwości nie ma czegoś takiego jak jej
pełnia (ta jest bowiem dobrem), choć w skali społecznej można uznać dyktaturę za jej
osiągnięcie. Ale czy dyktatura, a tym samym niesprawiedliwość, ma jakąś granicę?
Ks. XXI
Podobnie w wypadku muzyka, lekarza i uczonego dążenie do posiadania więcej nie ma sensu,
gdyż istnieje pewna miara określona przez cel umiejętności, której osiągnięcie oznacza pełnię.
Osiągnięcie zaś pełni to bycie mądrym i dobrym. Bo uczony lub posiadający jakąś umiejętność,
to mądry, a mądry to dobry. Kwalifikacja intelektualna i etyczna.
Stąd konkluzja: „Zatem sprawiedliwy objawia się nam jako dobry i mądry, a niesprawiedliwy
jako głupi i zły?” Co oznacza, że sprawiedliwość jest cnotą (mądrością i dzielnością), a
niesprawiedliwość jej przeciwieństwem – przywarą, wada, niecnotą, występkiem.
r. XXIII
Niesprawiedliwość rodzi konflikty wewnętrzne w państwie, w grupach społecznych i w
pojedynczych ludziach, i uniemożliwia im działanie.
r. XXIV
Cnota albo dzielność oznacza także właściwe/sprawne wykonywanie przypisanej czemuś
funkcji („roboty”): dzielność oczu, uszu itp. Także dusza posiada dzielność, czyli
właściwe/sprawne wykonywanie przynależnej jej funkcji. Jeśli dusza nie będzie posiadała
dzielności, nie będzie wykonywała właściwej jej funkcji. Dzielnością/cnotą duszy jest
sprawiedliwość. Dusza sprawiedliwa, a więc i człowiek sprawiedliwy, żyje dobrze.
Ks. II, r.I
Istnieje dobro, które ma wartość samoistną, a nie tylko ze względu na wartość skutków, i dobro
samo w sobie i ze względu na skutki, które niesie ze sobą, i dobro, które jest skutkiem, tego, co
przykre. Sprawiedliwość jest dobrem samoistnym i ze względu na skutki.
r. II
Glaukon, brat Platona, podejmuje się roli adwersarza Sokratesa i formułuje pogląd, iż ludzie
wyrządzają sobie nawzajem krzywdy, ale dochodzą do wniosku, że ten stan rzeczy można
zmienić, umawiając się, „wzajemnie, że się nie będzie krzywd ani wyrządzało, ani doznawało.”
W wyniku umowy powstały prawa, które ustalały, że to, co prawem przepisane (bądź zakazane)
jest legalne i sprawiedliwe. Na tym polega sprawiedliwość. Sprawiedliwość nie jest dobrem
samoistnym, lecz stanem, w którym ludzie nie mają siły, by wyrządzać sobie krzywdy.
r. III
Czy gdyby sprawiedliwi i niesprawiedliwi mogli być całkowicie wolni w swych działaniach,
poza czyjąkolwiek kontrolą, czy postępowaliby różnie czy tak samo?
Sens opowieści o przodku Gygesa i o jego pierścieniu: sprawiedliwi i niesprawiedliwi, jeśli nie
są poddani kontroli społecznej – obyczajom i prawom (są „niewidzialni” dla innych), wówczas
postępują tak samo, czyli kierują się własnym interesem czy względem na własne dobro.