Wynalazcy i wynalazki

Wynalazcy i wynalazki:
Aiken Howard Hathaway (1900-1973) współtwórca pierwszej na świecie uniwersalnej
automatycznej maszyny cyfrowej MARK I (1944), a następnie dalszych elektromech. maszyn
cyfrowych (MARK II–IV); jeden z pionierów informatyki, wywarł znaczny wpływ na rozwój
komputerowych technik obliczeniowych.
Mauchly John William (1907-1980), konstruktor maszyn analogowych i cyfrowych;
projektant i konstruktor (wraz z J.P. Eckertem) pierwszego komputera na świecie (ENIAC), a
także pierwszego komputera będącego produktem handlowym (UNIVAC I 1951); autor prac
poświęconych m.in. zastosowaniu metod mat. do przewidywania pogody.
Arkwright Sir Richard (1732-1792), 1769 zbudował pierwszą przędzarkę do bawełny,
1775 zastosował do niej napęd wodny, a 1790 jeden z pierwszych napędów parowych;
oryginalność wynalazku Arkwrighta jest często kwestionowana, jego bezsporną zasługą jest
natomiast wkład w stworzenie podstaw nowoczesnego przemysłu.
Baird John Logie (1888-1946), jeden z twórców podstaw telewizji; jeden z twórców
technik telewizyjnych, 1924 zbudował telewizor; 1926 wynalazł noktowizor; 1928 przekazał
obraz telewizyjny z Europy do Ameryki; wynalazca (1939) telewizji barwnej.
Bardeen John (1908-1991), wraz z W.H. Brattainem, wynalazł tranzystor ostrzowy (za co
wspólnie z W. Shockleyem otrzymali 1956 Nagrodę Nobla); współtwórca (wraz z L.
Cooperem iJ.R. Schriefferem) pierwszej mikroskopowej teorii wyjaśniającej zjawisko
nadprzewodnictwa (tzw. teoria BSC), za co 1972 wspólnie otrzymali Nagrodę Nobla.
Bayer Friedrich (1825-1880) – w roku 1863 założył słynną niemiecką spółkę produkującą
m.in. tworzywa sztuczne, farmaceutyki, środki ochrony roślin, farby, lakiery, detergenty.
Aspirynę wynalazł w roku 1897 Felix Hoffman, niemiecki chemik, który pracował wówczas
dla firmy chemicznej "Friedrich Bayer & Co". Był to pierwszy sztuczny lek, nie będący kopią
czegoś istniejącego w przyrodzie i kamień węgielny przemysłu farmaceutycznego.
Bell Alexander Graham (1847-1922), 1876 wynalazł telefon; pracował również nad
skonstruowaniem przyrządu do wykrywania kawałków metalu w ranach ciała oraz tzw. sondy
telefonicznej do celów chirurgicznych; 1886 opublikował pracę dotyczącą sposobu
zapisywania i odtwarzania mowy.
Benz Karl Friedrich (1844-1929), twórca pierwszych samochodów z silnikiem
benzynowym; 1885 zbudował pierwszy (3-kołowy) samochód z silnikiem benzynowym
(niezależnie od G. Daimlera); 1883 zał. firmę Benz & Co, z której po fuzji z zakładami G.
Daimlera 1926 powstały zakłady Daimler-Benz A.G., produkujące samochody marki
Mercedes-Benz.
Bessemer Sir Henry (1813-1898), 1856 oprac. proces otrzymywania stali (konwertorowy
proces besemerowski), który wywołał przewrót w hutnictwie.
Braun Werner (1912-1977) i Walter Dornberger;1937–45 organizatorzy i
kierownicy techniczni wojskowego ośrodka badań rakietowych Peenemünde, gdzie
opracowali niemiecki A-4 (V-2) pocisk balistyczny z autonomicznym układem sterowania,
napędzany jednostopniowym silnikiem rakietowym na paliwo płynne, pierwszy udany start
1942; 1944 dwa pierwsze pociski wystrzelono na Paryż (nie osiągnęły celu).
Doliwo-Dobrowolski Michał (1862-1919) pionier techniki prądu trójfazowego; 1888
pierwszy zbudował prądnicę prądu przemiennego trójfazowego, a 1889 trójfazowy silnik
indukcyjny z wirnikiem klatkowym; twórca m.in. transformatora trójfazowego, miernika
współczynnika mocy, dzielnika napięcia.
Grupa m1 K1 / 2005
1
Cartwright Edmund (1743-1823), 1785 opatentował i wprowadził do przemysłu krosno
mechaniczne, a 1789 czesarkę wełny, usprawnił maszynę parową; twórca różnorodnych
urządzeń rolniczych.
Cort Henry (1740-1800), 1783 uzyskał patent na walcowanie prętów stalowych za pomocą
walców bruzdowych, a 1784 na pudlarski proces otrzymywania stali w wyniku prażenia
surówki.
Crompton Samuel (1753-1827), 1779 skonstruował przędzarkę do przędzenia bawełny
(zw.mule-jenny) o 48 wrzecionach, z mechanicznym formowaniem i naciąganiem nici,
umożliwiającą wytwarzanie cienkiej przędzy; była ona ulepszoną wersją przędzarek
skonstruowanych przez R. Arkwrighta i J. Hargreaves’a.
Crick Francis Harry Compton (1916- ) i Watson James Dewey (1928- ) 1954
odkrywcy struktury przestrzennej kwasu deoksyrybonukleinowego DNA (Watsona–Cricka
model DNA); badania kodu genet. warunkującego przekazywanie informacji genetycznej;
wyjaśnili rolę trójkowej sekwencji zasad DNA i wprowadzili dla niej nazwę kodonu; 1962
otrzymali Nagrodę Nobla (z M.H.F. Wilkinsem).
Daguerre Louis Jacques Mandé (1787-1851), wprowadził technikę dioramy,
podejmując eksperymenty J.N. Niépce’a, rozwinął technikę dagerotypii (pierwszej techniki
fotografii).
Darby Abraham I (1677–1717), zastosował w hutnictwie węgiel kamienny (1713);
Abraham II (1711–63), użył koksu do wytopu rudy żelaza (1735); Abraham III (1750–
91), zbudował (z J. Wilkinsonem) most żelazny.
Daimler Gottlieb (1834-1900), 1883 zbudował, przy współpracy W. Maybacha, lekki,
szybkobieżny benzynowy silnik spalinowy, a 1885 niezależnie od C.F. Benza, samochód i
motocykl z takim silnikiem, 1890 założył przedsiębiorstwo Daimler-Motoren-Gesellschaft, z
którego po fuzji z zakładami Benz & Co powstały zakłady Daimler-Benz A.G. (1926); od
1902 wszystkie samochody Daimlera ukazywały się pod marką Mercedes.
Diesel Rudolf Christian Carl (1858-1913), konstruktor silników spalinowych; 1897
zbudował pierwszy, w pełni udany, wysokoprężny silnik na olej napędowy o samoczynnym
zapłonie wywoływanym przez sprężenie powietrza do 3,5 MPa; silnik Diesla został szybko
rozpowszechniony w przemyśle i transporcie.
Dunlop John Boyd (1840-1921), wynalazca opony pneumatycznej, 1888 wynalazł
gumową oponę pneumatyczną do kół jezdnych; 1890 założył w Belfaście spółkę Pneumatic
Tyre and Booth Cycle Agency, produkującą opony pneumatyczne na skalę przemysłową.
Edison Thomas Alva (1847-1931), twórca wynalazków z wielu dziedzin (ponad 1000
patentów); udoskonalił telefon Bella, stosując cewkę indukcyjną i mikrofon węglowy; 1877
wynalazł fonograf, 1879 żarówkę elektryczną; 1881–82 zbudował w Nowym Jorku pierwszą
w świecie elektrownię do publicznego użytku, 1883 odkrył emisję termoelektronową; 1891–
1900 pracował nad udoskonaleniem magnetycznej metody wzbogacania rud żelaza; 1904
zbudował akumulator zasadowy niklowo-żelazowy; zorganizował pierwszy w świecie instytut
badań naukowo-technicznych (w Menlo Park); był właścicielem wielu przedsiębiorstw w
Ameryce Pn. i Europie.
Ericsson Johan (1803-1889) i F. P. Smith - 1836 przystosował napęd śrubowy do
okrętów wojennych; 1843 zbudował okręt Princeton z napędem śrubowym; 1862 zbudował
opancerzony okręt Monitor z obrotową wieżą działową.
Faraday Michael, (1791-1867), odkryte przez niego 1831 zjawisko indukcji
elektromagnetycznej przyczyniło się do powstania elektrodynamiki, prace zaś nad elektrolizą
(1833–34), które doprowadziły go do sformułowania praw rządzących tym procesem
(Faradaya prawa elektrolizy), stworzyły podstawy elektrochemii. Faraday odkrył również
Grupa m1 K1 / 2005
2
zjawisko samoindukcji, zbudował pierwszy model silnika elektrycznego; 1845 stwierdził, że
diamagnetyzm jest powszechną właściwością materii, zaś odkryty przez niego
paramagnetyzm — właściwością szczególną niektórych jej rodzajów. Faraday wprowadził
pojęcie linii sił pola i wysunął twierdzenie, że ładunki elektr. działają na siebie za pomocą
takiego pola; 1848 odkrył tzw. zjawisko Faradaya, mające wpływ na sformułowanie przez
C.J. Maxwella elektromagnetycznej teorii światła. W 1825 odkrył benzen; skroplił większość
znanych wówczas gazów, oprócz m.in. tlenu i azotu.
Fleming Alexander (1881-1955), 1929 odkrył enzym lizozym; w tymże roku odkrył
bakteriostatyczne działanie pleśni pędzlaka i nazwał czynnik produkowany przez pędzlaka,
wywołujący to działanie — penicillinum; 1932 ogłosił wyniki swych badań nad leczeniem
penicyliną ropiejących ran, stwierdzając, że działa skuteczniej niż bakteriobójcze środki
chemiczne; 1945 otrzymał Nagrodę Nobla (wspólnie z H.W. Floreyem i E.B. Chainem).
Fleming John Ambrose (1849-1945) współdziałał z G. Marconim w pracach nad
radiotelegrafem; 1904 wynalazł diodę; sformułował regułę prawej dłoni; zajmował się także
radiotelefonią i radiotelegrafią.
Ford Henry (1863-1947) założyciel Ford Motor Company, 1892 skonstruował swój
pierwszy samochód; 1903 założył w Detroit wielki koncern przemysłu samochodowego (Ford
Motor Company), którego zalążkiem była jego fabryka samochodów, stając się współtwórcą
amerykańskiego przemysłu motoryzacyjnego; twórca metody organizacji pracy i zarządzania
zw. Fordyzmem.
Fulton Robert (1765-1815), budowniczy statków wodnych, 1798–1801 zbudował 3 łodzie
podwodne ze śrubą o napędzie ręcznym (zw. Nautilus), 1801–03 mały statek parowy, 1807 w
Nowym Jorku pierwszy ekonomiczny parowiec pasażerski (zw. Clermont); 1812
zaprojektował parowy okręt wojenny Demologos, wodowany 1814.
Goodyear Charles (1800–60), wynalazł sposób wulkanizacji kauczuku, w którego
wyniku otrzymał gumę.
Hargreaves James (1720-1778), 1765 zbudował pierwszą przędzarkę o pracy
przerywanej, napędzaną ręcznie (wielowrzecionową); dzięki prostej konstrukcji i niskiej cenie
maszyna Hargreavesa szybko się rozpowszechniła (mimo protestów zagrożonych
bezrobociem chałupników, a nawet prób zniszczenia maszyn).
Hertz Heinrich Rudolf (1857-1894), autor pionierskich prac dotyczących fal
elektromagnetycznych 1886 wytworzył je po raz pierwszy za pomocą oscylatora elektr. (zw.
oscylatorem Hertza), następnie badał ich właściwości, tworząc podstawy rozwoju
radiokomunikacji; 1887 zaobserwował zewnętrzne zjawisko fotoelektryczne, zajmował się
również mechaniką teoretyczną.
Huntsman Benjamin (1704–1776), po wielu próbach otrzymał stal laną (staliwo) z
minimalną ilością zanieczyszczeń; wynalazek ten miał duże znaczenie dla rozwoju przemysłu
budowy maszyn.
Jacquard Joseph Marie (1752-1834),skonstruował maszynę do wiązania sieci, 1805
udoskonalił krosno przez zastosowanie dodatkowego urządzenia (mechanizm Żakarda) do
wielobarwnego tkania wielowzorzystego (wzory przenosił Jacquard na karty perforowane
sterujące ruchami nitek osnowy — było to pierwsze programowe sterowanie w technice
światowej).
Kay John (1704-1764), 1730 uzyskał patent na skręcarkę do wytwarzania niedoprzędu z
wełny czesankowej; 1733 wynalazł metodę szybkiego przerzucania czółenka, której
powszechne zastosowanie w W. Brytanii (ok. 1760) było pośrednio jedną z przyczyną
rewolucji przemysłowej XVIII w.
Grupa m1 K1 / 2005
3
Lenoir Jean Joseph Étienne (1822-1900), 1860 skonstruował pierwszy zdolny do pracy
silnik spalinowy (bez sprężania mieszanki, paliwem był gaz, zapłon elektryczny), 1863 — 3kołowy pojazd napędzany silnikiem na gaz świetlny.
Liebig Justus (1803-1873), pierwszy chemik organik, pionier chemii rolnej; 1831 oprac.
metody analizy elementarnej, udoskonalił technikę laboratoryjną, 1856 stwierdził redukujące
właściwości glukozy, przeprowadził syntezę wielu związków org. (m.in. 1831 chloroformu,
1835 aldehydu octowego); badał przemianę materii u roślin i zwierząt; sformułował i
udowodnił teorię mineralnego odżywiania się roślin (Chemia z zastosowaniem do rolnictwa i
fizjologii 1840) i tym samym przyczynił się do rozpowszechnienia nawozów mineralnych;
współtwórca chemii rolnej; autor prawa minimum (tzw. prawa L.).
Łukasiewicz Ignacy (1822-1882), pionier europejskiego przemysłu naftowego; 1852 w
wyniku destylacji ropy naftowej wydzielił naftę, 1853 skonstruował lampę naftową,
wprowadził oświetlenie naftowe w szpitalu lwowskim; 1854 zał. w Bóbrce pierwszą w Polsce
kopalnię ropy naftowej (w której zastosował 1862 metodę wiercenia udarowego
wolnospadowego), a 1856 wUlaszowicach (k. Jasła) — pierwszą w Polsce destylarnię ropy
naftowej.
Marconi Guglielmo (1874-1937), pionier radiotelegrafi, wynalazca radia; pionier
radiotechniki; stosując oscylator Hertza jako generator fal elektromagnet., koherer
Brandly'ego jako ich detektor oraz wynalezioną przez siebie antenę, 1895–97 zbudował
urządzenie radiotechn. — zespół nadawczo-odbiorczy — pozwalające przesyłać na odległość
sygnały radiowe, zakodowane alfabetem telegraficznym (Morse'a); 1896 uzyskał
radiotelegraf. łączność lokalną, 1899 — przez cieśn. La Manche, a 1902 — przez O.
Atlantycki; 1897 zał. w W. Brytanii towarzystwo akcyjne Marconi Wireless Telegraph Co;
1909 otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki (wspólnie z K.F. Braunem).
Maiman Theodor 1960 roku zademonstrował laser rubinowy, wytwarzający niezwykle
spójną i monochromatyczną wiązkę światła.
Martin Pierre Émilie (1824-1915); 1862–64 zbudował piec płomienny do wytopu stali
oparty na wynalazku braci W. i F. Siemens (martenowski proces) i rozwinął produkcję stali (z
surówki z dodatkiem złomu stalowego) oraz opracował metody jej uszlachetniania (1867 jego
stal uzyskała złoty medal na Wystawie w Paryżu).
Maxim Hiram Stevens (1840-1916), 1883 zbudował pierwszy karabin maszyn. (kaliber
11 mm, szybkostrzelność do 600 strzałów na min), później działo szybkostrzelne (kaliber 37
mm); ok. 1894 prowadził pionierskie prace nad konstrukcją samolotu.
Morse Samuel Finley Breese (1791-1872), 1823 opatentował maszynę do cięcia
marmuru; 1835–38 zbudował pierwszy elektromagnetyczny aparat telegraficzny 1840
stworzył dla niego specjalny alfabet telegraficzny (alfabet Morse'a); wprowadził w USA
dagerotypię.
Nobel Alfred Bernhard (1833-1896), wynalazca dynamitu (1866), tzw. żelatyny
wybuchowej (1875), balistytu (1888) i kilku innych środków wybuchowych (zgłosił ponad
300 wniosków patentowych). Z jego inicjatywy powstała fundacja przyznająca Nagrodę
Nobla.
Otto Nikolaus August (1832-1891), współpracował z E. Langenem; 1861 podjęli
pierwsze próby zbudowania silnika 4-suwowego, a 1867 zbudowali atmosferę (bez sprężania
paliwa) silnik spalinowy tłokowy 2-suwowy i zał. firmę wytwarzającą takie silniki; za silnik
atmosferyczny otrzymali 1867 złoty medal na wystawie światowej w Paryżu; 1876
skonstruowali 4-suwowy spalinowy silnik tłokowy (zw. silnikiem Otta) na gaz świetlny ze
sprężaniem mieszanki i zapłonem elektrycznym, w silniku tym realizowali koncepcję obiegu
cieplnego podaną 1862 przez A. Beau de Rochasa.
Grupa m1 K1 / 2005
4
Parsons Charles Algernon (1854-1931), 1884 wynalazł parową, wielostopniową
turbinę reakcyjną i pierwszy zastosował ją do produkcji turbogeneratorów; 1889 zał. duże
zakłady produkujące turbiny parowe i maszyny elektr.; od 1894 pracował nad zastosowaniem
turbiny parowej do napędu statków wodnych; 1897 statek Turbinia, z opracowanym przez
Pareona układem bezpośredniego napędu turbinami, osiągnął prędkość 34,5 węzła; w
zakładach Parsona były też budowane turbiny napędowe pionierskich okrętów i statków,
m.in. pancernika Dreadnought i liniowca pasażerskiego Mauretania; Parsons był także
konstruktorem i producentem szkieł i urządzeń optycznych, m.in. teleskopów
astrologicznych.
Popow Aleksandr (1859-1906), pionier radiotechniki; opierając się na doświadczeniach
H.R. Hertza badał właściwości propagacyjne fal elektromagnetycznych; pierwszy użył
anteny, przyłączając do koherera Branly'ego odcinek przewodu wyniesionego w górę, i 1894
zbudował urządzenie pozwalające rejestrować wyładowania atmosferyczne (tzw. detektor
burz); 1895–97 zbudował, niezależnie od G. Marconiego, zespół nadawczo-odbiorczy
umożliwiający przesyłanie na odległość (5 km) sygnałów radiowych, zakodowanych
alfabetem telegraficznym (Morse'a); dalsze eksperymenty doprowadziły do uzyskania
łączności radiotelegraficznej na odległość 130 km; zastosował też odbiór na słuchawkę oraz
strojenie odbiornika.
Siemens Friedrich(1826-1906) i Siemens Wilhelm (1823-1883), 1856 skonstruowali,
piec z regeneracją ciepła spalin, zastosowany do przemysłowej produkcji szkła.
Siemens Ernst Werner (1816-1892), 1847 skonstruował elektromagnetyczny,
synchroniczno-współfazowy aparat telegraficzny; budował linie telegraficzne; 1866 wynalazł
samowzbudną prądnicę elektryczną prądu stałego, 1879 zbudował elektrowóz napędzany
prądem o napięciu 150 V, doprowadzonym za pomocą trzeciej szyny, 1887 skonstruował
fotometr selenowy.
Solvay Ernest Gaston (1838-1922), 1861–63 opracował przemysłową metodę
otrzymywania sody (sodu węglan), zw. też metodą amoniakalną; metoda ta, jako bardziej
ekonomiczna wyparła metodę N. Leblanca.
Stephenson George (1781-1848), 1814 zbudował parowóz Blücher, a 1829 parowóz
Rakieta (pierwowzór wielu późniejszych parowozów); 1823 zał. pierwszą w świecie fabrykę
parowozów; 1825 zbudował pierwszą linię kolei publicznej z Stockton-on-Tees do
Darlington; 1837 zastosował w parowozach mechanizm kulisowy; przyczynił się znacznie do
rozwoju transportu kolejowego; razem z synem współpracował przy budowie wielu linii
kolejowych w W. Brytanii; kilka swych lokomotyw dostarczył do Stanów Zjednoczonych.
Tesla Nikola (1856-1943), 1891 wynalazł transformator elektryczny wielkiej
częstotliwości (tzw. transformator Tesla); konstruktor maszyn i układów elektrycznych; 1898
zbudował radiostację o mocy 200 kW.
Watt James (1736-1819), wynalazca, m.in. udoskonalonego przemysłowego silnika
parowego; 1769 ulepszył atmosferyczny silnik parowy Th. Newcomena, 1782 zbudował
silnik parowy dwustronnego działania, 1788 — odśrodkowy regulator prędkości obrotowej
(regulator Watta); 1755 razem z M. Boultonem zał. w Soho pod Birmingham pierwszą na
świecie wytwórnię maszyn parowych, do 1800 wytwórnia ta wyprodukowała 250 maszyn.
Whittle Frank (1907-1996), 1930 opatentował silnik turboodrzutowy (zbud. 1937).
Wöhler Friedrich (1800-1882) 1828 po raz pierwszy w dziejach chemii otrzymał związek
organiczny — mocznik, obalając tym samym teorię siły życiowej; otrzymał metaliczny glin
(1827) i beryl (1828); odkrył węglik wapnia i opracował metodę otrzymywania z niego
acetylenu; otrzymał i opisał wiele związków organicznych.
Grupa m1 K1 / 2005
5
Wright Wilbur (1867–1912) i Wright Orville (1871–1948), 1896–1903 zbudowali
wiele szybowców, na których dokonali lotów ślizgowych, 1903 — pierwsze loty samolotem
własnej konstrukcji z silnikiem spalinowym; 1908 pierwszy lot z pasażerem; 1909 zał. w
USA wytwórnię samolotów i szkołę pilotażu.
Grupa m1 K1 / 2005
6
Przedsiębiorcy i politycy
Agnelli Giovanni (1866-1945), jeden z założycieli (1899) firmy Fiat i jej prezes od 1920;
znakomity organizator przemysłu, jeszcze przed I wojną światową wprowadził masową
produkcję samochodów w zakładach w Turynie.
Bismarck Otto (1815-1898), 1862 mianowany pruskim premierem i ministrem spraw
zagranicznych, podjął walkę z liberalną większością sejmową; przeprowadził reformę
wojskową (m.in. zwiększenie stanu armii do 300 tys.). Dążył do zjednoczenia Niemiec pod
hegemonią Prus; W polityce wewnętrznej podjął 1871 walkę z opozycją katolicką
(Kulturkampf) oraz socjalistami (ustawy przeciwko socjalistom 1878–90); w celu pozyskania
klasy robotniczej przeprowadził (rozpoczęte 1881) reformy społeczne, m.in. skrócenie dnia
pracy, 1886 utworzono Komisję Kolonizacyjną. Narastające trudności Niemiec w polityce
międzynarodowej i wewnętrznej doprowadziły 1890 do dymisji Bismarcka.
Carnegie Andrew (1835-1919), właściciel wielkich zakładów przemysłu stalowego, zw.
królem stali; 1901 wycofał się z działalności gospodarczej i poświęcił działalności
filantropijnej oraz społ.-polit.; większą część majątku przeznaczył na fundacje nauk. i społ.,
m.in. na budowę Carnegie Hall.
Dawes Charles Gates (1865-1951), amerykański polityk i finansista; 1924 autor tzw.
planu Dawesa, ustalającego kwoty i terminy spłat niemieckich reparacji wojennych po I
wojnie światowej. Zakładał on iż Niemcy muszą otrzymać kerdyty międzynarodowe na
rozwój gospodarki, co miało umożliwić spłatę odszkodowań. Pozwoliło to na poważny wzrost
potencjału gospodarczego i militarnego kraju. 1925 Pokojowa Nagroda Nobla.
Dodge J. i H., od 1915 założyciele firmy jednej z marek amerykańskich samochodów
osobowych i ciężarowych. Przejął ją 1928 koncern Chryslera.
Eiffel Gustave Alexandre (1832-1923), specjalista od konstrukcji żeliwnych i żeliwnostalowych; mosty (most Aleksandra w Paryżu 1900), wiadukty (kol. koło Garabit 1882),
śluzy, konstrukcja posągu Wolności w Nowym Jorku; gł. dzieło — wieża Eiffla; prowadził
też badania nad opływem płatów nośnych, śmigieł itp.Swoimi śmiałymi koncepcjami wpłynął
znacznie na rozwój architektury współczesnej, zarówno w zakresie nowatorskich efektów
przestrzennych jakie daje konstrukcja kratowa, jak również nowej estetyki realizowanej w
metalu.
Erhard Ludwig (1897-1977), 1948–49 jako przewodniczący specjalnej komisji, wywarł
decydujący wpływ na przeprowadzenie reformy walutowej w zach. strefach okupacyjnych w
Niemczech po II wojnie światowej; uważany za „ojca zachodnioniemieckiego cudu
gospodarczego” i jednego z twórców społecznej gospodarki rynkowej („dobrobyt dla
wszystkich”).
Eastman George (1854-1932), wynalazca, założyciel firmy Kodak (Eastman Kodak
Company); pierwszy rozpoczął produkcję: 1884 — błon zwojowych na podłożu papierowym,
1888 — błon zwojowych na celuloidzie (przegrał później proces o prawa patentowe z H.
Goodwinem), 1891 — błon fot. do ładowania w świetle dziennym (patent kupiony od S.N.
Turnera); wyprodukowany przez Eastmana 1888 prosty aparat fot. Kodak, pierwszy z
aparatów na błonę zwojową, rozpowszechnił na wielką skalę fotografię amatorską; dużą część
ze swoich ogromnych dochodów Eastman przeznaczył na cele charytatywne, gł. na rozwój
nauki.
Gates Bill, właśc. William Henry Gates III (1955-), amer. programista
komputerowy, przemysłowiec; założyciel i prezes Microsoft Corporation; współtwórca
systemu operacyjnego MS-DOS; autor książki o Internecie i nowych możliwościach przekazu
informacji „Droga ku przyszłości”.
Grupa m1 K1 / 2005
7
Girard Philippe (1775-1845), francuski mechanik i wynalazca; jeden z organizatorów
przemysłu włókienniczego w Królestwie Polskim; 1825–44 ekspert rządu Królestwa
Polskiego i Banku Polskiego; 1810 wynalazł metodę przędzenia lnu na mokro; 1831
zorganizował przędzalnię w Marymoncie pod Warszawą, a 1833 przeniósł do Rudy
Guzowskiej, nazwanej później od jego nazwiska Żyrardowem; zorganizował tam dużą
fabrykę wyrobów lnianych; 1844 powrócił do Francji.
Hoover Herbert Clark (1874-1964) polityk amer.; podczas I wojny światowej i po niej
organizator i administrator amer. pomocy charytatywnej dla Europy; 1929–33 prezydent
USA; W czasie Wielkiego Kryzysu podjął kroki zapobiegawcze (m.in. ograniczył roboty
publiczne), ale przeciwstawił się ingerencji państwa w gospodarkę oraz destabilizacji
budżetu. Był głównym krytykiem tzw. nowego ładu. 1931 wprowadził roczne moratorium na
spłatę długów wojennych przez państwa europejskie; po II wojnie świat. ponownie kierował
amer. pomocą żywnościową dla zagranicy.
Kreuger Ivar – szwedzki przemysłowiec. W roku 1925 Sejm Ustawodawczy uchwalił
upaństwowienie polskiego przemysłu zapałczanego i utworzenie Polskiego Monopolu
Zapałczanego. Wtedy to szwedzki finansista Ivar Kreuger zwany królem zapałczanym
wydzierżawił polski przemysł zapałczany. Do tego milionera należało przed wojną 75 %
przemysłu zapałczanego.
Krupp Alfred (1812–87), rozbudował zakład, tworząc jeden z największych w świecie
koncernów zbrojeniowych. W okresie międzywojennym Krupp był dostawcą broni na skalę
światową, poparł przejęcie władzy przez Hitlera; w czasie II wojny światowej zakłady Kruppa
były podstawą niemieckiego przemysłu zbrojeniowego, zatrudniały przymusowo ludzi z
krajów okupowanych.
Lesseps Ferdinand Marie wicehrabia,(1805-1894), francuski dyplomata, inżynier; 1833
konsul w Kairze; 1848–49 poseł w Madrycie; 1854 uzyskał koncesję na budowę Kanału
Sueskiego (otwarty dla żeglugi 1869); 1881 założył towarzystwo budowy Kanału
Panamskiego, które 1889 zbankrutowało (tzw. afera panamska).
Malinowski Ernest Adam, (1818-1899), inżynier budowniczy; twórca Ferrccarril
Central Trasandinc w Peru — najwyżej położonej linii kolejowej świata, w Limie zasłużył się
fortyfikowaniem wybrzeża (zwł. portu Callao); zaprojektował i 1872–76 kierował budową
linii kolejowej Callao–La Oroya, sięgającej do wys. 4769 m n.p.m. (najwyżej położona droga
kolejowa na świecie).
Michelin André (1853–1931) i Édouard (1859–1940); 1891 zastosowali rozbieralną
oponę pneumatyczną z dętką (wynalezioną przez Édouarda — dyrektora zakładów wyrobów
gumowych) do kół rowerowych, 1894 — do kół pojazdów konnych, a 1895 — do kół
pojazdów samochodowych. Założony przez nich koncen był właścielem m.in. fabryki
samochodów Citroen (w latach 1935-1976). Obecnie potentat przemysłu gumowego – jeden z
pieciu największych producentów opon na świecie.
Morgan John Pierpont (1837-1913), amer. finansista i przemysłowiec, założyciel banku
J.P. Morgan Co., jednego z najpoważniejszych w Ameryce, finansował fabryki
włókiennicze, kopalnie, kontrolował banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, linie żeglugowe i
in.; znany kolekcjoner dzieł sztuki; jego biblioteka została przekształcona (1924) w fundację.
Morita Aikio (1921-1999) Po zakończeniu II Wojny Światowej, w 1946 roku, Morita wraz
ze wspólnikiem Masaru Ibuka założył firmę Tokyo Tsushin Denki, która w 1958 zmieniła
nazwę na Sony. Do najbardziej znanych osiągnięć Sony należą: opracowanie kineskopów
Trinitron, magnetowidów formatu Betamax, Walkmana, współpraca przy tworzeniu CD,
opracowanie standardu video 8 mm i MiniDiscu. Akio Morita był jednym z najbardziej
znanych przedstwicieli japońskiego przemysłu.
Grupa m1 K1 / 2005
8
Philips Gerard – w roku 1891 założył fabrykę oświetleń elektrycznych w holenderskim
Eindhoven. Dał początek wielkiemu koncernowi elektrotechnicznemu.
Nixon Richard Milhous (1913-1994), amer. polityk, prawnik; 1969–74 prezydent USA z
ramienia Partii Republikańskiej; przy współpracy H. Kissingera zapoczątkował politykę
odprężenia w stosunkach z ZSRR (nawiązał rozmowy dotyczące redukcji zbrojeń
strategicznych – układ SALT I) i Chinami (zniósł embargo handlowe dotyczące tego kraju);
doprowadził do wycofania się USA z wojny wietnamskiej i podpisania (27 I 1973) w Paryżu
traktatu pokojowego z Wietnamem; W polityce wewnętrznej napotkał na opór większości
demokratycznej w Kongresie. Jego rządowi nie udało się ograniczyć tempa inflacji i
przezwyciężyć pogłębiającej się recsji gospodarczej. VII 1974 postawiony przez Kongres w
stan oskarżenia w wyniku afery Watergate, 9 VIII zrzekł się urzędu (jako pierwszy w historii
USA); objęty przez prez. G. Forda pełną amnestią.
Raiffeisen Friedrich Wilhelm (1818-1888), pionier niemieckiego i światowego ruchu
spółdzielczego; jako wójt, w celu ratowania miejscowych chłopów przed lichwą, zał. 1862
pierwszą w historii spółdzielczości kasę pożyczkową, której zasady zdobyły sobie
popularność w całych Niemczech, a następnie w wielu innych krajach; w Polsce, wg wzorów
kas Raiffeisena, organizował spółdzielnie F. Stefczyk.
Rockefeller John Davison (1839-1937), amer. przemysłowiec i filantrop; pionier
przemysłu naftowego w USA; 1865 z bratem, Williamem zał. 2 firmy przetwórstwa ropy
naftowej, w tym Standard Oil Co., którą od 1870 kierował i przekształcił w przedsiębiorstwo
kontrolujące od lat 70. XIX w. większość wydobycia, produkcji i dystrybucji ropy naftowej w
USA (Mobil Corporation); na czele firmy stał do czasu jej rozwiązania; od lat 90. działał też
jako filantrop: 1892 ufundował uniwersytet w Chicago, 1901 Instytut Rockefellera zajmujący
się badaniami medycznymi, 1913 Fundację — Fundację Rockefellera.
Roosevelt Franklin Delano (1882-1945), amer. polityk, prawnik, demokrata, 1933–45
prezydent USA z ramienia Partii Demokratycznej (wybrany 4-krotnie); w polityce
wewnętrznej współtwórca i realizator programu reform New Deal; 1933 nawiązał stosunki
dyplomatyczne z ZSRR; wobec Ameryki Łacińskiej od 1933 prowadził politykę dobrego
sąsiedztwa; kontynuator polityki izolacjonizmu, od której odstąpił podczas II wojny
światowej; w jej początkowym okresie doprowadził do przyjęcia Lend-Lease Act (1941);
1941 współautor i sygnatariusz Karty Atlantyckiej; po przystąpieniu USA do wojny rzecznik
ścisłej współpracy aliantów, odegrał dużą rolę w kształtowaniu ich planów militarnych i
dyplomacji; uczestnik konferencji międzynarodowej, m.in. w Casablance i Kairze oraz
spotkań tzw. wielkiej trójki (z W. Churchillem i Stalinem) w Teheranie i Jałcie; współtwórca
powojennego ładu światowego, zwolennik utworzenia ONZ.
Rothschild Mayer Amschel (1744–1812) pochodzi z jednej z najbogatszych rodzin
bankierskich; był protoplastą rodu, który 1766 zał., w rodzinnym Frankfurcie n. Menem, dom
bankowy, wkrótce zaangażowany w operacje finansowe całej Europy; Jego synowie rozwijali
bankowość w całej Europie.
Reagan Ronald Wilson (1911- ) polityk amer., od 1962 działacz Partii Republikańskiej;
1967–75 gubernator Kalifornii; 1981–89 prezydent USA, reprezentant konserwatywnych
środowisk republikańskich; realizował politykę gospodarczą zw. reaganomiką (konsekwentny
liberalizm gospodarczy, redukcja podatków dochodowych, budżetu federalnego, ograniczenie
programów socjalnych państwa), która przyniosła znaczny wzrost gospodarczy; w polityce
zagranicznej dążył do odbudowy pozycji USA jako mocarstwa światowego, m.in. przez
rozbudowę potencjału militarnego (wzrost wydatków na zbrojenia i nowe programy
zbrojeniowe, m.in. 1983 Inicjatywa Obrony Strategicznej, czyli SDI); jednocześnie prowadził
z ZSRR rokowania rozbrojeniowe: od 1982 START, 4-krotne spotkania na szczycie z M.S.
Gorbaczowem, 1987 układ INF (likwidacja rakiet średniego zasięgu); 1983 podjął decyzję o
Grupa m1 K1 / 2005
9
interwencji w Grenadzie; założeniem swojej polityki zagranicznej (1985, tzw. doktryna
Regana) uczynił popieranie ruchów antykomunistycznych, co realizował m.in. wobec
Nikaragui i krajów Europy Środk.-Wsch. (wsparcie dla Solidarności); częściowo uwolniony
przez Kongres od odpowiedzialności za aferę Iran-contras; popularny w kraju, przyczynił się
do wzrostu prestiżu USA w świecie.
Thatcher Margaret Hilda (1925- ), polityk bryt., z wykształcenia chemik i prawnik;
1959–92 czł. Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej; 1970–74 min. oświaty i nauki;
1975–90 przywódca Partii Konserwatywnej i 1979–90 premier W. Brytanii (jako pierwsza
kobieta). Realizowała liberalną politykę ekonomiczną inspirowaną m.in. koncepcjami
monetaryzmu, określaną jako thatcherism; podkreślała rolę jednostki i indywidualnej
przedsiębiorczości; ograniczała zakres ingerencji państwa w funkcjonowanie gł. gałęzi
przemysłu oraz udział sektora publ. w gospodarce na rzecz prywatnego; wprowadziła
rygorystyczną kontrolę wydatków publ. i redukowała wydatki na cele socjalne;
przeciwstawiła się żądaniom związków zaw., doprowadzając do znacznego ograniczenia ich
wpływów. Efektem tych działań było zdławienie inflacji, wzrost wydajności pracy i
ożywienie gospodarki oraz wzrost poparcia warstw średnich dla Partii Konserwatywnej.
Politykę zagr. i obronną Thatcher oparła na zasadzie bliskiej współpracy z USA (tzw.
stosunki specjalne), podkreślaniu znaczenia NATO oraz umacnianiu bryt. sił nuklearnych;
1982 odpowiedziała zbrojnie na argentyński atak na Falklandy. Zdecydowana i nieustępliwa
(zw. Żelazną Damą), swą polityką gosp. i zagr. umocniła międzynarodowe znaczenie W.
Brytanii. W końcu lat 80. jej skrajnie liberalne posunięcia (stosowanie wolnorynkowych
metod zarządzania w oświacie, służbie zdrowia i kulturze, wprowadzenie podatku
pogłównego na potrzeby lokalne) wywoływały rosnącą krytykę, a jej sprzeciw wobec daleko
idącej integracji EWG (zwłaszcza unii politycznej i monetarnej) oraz autokratyzm
spowodowały że w roku 1990 ustąpiła; 1992 powołana do Izby Lordów.
Schacht Hjalmar (1877-1970), niemiecki ekonomista i polityk ; 1923 jako komisarz
rządu ds. walutowych przeprowadził stabilizację marki; 1924–29 i 1933–39 prezes Banku
Rzeszy; 1935–37 min. gospodarki i pełnomocnik generalny ds. gospodarki wojennej; 1939–
43 min. III Rzeszy bez teki; popierał Hitlera; sądzony przez Międzynarodowy Trybunał
Wojenny w Norymberdze, 1946 uniewinniony; 1946 skazany przez sąd denazyfikacyjny w
Stuttgarcie na 8 lat obozu pracy; 1948 zwolniony; założyciel (1953) i współwłaściciel domu
bankowego w RFN; doradca gospodarczy i finansowy krajów rozwijających się.
Wilkinson John (1728-1808), angielski przemysłowiec i konstruktor; 1749 zbudował
pierwszy żeliwiak, 1775 pierwszą wytaczarkę, 1779 most żeliwny (z A. Darbym), 1787 statek
o kadłubie stalowym.
Young Owen (1874-1962), amerykański prawnik i ekonomista; 1929 autor tzw. planu
Younga, regulującego zobowiązania reparacyjne Niemiec po I wojnie światowej (zastąpił
plan Dawesa), anulowanego 1932 uchwałą konferencji lozańskiej.
Dupont de Nemours Pierre Samuel (1739–1817), fr. ekonomista i polityk;
przedstawiciel fizjokratyzmu, twórca tego terminu; zwolennik oświaty powszechnej, autor
projektów edukacyjnych dla Francji, USA i Komisji Edukacji Nar. (1774 sekr.) w Polsce;
protoplasta rodu, który stworzył koncern Du Pont E.I. de Nemours and Co. Incorporated
(największy na świecie amer. koncern chem. oraz zbrojeniowy; zał. 1802 jako mała fabryka
prochu; produkcja barwników, włókien chem., tworzyw sztucznych, materiałów do produkcji
broni jądr. i reaktorów).
Grupa m1 K1 / 2005
10
Ekonomiści
Franklin
Benjamin (1706-1790), amerykański polityk, współtwórca Stanów
Zjednoczonych, dyplomata, filozof, publicysta, jeden z największych uczonych XVIIIw.;
Współautor Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych; jeden z ojców założycieli
Stanów Zjednoczonych; członek Towarzystwa Królewskiego w Londynie. W filozofii
przedstawiciel utylitaryzmu, zajmował się problematyką etyczną i społeczną, przedstawił
model człowieka, który sam sobie wszystko zawdzięcza (ang. Self-made-man). Zajmował się
też fizyką, medycyną, botaniką i agronomią.
Friedman Milton (1912- ) ekonomista amerykański, twórca monetaryzmu, wybitny
przedstawiciel chicagowskiej szkoły w ekonomii, za jedyny czynnik wpływający na poziom
nominalnego Produktu Narodowy Brutto (PNB) uznawał podaż pieniądza, inflację postrzegał
wyłącznie jako zjawisko pieniężne oraz zalecał zwiększanie podaży pieniądza w tempie
odpowiadającym tempu wzrostu PNB dla zapewnienia stabilizacji gospodarczej. Krytyk
keynesizmu i opartego na nim interwencjonizmu; przyznawał wyższość polityce monetarnej
nad fiskalną; dowodził, że ekspansywna polityka dochodowa, mająca na celu ograniczenie
bezrobocia, w długim okresie prowadzi wyłącznie do wzrostu cen, bezrobocie zaś będzie się
kształtować na poziomie naturalnej stopy bezrobocia; zwolennik wolnej konkurencji,
opowiadał się przeciw ingerowaniu państwa w gospodarkę; 1976 otrzymał Nagrodę Nobla za
prace z teorii i historii pieniądza.
Hayek Friedrich August (1899-1992), brytyjski ekonomista, filozof społ. i polit.,
pochodzenia austryjackiego; kontynuator wielu koncepcji austriackiej szkoły w ekonomii,
przedstawiciel tzw. nowej szkoły wiedeńskiej; zwolennik liberalizmu, przeciwnik interwencji
państwa w gospodarkę; 1974 otrzymał (wraz z G. Myrdalem) Nagrodę Nobla.
Juglar Climent - już w 1860 roku opisał zasady wahań wielkości produkcji zwanych
cyklami koniunkturalnymi, gdzie wyróżnił on dwie fazy: wzrostu ( ekspansji) i spadku
(recesji).
Keynes John Maynard (1883-1946), brytyjski ekonomista; finansista i publicysta;
wybitny teoretyk makroekonomii, działacz polityczny; od 1909 wykładowca ekonomii na
uniwersytecie w Cambridge; 1911–45 red. „Economic Journal”; od 1921 prezes wielkiego
towarzystwa ubezpieczeniowego; prowadził też własne przedsiębiorstwo finansowe; w
uporządkowany sposób przedstawił popytową teorię dochodu narodowego (teoria Keynesa);
w czasie II wojny świat. odgrywał ważną rolę w kierowaniu gospodarką wojenną W. Brytanii;
jeden z twórców Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Międzynarodowego Banku
Odbudowy i Rozwoju. Autor: „Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza”.
Kondratjew Nikołaj (1892-1938), rosyjski ekonomista i statystyk; twórca teorii długich
cykli koniunkturalnych (trwających 50–60 lat), zw. cyklami Kondratjewa; badał ceny i stopy
procentowe w USA, W. Brytanii i Francji w okresie od XVIII w. do lat 20. XX w. i odkrył
występujące w regularnych odstępach ich szczyty oraz doliny; podobnej pracy dokonano w
Harvard University w Cambridge; potwierdziła ona występowanie od XIII w. w Anglii
długookresowych, wynoszących 54 lata, cykli cen pszenicy; zainteresowanie cyklami
Kondratjewa odżyło w latach 70. i 80.
Kuznets Simon Smith (1901-1985), ekonomista amerykański, pochodzenia rosyjskiego;
zajmował się głównie problematyką wzrostu gospodarczego oraz dochodu narodowego i jego
podziału; badacz historii gospodarczej epoki nowożytnej; zgromadził dane statystystyczne
dotyczące produktu społ. i nakładów produkcyjnych, struktury produkcji i zatrudnienia,
uporządkował je w zwarte i ciągłe szeregi czasowe i poddał analizie pod kątem
porównywalności w czasie i przestrzeni.
Grupa m1 K1 / 2005
11
Locke John (1632-1704), filozof ang.; czołowy przedstawiciel nowoż. empiryzmu genet.;
zajmował się gł. problemem pochodzenia wiedzy ludzkiej; uważał umysł ludzki za „czystą,
nie zapisaną kartę”, w etyce był prekursorem utylitaryzmu; uważał, że człowiek powinien
zabiegać o realizację własnych interesów i kierować się rozumem, a nie autorytetem; był
zwolennikiem podziału władzy oraz rządu działającego w granicach zakreślonych prawem;
twierdził, że władza wykonawcza, która przekracza swoje uprawnienia, uzasadnia opór
obywateli i rewolucję (teza ta zapowiada rewolucję 1688 w Anglii); rozważania Locke'a o
pracy, własności i zróżnicowaniu majątkowym spowodowanym przez pieniądz wywarły
istotny wpływ na teorie A. Smitha i K. Marksa; Locke był prekursorem liberalizmu i nowocz.
teorii demokracji, wpłynął na twórców Stanów Zjedn. i niektórych teoretyków rewolucji
francuskiej.
Malthus Thomas Robert (1766-1834) brytyjski ekonomista i demograf, jeden z
głównych przedstawicieli klasycznej szkoły w ekonomii; jeden z głównych (obok A. Smitha,
D. Ricardo i J.S. Milla) przedstawicieli tzw. ekonomii klas.; pierwszy w W. Brytyani prof.
teorii ekonomii; badał problemy płac i pieniądza; rozgłos przyniosła mu sprecyzowana 1798
teoria ludnościowa głosząca, iż gatunek ludzki charakteryzuje uniwersalną tendencję do
wzrostu liczebnego w tempie przewyższającym tempo wzrostu podaży żywnościowej
(maltuzjanizm); Malthus był pierwszym ekonomistą, który dopuszczał możliwość
występowania okresowych kryzysów wywoływanych nadmiernym oszczędzaniem. Jego
sposób myślenia o roli oszczędności w gospodarce był kontynuowany dopiero przez Johna
Maynarda Keynesa
Marks Karol, właśc. Karl Heinrich Marx, (1818-1883), niem. twórca koncepcji
ekonomicznej, jeden z najważniejszych teoretyków i ideologów socjalizmu. od 1844
współpracował i przyjaźnił się z F. Engelsem; Przedstawiciel młodoheglistów; istotny wpływ
na kształtowanie się poglądów Marksa wywarł też socjalizm utopijny (H. Saint-Simon, Ch.
Fourier, R. Owen), a także poglądy L. Feuerbacha. Marks odrzucił heglowską filozofię
absolutu, natomiast jego filozofię dziejów przekształcił w koncepcję materializmu hist.,
wiążąc przy tym realizację idei wolności z polit. instytucjami państwa, ale ze sferą
ekonomiczno-produkcyjnej działalności ludzi (zniesieniem własności prywatnej środków
produkcji, podziałów klasowych, wyzysku ekon.), uznaną za materialną podstawę życia społ.hist.; wiąże się z tym odmienny niż u Hegla podział dziejów na epoki (wspólnotę pierwotną,
niewolnictwo, feudalizm, kapitalizm, socjalizm i komunizm) oraz zainteresowania
ekonomiczne Marksa (na które istotny wpływ wywarli: A. Smith, D. Ricardo, J.Ch.
Sismondi). Powiązanie przez Marksa heglowskiej dialektyki, zawierającej ideę gwałtownych
załamań jako czynnika historiotwórczego, z koncepcją skonfliktowanych klas społ. jako
podmiotów dziejów (w miejsce państwa, narodu, wielkich jednostek) dało w rezultacie teorię
rewolucji proletariackiej, stanowiącej wynik toczącej się wówczas walki klas; miała ona
rozstrzygnąć podstawowe problemy determinujące dotychczasowy proces hist.: charakter
własności środków produkcji, układ klasowy, wyzysk, alienację pracy. Według Marksa
warunkiem likwidacji zła hist. oraz realizacji wolności przez rewolucję było jej wystąpienie
we wszystkich rozwiniętych (bogatych) krajach kapitalist. jednocześnie, a wynikiem
rewolucji — powstanie bezklasowego i bezpaństw. społeczeństwa komunistycznego.
Koncepcja Marksa wywarła ogromny wpływ na życie intelektualne i polit. końca XIX w. i
pocz. XX w., a o jej dalszych losach zadecydowała przede wszystkim rewolucja 1917 w
Rosji.
Marshall Alfred (1842-1924), bryt. ekonomista, z wykształcenia matematyk;
zapoczątkował w ekonomii kierunek neoklasycystyczny, jego najwybitniejszy przedstawiciel;
uczniami Marshalla byli m.in. J.M. Keynes i A.C. Pigou. Marshall wskazywał na związek
zachodzący między podażą, popytem i ceną; wielkość popytu zależy wg niego od
użyteczności krańcowej danego dobra, wielkość podaży — od kosztów produkcji, tj.
Grupa m1 K1 / 2005
12
wynagrodzenia krańcowego, czynników produkcji (pracy, kapitału, ziemi i organizacji).
Analizując wpływ zróżnicowanych dochodów poszczególnych klas na kształtowanie się
popytu, sformułował prawo elastyczności popytu, precyzując zależność zmiany popytu od
zmian ceny; 1890 ukazała się gł. praca Marshalla, Zasady ekonomiki; była ona
najważniejszym traktatem współczesnej ekonomii brytyjskiej, wprowadzała wiele nowych
koncepcji, dotychczas aktualnych w ekonomii.
Montesquieu Charles Louis (Monteskiusz) (1689-1755), franc. prawnik, myśliciel i
pisarz polit.; jeden z czołowych przedstawicieli wczesnego oświecenia, najwybitniejszy
teoretyk monarchii konstytucyjnej. W głównym dziele O duchu praw w 1748 przedstawił swą
teorię polityki dotyczącą istoty i powstania państwa i prawa oraz koncepcję organizacji
państwa rządzonego dobrze i praworządnie. Państwo powstało wg Montesquieu w wyniku
umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i
wolności. Zadania państwa pojmował Montesquieu w sposób liberalistyczny i
indywidualistyczny: powinno działać tylko wówczas, gdy jest to niezbędne. Istotą państwa
powinna być polityczna wolność obywateli, którą pojmował Montesquieu w sposób
antyabsolutystyczny a zarazem moralny; polega ona na tym, aby „móc czynić to, czego się
powinno chcieć”. Przejawy wolności wg Montesquieu to: wolność myśli, sumienia, słowa,
druku. Wolność zapewnia państwo praworządne, w którym prawa są dobre i przeniknięte
„duchem umiarkowania”, oraz oddzielenie od siebie władz: ustawodawczej, wykonawczej i
sądowniczej, które winny równoważyć się wzajemnie. Koncepcja trójpodziału władz odegrała
w historii wielką rolę, stała się częścią składową XVIII-, XIX- i XX-wiecznego
konstytucjonalizmu, legła u podstaw amerykaiej i francuskiej konstytucji. Montesquieu był
jednym z prekursorów determinizmu geograficznego. Zyskał również sławę jako pisarz.
Ricardo David (1772-1823), ang. ekonomista, makler giełdowy, jeden z gł. teoretyków
klasycznej szkoły w ekonomii; dzięki zręcznym operacjom na giełdzie, w wieku 25 lat stał się
jednym z najbogatszych ludzi w Anglii; właściciel majątku ziemskiego. Po dorobieniu się
fortuny na operacjach giełdowych zajął się geologią, matematyką i mineralogią;
współzałożyciel Tow. Geol. w Londynie. Następnie, pod wpływem A. Smitha, zajmował się
ekonomią, gł. teorią pieniądza i kredytu, a jego Proposals for an Economical and Secure
Currency (1816) przyjęto jako podstawę reformy walutowej Peels Bill z 1819. W Zasadach
ekonomii politycznej i opodatkowania (1817) udowodnił hipotezę, że wartość produktów jest
określona przez nakłady pracy potrzebne do ich wytworzenia; uzupełnieniem teorii wartości
była teoria podziału, wyjaśniająca, w jaki sposób poszczególne klasy społ. uczestniczą w
podziale wytworzonej wartości; częścią teorii podziału jest sformułowane przez Ricardo'a
spiżowe prawo płacy roboczej; Ricardo dowodził, że w gałęziach pozaroln. wolna
konkurencja między dostawcami (kapitalistami) utrzymuje ceny dóbr i usług na poziomie,
przy którym nie jest możliwe trwałe przechwytywanie korzyści z wdrażanego postępu techn.;
jego zdaniem jedyną klasą będącą rzeczywistym beneficjentem postępu w gospodarce są
właściciele ziemscy; udział dochodów tej klasy w łącznej wartości do podziału rośnie, rosną
bowiem w długim okresie ceny oraz renty gruntowe; uznając ten stan za niewłaściwy Ricardo
występował przeciw interesom właścicieli ziemskich. Ricardo stworzył także teorię kosztów
komparatywnych, będącą uzasadnieniem korzyści płynących z międzynarodowego podziału
pracy (specjalizacji). Jego teorie były wykorzystywane w walce o stworzenie
instytucjonalnych warunków do rozwoju systemu wolnej konkurencji oraz zniesienie
wysokich ceł na importowane do W. Brytanii zboża.
Say Jean-Baptiste (1767-1832), franc. ekonomista, przemysłowiec, ; czł. Trybunału,
usunięty przez Napoleona I za liberalne poglądy; popularyzator teorii A. Smitha na
kontynencie eur., w Traité d'économie politique... (t. 1–2 1803) rozwinął jego teorię rynku;
twierdził, że na rynkach produktów i usług „podaż stwarza sobie sama rynki zbytu”;
dowodził, że choć na poszczególnych rynkach może wystąpić przejściowa nadwyżka podaży
Grupa m1 K1 / 2005
13
nad popytem, to jednak ogólna nadprodukcja nie jest możliwa; hipoteza dotycząca
wzajemnych zależności między rynkową wartością wytworzonego produktu a wysokością
łącznych wydatków jest znana jako prawo rynków Say'a; na prawie tym są oparte
rozbudowane teorie prowadzące do konkluzji, że gospodarka rynkowa (której mechanizmy
nie są zakłócane interwencją z zewnątrz, np. ze strony państwa czy związków zawowodych)
funkcjonuje, w zasadzie, przy pełnym wykorzystaniu zasobów.
Schumpeter Joseph Alois, (1883-1950), amer. ekonomista, Badacz rozwoju gosp.,
ujmowanego jako proces dynamiczny i nieciągły, oraz przyczyn i przebiegu cykli
koniunkturalnych; wg Schumpetera podstawę wzrostu gosp. stanowi działalność innowacyjna
przedsiębiorców, którzy przyjmują na siebie wszelkie ryzyko i wprowadzają nowe
technologie, które zastępując stare, uruchamiają procesy „kreatywnej destrukcji”; cykliczność
gosp. ma swoje źródło w nieregularnej aktywności innowacyjnej przedsiębiorców;
Schumpeter przewidywał zastąpienie systemu kapitalistycznego socjalizmem, m.in. na skutek
długookresowego zmniejszania się dopływu innowacji do gospodarki, spowodowanego
wzrostem dobrobytu oraz rozwojem spółek akcyjnych (tzw. własności anonimowej).
Weber Max (1864-1920), niem. socjolog, historyk, religioznawca, ekonomista, prawnik,
teoretyk polityki i metodolog nauk społ.; jeden z najbardziej wszechstronnych przedstawicieli
nauk społ., twórca tzw. socjologii rozumiejącej; Odrzucając pozytywist. koncepcję nauk społ.
jako nauk przyrodniczych, Weber starał się im nadać ścisły i obiektywny charakter, m.in.
przez: opracowywanie ich podstaw metodologicznych (koncepcja typów idealnych),
tworzenie ich możliwie precyzyjnego języka (wiele wprowadzonych przez niego pojęć i
kategorii jest szeroko stosowanych) oraz prowadzenie zakrojonych na szeroką skalę badań
hist.-porównawczych. Doniosły był udział Webera w przezwyciężeniu organicyzmu i
uczynieniu socjologii nauką o działaniach społecznych. Najbardziej znane stały się studia
Webera nad powstaniem kapitalizmu (polemiczne w stosunku do marksizmu, gdyż
uwydatniały wpływ czynników rel.-kulturowych, a nie ekon.) i osobliwościami cywilizacji
europejskiej. Weber nie stworzył szkoły, ale wywarł wielki wpływ na nauki społ., zwłaszcza
na socjologię; zaznaczył się on najmocniej w metodologii, socjologii polityki, socjologii
struktur społ. i gosp. oraz socjologii religii
Grupa m1 K1 / 2005
14
Pojęcia
Akumulacja Pierwotna, proces historyczny, występujący w Europie w XVI i XVII w.,
stwarzający warunki rozwoju kapitalizmu, polegający na oddzieleniu bezpośrednich
producentów (chłopów, rzemieślników) od środków produkcji przez ich wywłaszczanie oraz
na nagromadzeniu przy pomocy państwa środków kapitałowych; akumulacja pierwotna
została w ten sposób opisana przez K. Marksa.
Samowystarczalność gospodarcza, Autarkia, cel realizowanej przez państwo lub
grupę państw polityki gosp.; dążenie do samowystarczalności gospodarczej występuje w
okresach kryzysów ekon. (np. w okresie międzywojennym tendencje te przejawiały USA,
Austria, Czechosłowacja i inne kraje eur.) oraz przygotowywania i prowadzenia wojen (np.
Niemcy, Włochy, Japonia bezpośrednio przed i podczas II wojny świat.); niekiedy może być
ona narzucona przez dyskryminację danego kraju ze strony partnerów zagr. (przykład ZSRR
po rewolucji październikowej); samowystarczalność gospodarcza jest przeciwieństwem
międzynar. podziału pracy i powoduje zmniejszenie efektywności gosp.; współcześnie stan
s.g. wydaje się niemożliwy do osiągnięcia.
Barter wymiana bezpośrednia: towar za towar bez udziału pieniądza; najstarsza forma
wymiany.
„Czarny czwartek” – II poł. Lat 20-tych to okres światowej koniunktury gospodarczej,
której gwałtowne załamanie się nastapiło jesienią 1929r. Pierwszym objawem wielkiego
światowego kryzysu ekonomicznego był krach na giełdzie nowojorskiej w „Czarny czwartek”
24 X 1929, który przyniósł spadek wartości akcji większości przedsiębiorstw. Przesłanki tego
kryzysu stworzyła błędna polityka finansowa centralnych banków amerykańskich i
angielskich. Skończył się w 1933 w krajach rozwiniętych słabo uprzemysłowionych i
rolniczych. Wielki Kryzys dotkął przemysł (produkcja spadła o 33%), rolnictwo (spadek cen
o 30-60%), bezrobocie objęło 26 mln osób.
Dumping - sprzedaż towarów na rynku zagranicznym po cenach niższych od cen na rynku
krajowym, nawet poniżej kosztów własnych; cele dumpingu: 1) ułatwienie ekspansji na nowe
rynki i obrona pozycji danego kraju na rynkach zagranicznych przez ograniczenie
konkurencji, 2) przeciwdziałanie nadmiernej podaży towarów w kraju, prowadzącej do
obniżki cen i w jej wyniku do zmniejszenia dochodów producentów. Dumping może
występować w dłuższych okresach, może też mieć charakter chwilowy, sporadyczny.
Dumping wywołuje szkodliwe skutki: w kraju eksportera — dla konsumentów, którzy, płacąc
wysokie ceny, pokrywają straty wynikłe z niskich cen dumpingowych; w kraju importera —
hamuje produkcję krajową (wywołuje wzrost bezrobocia) w wyniku nieopłacalności tej
produkcji wobec tańszych produktów importowanych; dumping jest uważany za środek
nieuczciwej konkurencji.
Deflacja - zmniejszanie się obiegu pieniężnego samoczynne (w następstwie zastoju lub
recesji gosp.), bądź dokonane przez władze monetarne w celu przeciwdziałania inflacji.
Zazwyczaj deflacja powoduje spadek ogólnego poziomu cen, często produkcji i zatrudnienia;
wzrasta siła nabywcza jednostki pieniężnej i kurs giełdowy waluty krajowej, w rezultacie
maleje zadłużenie zagr. w przeliczeniu na tę walutę. Polityka deflacyjna bywa stosowana do
celów wewn. (przeciwdziałanie wzwyżce cen i przywracanie równowagi rynkowej) lub zewn.
(obrona bądź przywrócenie wartości jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagr.). Ujemną
stroną deflacji jest m.in. wzrost cen produktów krajowych na rynkach zagr. i malejący eksport
oraz wzrost importu (zniżka cen produktów zagr. w przeliczeniu na walutę krajową).
Demonetyzacja złota – oderwanie systemu walutowego od choćby teoretycznego
związku ze złotem i rezygnacja z prkatyki określania parytetów walut w złocie. Decyzja
podjęta przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy w 1976 podczas Konferencji w Kingston.
Grupa m1 K1 / 2005
15
Dostawy Obowiązkowe - państwowy skup głównie produktów rolnych po cenach
stałych, zwykle niższych niż wolnorynkowe, ze wszystkich gospodarstw rolnych, w ilości
zależnej od wielkości ich powierzchni i innych kryteriów; system dostaw obowiązkowych,
wprowadzony w Polsce 1951, do ok. 1955 stosowany przez wszystkie kraje komunistyczne w
celu regulowania rynku i świadczeń rolnictwa na rzecz industrializacji, po 1955 był
ograniczany ze względu na jego ujemne skutki dla produkcji rolnej; w Polsce 1954–59
dostawy obowiązkowe zostały znacznie zmniejszone, a 1972 — zniesione.
Etatyzm - działalność gospodarcza państwa, polegająca na zakładaniu przedsiębiorstw
państwowych, tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na
regulowaniu życia gospodarczego za pomocą środków administracyjnych; w szerszym
znaczeniu etatyzm oznacza wszelką ingerencję państwa w życie gospodarcze, w węższym —
bezpośrednie podejmowanie zadań w produkcji i handlu.
Europejski Plan Odbudowy – trudna sytuacja gospodarcza powojennej Europy
wpłynęła negatywnie na ekonomikę USA. Kraje europejskie, dłużnicy amerykańscy, nie były
w stanie spłacić kredytów zaciągniętych w czasie wojny. Obawa przed powtórzeniem się
kryzysu z 1929-33 spowodowała opracowanie przez ekonomistów amerykańskich Planu
Odbudowy Europy (=Plan Marshalla; w tym Niemczech). Oferowany wszystkim krajom
europejskim, ale postawiono warunek: nieobecność komunistów w rzędzie danego kraju.
Związek Radziceki i inne kraje „demokracji ludowej” odmówiły uczestniczenia w Planie.
Wielkość potrzeb na odbudowanie Europy określono na 22 mld USD. Program pomocy
obejmował lata 1948-52; były to: dostawy, kredyty (też bezzwrotne) na sumę 16,4 mld USD
 rekonstrukcja, ożywienie i stworzenie warunków do rozwoju gospodarki.
Fabryka - forma organizacji produkcji przem. na dużą skalę, oparta na pracy maszyn;
historycznie powstanie f. oznaczało przejście od rękodzielniczej produkcji manufaktur do
produkcji zmechanizowanej, opartej na wynalazkach techn.; wraz z przejściem do produkcji
maszyn., zorganizowanej w formie f., rozpoczął się pełny rozwój produkcji kapitalistycznej.
Grynderstwo, pospieszne i masowe zakładanie (niem. Gründer ‘założyciel’)
przedsiębiorstw przede wszystkim w formie spółek akcyjnych, gł. w okresach dobrej
koniunktury, rozpowszechnione zwł. w końcu XIX i pocz. XX w.; grynderstwo jest połączone
z niewystarczającym zabezpieczeniem kapitałowym, ze spekulacją i grą na giełdzie.
Hiperinflacja - wzrost przeciętnego poziomu cen powyżej 100% w skali roku; zjawisku
hiperinflacji towarzyszy załamanie ogólnogospodarcze, zamiera handel i kredyt, pojawiają się
oznaki kryzysu nadprodukcji, powszechna i żywiołowa ucieczka od pieniądza krajowego do
wartości rzeczowych i walut obcych; inflacja na tyle szybka, że nie nakręca już koniunktury.
Imperializm1. okreslenie polityki zagraniczej państw, polegającej na dążeniu do podporządkowania
sobie jak największych terytoriów (w tym kolonii) i do zdobywania hegemoinii na
jakimś obszarze, poprzez podbój zbrojny lub podporządkowanie ekonomiczne,
ideologiczne czy polityczne;
2. wg W. Lenina – najwyższe, ostatnie stadium rozwoju kapitalizmu
3. epoka historyczna charekteryzująca się światową dominacją kilku mocarstw,
zapoczątkowana pod koniec XIX w.
Industrializacja - uprzemysłowienie, proces polegający na szybszym rozwoju przemysłu
od innych działów gospodarki narodowej — rolnictwa i usług. Industrializacja przejawia się
wzrostem wolumenu produkcji przemysłowej, zwiększaniem udziału przemysłu w
wytwarzaniu produktu krajowego brutto oraz odsetka pracowników zatrudnionych w
przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych. Industrializacja została zapoczątkowana w W.
Brytanii w końcu XVIII w. i wraz z rozwojem kapitalizmu objęła inne kraje, gł. eur. oraz
niektóre ich kolonie. Dla współczesnych krajów wysoko rozwiniętych industrializacja
Grupa m1 K1 / 2005
16
stanowiła etap przejściowy na drodze do społeczeństwa postindustrialnego, w którym
przeważająca część produktu krajowego brutto jest wytwarzana w sferze usług. W krajach
obozu komunistycznego industrializację forsowano kosztem rozwoju innych działów
gospodarki i dobrobytu społeczeństwa; mimo wysokich kosztów społecznych w większości
europejskich krajów tego obozu proces industrializacji trwał stosunkowo krótko i szybko
osiągnęły one status państw uprzemysłowionych, w których przemysł ma większy udział w
tworzeniu produktu krajowego brutto niż inne działy gospodarki. Spośród krajów
rozwijających się, które rozpoczęły industrializację po II wojnie świat., status państw
uprzemysłowionych osiągnęły: Hongkong, Korea Pd., Singapur i Tajwan, zw. również
państwami nowo uprzemysłowionymi lub „azjat. tygrysami”. Brak sukcesów w
uprzemysławianiu innych krajów, mimo wysiłków ich rządów i pomocy międzynarodowej,
dowodzi, iż jest to proces trudny do zrealizowania. Niektórzy teoretycy sądzą, że jest możliwe
dokonanie „żabiego skoku” od społeczeństwa rolniczego do postprzemysłowego z
pominięciem etapu industrializacji; jak dotychczas nie znajduje to potwierdzenia w faktach.
Interwencjonizm państwowy – polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg
procesów gospodarczych. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na 3 główne jego cele:
ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, pobudzenie popytu globalnego,
którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz
podniesienie tempa wzrostu gospodarczego: przedsięwzięcia inwestycyjne państwa
zwiększające zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne). Dotacje do
nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja. Protekcjonizm w zakresie handlu
zagranicznego. Polityka monetarna. Polityka fiskalna. Interwencjonizm stwarza zagrożenie
inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy).
Źródłem ich finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Kapitał finansowy – majątek, który może przynosić jego właścielowi dochód w postaci
wartości dodanej. Kapitał w przedsiębiorstwie występuje w postaci kapitału własnego i
kapitału obcego. Do kapitału własnego zalicza się środki będące własnością przedsiębiorstwa,
np. wkłady właścicieli (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy), rezerwy z zysków itp.
Kapitał obcy to środki będące czasowo w dyspozycji przedsiębiorstwa, np. pozyczki, kredyty,
zobowiązania wobec dostawców, pracowników, itp.
Kartel - porozumienie przedsiębiorstw zawierane w celu regulowania cen przez
ograniczenie produkcji i konkurencji; kartel gromadzi przedsiębiorstwa z jednej gałęzi
produkcji, zachowujące w zasadzie, swą niezależność; kartele są zwykle nietrwałe, jeden
członek kartelu może bowiem odnosić krótkookresowe korzyści przez zwiększanie skali
produkcji ponad poziom przewidziany w porozumieniu; przykładem międzynarodowego
kartelu jest Organizacja Krajów Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC).
Keiretsu – dosłownie:”bezgłowy kartel”, jedna z najważniejszych tajnych broni
japońskiego przemysłu. Ekonomiczne zgrupowanie wielu firm zorganizowane wokół firm
handlowych i (lub) banków. Grupy takie wywodzą się z wielkich i często liczących setki lat
grup holdingów przemysłowych i finansowych. Keiretsu charakteryzują się zawikłaną
strukturą powiązań własnościowych: bank posiada akcje wszystkich zgrupowanych firm, te
zaś dysponują udziałami swoich partnerów w grupie. Przykładami są: Dai Ichi Kangyo,
Fuyo, Mitsui, Mitsubishi. Keiretsu opierają się na bazie lojalności, wzajemności i
komplementarności. Współpracują ze sobą w celu maksymalizowania udziału swych
członków w rynku, zwłaszcza gdy chodzi o czołowe firmy konkurujące na skalę
międzynarodową. Ułatwiają pozyskiwanie tanich surowców, dzielą się ze sobą technologią,
podnoszą i wzmacniają standardy jakości, prowadzą wspólny wywiad gospodarczy i
wspierają się finansowo.Moga łączyć swoje zasoby, by ułatwić zwycięstwo czołowej firmie.
Grupa m1 K1 / 2005
17
Kibuc - dobrowolna żydowska wspólnota osadnicza w Izraelu; pierwotnie roln., później
roln.-przem., oparta na wspólnej własności (lub dzierżawie) ziemi i środków produkcji,
ochotniczej pracy, równych prawach i obowiązkach, oraz zbiorowej odpowiedzialności
materialnej jej członków.
Koncern - forma organizacji skupiającej przedsiębiorstwa o odrębnej osobowości prawnej
należące do jednego właściciela; k. powstaje na skutek koncentracji kapitału, a jego
następstwem może być ograniczenie konkurencji.
Kolektywizacja Rolnictwa - proces likwidacji indywidualnych gospodarstw chłopskich
i organizowania
form
zbiorowego
gospodarowania
realizowany
w państwach
komunistycznych. Kolektywizacja rolnictwa była środkiem całkowitej likwidacji własności
prywatnej i zapewnienia pełnej kontroli partii komunist. nad gospodarką i życiem społ. wsi,
oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej do budowy przemysłu. Podczas
kolektywizacji rolnictwa stosowano środki przymusu ekon. (zwiększone obciążenia
podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy
produktów rolnych), nacisk adm.-policyjny i propagandowy oraz przemoc fiz., przeradzające
się w terror — w ZSRR w masowej skali (pacyfikacje, aresztowania, deportacje w inne
regiony kraju, niszczenie gospodarstw). Spółdzielnie roln. uzyskiwały pomoc kredytową
i techn. od władz państw. (niewystarczającą ze względu na zbyt małe możliwości finansowe
państwa i masowy charakter kolektywizacji).
Latyfundia - w staroż. Rzymie wielkie kompleksy dóbr ziemskich nastawione na
ekstensywną produkcję zbożową i hodowlaną. Także wielkie posiadłości ziemskie w dawnej
Polsce, świeckie i kościelne, tworzone od średniowiecza do XVIII w., stanowiące podstawę
potęgi materialnej i znaczenia politycznego posiadających je magnatów; w średniowieczu
największe były latyfundia kościelne; latyfundia świeckie rozwijały się szczególnie
dynamicznie od 2. poł. XVI, a zwł. w 1. poł. XVII w., gł. na Ukrainie, Białorusi i w Wielkim
Księstwie Litew.; obszary latyfundiów uległy znacznemu zmniejszeniu po rozbiorach,
następnie w ciągu XIX w., ostateczna ich likwidacja nastąpiła 1944.
Lend-Lease Act - ustawa o pożyczce i dzierżawie, przyjęta przez Kongres USA III 1941;
obowiązywała do 1945; przyznawała prezydentowi prawo do sprzedaży, pożyczki lub
wynajmu sprzętu i materiałów koniecznych do prowadzenia wojny państwom, których obrona
miała istotne znaczenie dla bezpieczeństwa USA; początkowo dotyczyła gł. W. Brytanii, od
XI 1941 — ZSRR, a następnie wszystkich państw walczących w II wojnie świat. przeciw
państwom Osi; wartość dostaw amer. wyniosła 50,7 mld dol.; po wojnie ustalono wartość
zobowiązań pozostałych do spłacenia i większość umorzono.
Luddyzm – ruch robotniczy w Anglii na przełomie XVIII i XIX w.; którego członkowie
niszczyli maszyny w większych centrach przemysłowych jako źródło niskich zarobków i
bezrobocia.
Leseferyzm – maksyma sformułowana przez fizjokratów; stała się podstawową zasadą
liberalizmu gospodarczego; oznacza swobodę produkcji i przepływu towarów na rynku, co
ma być najlepszym sposobem zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Manufaktura - wczesnokapitalistyczna forma produkcji przemysłowej, oparta na podziale
pracy i technice ręcznej; manufaktury powstawały obok i zamiast drobnych warsztatów
rzemieślniczych i łączyły rzemieślników jednej lub różnych specjalności; dzieliły się na
rozproszone — w postaci małych warsztatów podlegających jednemu kierownictwu (zbliżone
do nakładczego systemu) oraz scentralizowane — skupiające robotników w jednym miejscu.
Pierwsze manufaktury włókiennicze powstały w XIII–XIV w. we Flandrii (Gandawa, Brugia,
Ypres) i we Włoszech (gł. Siena, Florencja).
Manufaktura rozproszona – system nakładczy rozwinął się, w nowym systemie
organizatorem produkcji i właścicielem towaru był nakładca, wynajmował on rzemieślników,
Grupa m1 K1 / 2005
18
robotników niewykwalifikowanych do pracy, produkcja polegała na rozłożeniu procesu
wytwarzania na szereg czynności prostych, nie wymagających specjalizacji. Umiejętności 
tania praca  ceny towarów niskie  duże zyski przedsiębiorców; rozwinęła się przez
postęp techniczny, zapotrzebowanie na wyroby masowe; objęła górnictwo, włókiennictwo,
papiernictwo, drukarstwo; rozwinęła się w XVII i XVIII w., największy odbiorca: armia
(mundury, buty, broń, amunicja).
Monopson - rynek, na którym istnieje tylko jeden nabywca i wielu sprzedawców danego
dobra; np. skup produktów rolnych od rolników przez jedną, wielką organizację handl.;
odmiennie od indywidualnych konsumentów na większości rynków nabywca w warunkach
monopsonu ma wpływ na ceny rynkowe; niekiedy w tym samym znaczeniu używa się
terminu monopol nabywcy.
Nakładczy system produkcji — system organizacji produkcji i zbytu; polega na
produkcji przez poszczególnych wytwórców ściśle określonych zamówień składanych przez
osobę, która producentowi dostarcza surowców (czasami także narzędzi produkcji); nakładca
określał zwykle asortyment, jakość i wzory produktów, organizując jednocześnie ich zbyt;
powstał w XIII w. w pn. Włoszech i we Flandrii, stworzony przez kupców chcących złamać
monopol produkcyjny cechów; w efekcie jego wprowadzenia cześć kupców przekształciła się
w przedsiębiorców nakładców; przyczynił się do rozkładu systemu cechowego oraz rozwoju
manufaktury; obecnie występuje w postaci chałupnictwa.
NEP - Nowa Ekonomiczna Polityka 1921—29 polityka gosp. partii bolszewickiej w
sow. Rosji i ZSRR; zastępowała komunizm wojenny; przywrócono funkcje pieniądza,
zniesiono obowiązkowe dostawy żywności od chłopów, dopuszczono prywatny handel i
drobny przemysł; od połowy lat 20. stopniowo ograniczana.
Niewidzialna Ręka Rynku określenie A. Smitha wprowadzone w pracy Badania nad
naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776), wyrażające przekonanie, iż kierujące się
własnym egoistycznym interesem jednostki są w swoim postępowaniu prowadzone przez
niewidzialną rękę rynku w stronę takich działań, które służą celom społeczeństwa jako
całości; z tego stwierdzenia wyprowadzono wniosek, że mechanizm rynku konkurencyjnego,
nie poddany żadnym ingerencjom nabiera własnego, normatywnego znaczenia i jedynym
zadaniem polityków gospodarki jest wykluczenie wszelkich sztucznych zakłóceń i
pozwolenie rynkowi na wyłączne pełnienie funkcji regulacyjnych; to przekonanie legło u
podstaw XIX-wiecznego liberalizmu, dla części ekonomistów zasada leseferyzmu pozostaje
aktualna. Dokładnym matematycznym sformułowaniem smithowskiej niewidzialnej ręki
rynku, która harmonizuje interesy egoistycznych jednostek, jest współczesna teoria
równowagi neoklasycznej ekonomii.
New Deal - Nowy Ład, program reform społ.-ekon., przedstawiony 1932 przez F.D.
Roosevelta jako program wyborczy Partii Demokr. i od 1933 realizowany przez jego
administrację; celem New Deal było zwalczenie następstw wielkiego świat. kryzysu gosp., a
podstawowym założeniem — aktywna rola państwa w ożywieniu gospodarki i złagodzeniu
jego społ. skutków przez specjalną politykę pieniężną, poddanie wielkich spółek kontroli
państwa, rozwój inwestycji państwowych, organizowanie robót publicznych, odrodzenie
rolnictwa (m.in. subsydia i kredyty dla farmerów), pomoc dla bezrobotnych i ich rodzin;
realizację New Deal umożliwiły antykryzysowe ustawy Kongresu, przyjęte podczas tzw. 100
dni (9 III–16 VI 1933), dotyczące spraw pomocy dla farmerów i zmian w administracji
(powołanie agend federalnych dla realizacji programu reform, m.in. Tennessee Valley
Authority); nieprzychylne Rooseveltowi orzecznictwo Sądu Najwyższego 1935–36
uniemożliwiło wprowadzenie części reform; New Deal stanowił realizację programu reform
tzw. ery postępowej; stworzył podstawy interwencjonizmu państw. w USA; teoret. podstawą
New Deal była Keynesa teoria.
Grupa m1 K1 / 2005
19
Oligopol - najczęściej wyst. model rynku, na którym wyst. niewielka liczba- od dwóch
(duopol) do kilkunastu - producentów, których decyzje cenowe są wzajemnie uzależnione,
najczęściej w formie paralelizmu cenowego, gdy decyzje co do ceny podejmuje największe
przedsiębiorstwo o. (lider cenowy), a pozostałe je naśladują bądź mniej lub bardziej
formalnych umów, dot. wspólnej polityki cenowej (umowa dżentelmeńska, kartel, syndykat
itp.) . wyst. przy produktach jednorodnych (np. stal, ropa naftowa) jak i zróżnicowanych (np.
samochody, papierosy, sprzęt elektroniczny). Wejście nowych firm do o. jest utrudnione, ze
względu na konieczność dysponowania dużym kapitałem, na bariery technologiczne lub
prawne. W o. dominują pozacenowe formy konkurencji (reklama, poprawa jakości,
atrakcyjności produktów, wprowadzanie nowych, stosowanie dogodnych dla odbiorców form
i warunków sprzedaży)
Podatek inflacyjny - w przyrodzie, także i w ekonomii nic nie ginie. Inflacja, która
zabiera nam część wartości naszych dochodów oraz przede wszystkim naszych pieniędzy
musi przynosić komuś zysk. To co tracimy musi komuś przynosić zyski. Część zysków
uzyskują trzymający swój majątek w dobrach trwałych - np. nieruchomościach, część zyskują
pracodawcy, którym inflacja pomaga obniżać koszty pracy. Ale większość zysków zgarnia
emitent pieniądza – bank centralny, który swój zysk w ponad 90% oddaje na rzecz budżetu
państwa. Inflacja jest więc podatkiem, dotykającym wszystkich którzy są posiadaczami
gotówki. Podatku tego nie sposób uniknąć, a jak już wiemy ten rodzaj podatku najbardziej
niekorzystnie oddziałuje na rozwój gospodarczy. Dlatego też im wyższa inflacja, tym mniej
chętnych na oszczędzanie w skarpecie. Podatek inflacyjny dotkliwiej dotyka oszczędzających
w gotówce, bowiem dotyka ich i bezpośrednio, i pośrednio. Bezpośrednio - pozbawiając ich
części wartości oszczędności, pośrednio poprzez słabszy wzrost gospodarczy. W tym
przypadku oszczędzający w gotówce płacą na tych, którzy oszczędzają aktywnie oraz na tych,
którzy wcale nie oszczędzają. Podatek ten dotyczy wartości oszczędności a nie zysków z nich
osiąganych, często więc jest wyższy niż ich przyrost.
„Project Manhatan”- tajny program rządu USA, mający na celu budowę bomby
atomowej, w III 1942 rozpoczęto jego realizację, pocz. realizowany przez National Defence
Committee, potem: Army Corps of Engineers; powstały 3 centra badawcze: Columbia
Uniyersity (przekształcenie uranu w pluton), Uniyersity of Chicago i U.of California
(pozyskiwanie U253) skonstruowano bombę atomową (J.R. Oppenhaimer, w Los Alarnos); I
reakcja łańcuchowa (E. Fermi, Chicago, 2 X 1942), I próba eksplozji nuklearnej (16 VII
1945), 6 VIII 1945 zrzucono bombę atomową na Hiroszimę, a 9 VIII 1945 na Nagasaki;
łącznie w prace projetu było zaangażowanych 125 tys. osób, wydano na niego 2 mld dolarów;
1946 prace P.M. przejęła Komisja Energii Atomowj.
Reganomika — termin od nazwiska prezydenta USA Ronalda Reagana, była polityką
gospodarczą opartą na monetaryzmie i ekonomii podaży. Polegała na redukcji podatków,
restrykcyjnej polityce pieniężnej i ograniczaniu interwencjonizmu przy równoczesnym
wzroście wydatków zbrojeniowych.
Rewolucja menedżerska - (menedżer to wysoko wykwalifikowany, najemny kierownik
firmy zastępujący właściciela w zarządzaniu. Menedżerowie upowszechnili się wraz z
koncentracją kapitału i monopolizcją), nast. w III cyklu koniunkturalnym, gdy właściciele
firm przestali być jednocześnie ich kierownikami. Koncepcja głoszona przez amer. socjologa
J. Burnharna w 1941, zawierał tezę, że „nowczesne społeczeństwo zarówno na Wschodzie,
jak i na Zachodzie stawało się społeczeństwem kierowników”, co miało doprowadzić do
konwergencji (upodobnienia) sytemy gospodarki planowej typu radzieckiego i gosp.
rynkowej
RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej - organizacja współpracy gosp.
państw podporządkowanych politycznie i ekonomicznie ZSRR; działała 1949-91, siedziba w
Grupa m1 K1 / 2005
20
Moskwie; efektywność RWPG w sferze integracji gosp. była niska; w rzeczywistości Rada
była narzędziem narzucania państwom satelickim przez Moskwę kierunków wzrostu
gospodarczego odpowiadającym jej imperialnym celom; równocześnie jednak członkostwo w
RWPG umożliwiało korzystanie z tanich sowieckich źródeł surowców i energii oraz mało
wymagających rynków zbytu
SDR - Specjalne Prawo Ciągnienia - rozrachunkowa jednostka pieniężna
Międzynarodowego Funduszu Walutowego; potrzeba jej stworzenia powstała w 2 poł. lat 60.,
w okresie destabilizacji systemu walutowego ukształtowanego w wyniku postanowień
konferencji w Bretton Woods 1944; decyzja utworzenia SDR, podjęta 1967, weszła w życie w
1970; początkowo kurs był oparty na tradycyjnym parytecie dolara (35 USD za uncję
czystego złota); od 1974 liczono kurs SDR na podstawie koszyka 16 gł. walut świat., od 1981
— koszyka 5 walut (dolar 42%, marka 19%, jen, frank franc. i funt ang. po 13%).
Sherman Act to jeden z najważniejszych aktów prawnych regulujących ustawodawstwo
przeciwmonopolowe w Stanach Zjednoczonych z 1890, który wprowadził zakaz istnienia
monopoli i zmów monopolistycznych.
Stagflacja - ekonomiczna zbitka pojęciowa powstała z połączenia 2 terminów: stagnacji i
inflacji; oznacza jednoczesne występowanie stagnacji i rosnącej inflacji; stagflacja miała
miejsce w wielu krajach rozwiniętych po tzw. kryzysie energ. 1973; jej wystąpienie,
sprzeczne z przyjmowaną ówcześnie przez keynesistów krzywą Phillipsa, wyrażającą
wymienność inflacji i bezrobocia (w latach 50. i 60. wzrost inflacji powodował zmniejszenie
bezrobocia i odwrotnie), przyczyniło się do zrewidowania keynesowskich poglądów na
obydwa zjawiska oraz do umocnienia monetaryzmu; ponieważ w latach 50. i 60. polityka
gosp. krajów rozwiniętych opierała się na krzywej Phillipsa, wystąpienie s. przysporzyło
politykom gosp. wielu trudności.
Syndykat - porozumienie między podmiotami gosp. zawiązywane w celu dokonania
wspólnego przedsięwzięcia przekraczającego możliwości poszczególnych udziałowców lub
rozłożenia ryzyka między różne podmioty.
Trust - jedna z form wielkich przedsiębiorstw wykształcona w wyniku procesów
koncentracji; w odróżnieniu od kartelu trust jest przedsiębiorstwem powstałym w miejsce
dotychczas istniejących i ma wyodrębnioną osobowość prawną.
Trzeci Świat - Kraje Rozwijające Się - grupa państw Afryki, Ameryki Łac., Azji i
Oceanii z reguły post kolonialnych nie uprzemysłowionych lub słabo uprzemysłowionych, gł.
roln.; b. zróżnicow. : na jednym biegunie kraje nowe uprzrmysłowione, należące do OPEC,
na drugim - najbiedniejsze; o wyodrębnieniu tej grupy państw zadecydował proces
dekolonizacji po II w.ś. i podział świata na 2 systemy polit.-gosp.: kapitalist. (tzw. I Świat Zachód) i komunist. (tzw. II Świat - Wschód); większość z nich była przedmiotem walki o
wpływy między Wschodem a Zachodem; po uzyskaniu niepodległości, w większości krajów
rozwijających się nastapiło pogłębienie niekorzystnych zjawisk (wys.bezrobocie i
bezdomność, przeludnienie aglomeracji miejskich, wys. odsetek analfabetów, niski poziom
opieki zdrowotnej, wys.śmiertelność niemowląt, wys.przyrost naturalny)
Tunel walutowy - system walutowy ustanowiony podczas konferencji smithsoniańskiej
IMF w XII 1971, wprowadzony w miejsce systemu z Bretton Woods. Zwiększał zakres
tolerancji dla wahań kursów walut do 2,25% w obie strony. Wewnątrz tunelu fukcjonowało
bardziej restrykcyjne rozumienie dotyczące walut europejskich, wąż walutowy. Tunel
przetrwał do wiosny 1973, kiedy to zastąpiony został przez system płynnych kursów, czyli
floating.
Wąż walutowy - odrębne porozumienie walutowe krajów europejskich, zawarte w l972 r. i
dopuszczające wahania o połowę mniejsze niż w tunelu wlautowym, czyli o 1,125% w każdą
stronę. W 1973 „wąż wyszedł z tunelu”, co znaczyło, że równeż po przejściu IMF na system
Grupa m1 K1 / 2005
21
płynnych kursów Europejczycy postnowili utrzymać dawne restrykcje. Utrzymano je również
w utworzonym w 1979 Europejskim Systemie Walutowym. Kres istnieniu węża przyniósł
kryzys walutowy w sierpniu 1993, kiedy tolerowanie wahań kursów poszerzono do 15%.
„Wielki skok w Chinach” - próba szybkiego przezyciężenia zacofania gospodarczego
drogą forsownej industrializacji, podjęta z inicjatywy Mao Tse-Tunga w Chinach w latach
1958-1962. Dokonać się ona miała poprzez rozwój chałupniczego wytopu rud żelaza przez
chłopstwo zorganizowane w kolektywnych kompleksach rolno-przemysłowych zwanych
komunami ludowymi. Zakończyła się katastrofalnym głodem.
Urbanizacja - proces przejawiający się rozwojem miast, wzrostem ich liczby,
powiększeniem się obszarów miejskich udziałem ludności miejskiej w całości zatrudnienia;
proces u. dokonuje się w czterech zasadniczych strefach: demograficznej, przeszrzennej,
ekonomicznej i społecznej.
Zaibatsu nazwa wielkich spółek finansowo-przemysłowo-handlowych w Japonii, które
akumulują większość kapitału narodowego wywierają wpływ na rząd oraz główne partie
polityczne.
Złota akcja - akcja ze specjalnymi prawami głosu dzięki którym jej posiadacz ( z Reguły
Skarb Państwa) może zawetować pewne zmiany w statucie spółki będąc właścicielem
niewielkiego pakietu akcji spółki. Złotą akcję wprowadzano podczas wielkich prywatyzacji z
lat 80. (głównie w Wielkiej Br. zgodnie z pierwotnymi założeniami zachowanie tej
szczególnej formy kontroli poprywatyzacyjnej gwarantowało realizację strategii prywatyzacji.
Dzisiaj złote akcje są jednym najbardziej krytykowanych (zwłaszcza przez Komisję
Europejską) mechanizmów ochrony spółki przed przejęciem. W dobie coraz większej
integracji rynków kapitałowych oraz presji liberalizacji rynku przejęć wiele krajów rezygnuje
ze złotych akcji.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) - centralny organ administracji państwowej
w Polsce, wykonujący zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych; ZUS stwierdza i ustala
obowiązek ubezpieczenia społecznego, ustala uprawnienia do świadczeń i zasady ich
wypłacania, pobiera składki na ubezpieczenie społ., prowadzi rozliczenia z zakładami pracy i
in. jednostkami z tytułu wypłacanych przez nie świadczeń podlegających finansowaniu przez
ZUS, kontroluje wykonanie przez zakłady pracy oraz terenowe organy administracji państw.
obowiązków w zakresie ubezpieczenia społ.; ZUS inicjuje i może finansowo wspierać
działalność zmierzającą do zapobiegania zachorowaniom, inwalidztwu, wypadkom oraz
działalność rehabilitacyjną, zwł. w zakresie: edukacji zdrowotnej, wspomagania ośr.
rehabilitacji zaw., ośr. szkolenia inwalidów i tworzenia dla nich miejsc pracy oraz rozwijania
produkcji protez i in. sprzętu rehabilitacyjnego; ZUS jest dla inwalidów dysponentem
Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Grupa m1 K1 / 2005
22