kanon instytucjonalnej ekonomii

INSTYTUCJE GOSPODARKI RYNKOWEJ
Jerzy Wilkin i Dominika Milczarek
Wykład 3
Cechy klasycznego (amerykańskiego)
instytucjonalizmu
KLASYCZNY
INSTYTUCJONALIZM
• Klasyczny instytucjonalizm jako fundament
ekonomii instytucjonalnej.
• Wpływ niemieckiej szkoły historycznej –
znaczenie takich elementów jak:
–
–
–
–
Tradycje historyczne,
Rola państwa w gospodarce,
Holistyczna perspektywa badawcza,
Znaczenie badań empirycznych.
2
NAJWYBITNIEJSI
PZEDSTAWICIELE
„Okres świetności” przełom XIX i XX w.
• Thorstein Veblen (socjolog i ekonomista)
• John R. Commons (społeczno-prawne
uwarunkowania funkcjonowania gospodarki)
• Wesley C. Mitchell (badania cykli koniunkturalnych)
„Renesans” instytucjonalizmu po II wojnie światowej
(neoinstytucjonalizm):
• John K. Galbraith
• Gunnar Myrdal (Nagroda Nobla w 1974 r.)
3
KLASYCZNY INSTYTUCJONALIZM
• Przeciwstawienie się ekonomii marginalistycznej,
pojmowaniu ekonomii jako uniwersalnej logiki
życia gospodarczego i postrzeganiu człowieka
przez pryzmat koncepcji homo oeconomicus.
• Amerykański instytucjonalizm był próbą
zbudowania nowego paradygmatu ekonomii.
(Paradygmat najważniejsze, ogólne, powszechnie
uznawane twierdzenia danej dyscypliny naukowej, np.
w fizyce są to podstawy mechaniki Newtona czy teoria
względności Einsteina)
4
POGLĄDY T. VEBLENA
• Thorstein Veblen (1857-1929) – twórca
amerykańskiego instytucjonalizmu
• Teoria klasy próżniaczej (1899 r.) –
najważniejsze dzieło T. Veblena (polskie
wydanie w 1971 r.).
• Badanie instytucji (obyczajów, tradycji,
przyzwyczajeń, motywów postępowania
itd.) jest niezbędne do zrozumienia życia
gospodarczego i społecznego.
5
POGLĄDY T. VEBLENA
Instytucja klasy próżniaczej:
• Zasada zwolnienia klas wyższych od
działalności produkcyjnej,
• Jest wynikiem podziału pracy na godną i
niegodną;
• Własność staje się świadectwem sukcesu
(ma charakter łupu);
6
POGLĄDY T. VEBLENA
Instytucja klasy próżniaczej:
• „Posiadanie dóbr, cenione początkowo tylko jako
dowód przedsiębiorczości i dzielności, staje się
samo w sobie cnotą. Bogactwo jest obecnie czymś
z istoty swej szlachetnym i promieniuje
szlachetnością na swego posiadacza.”
• Próżnowanie i konsumpcja na pokaz;
• „Walka o bogactwo jest w istocie swej
współzawodnictwem o uwarunkowaną majątkiem
pozycję społeczną”.
7
POGLĄDY T. VEBLENA
• Rozwój instytucji uwarunkowany jest przede
wszystkim przemianami środowiska materialnego
i rozwojem technologii.
• „Życie człowieka w społeczeństwie, tak samo jak
życie innych gatunków, jest walką o byt, a w
związku z tym – procesem selektywnej adaptacji.
Rozwój struktury społecznej to proces naturalnego
doboru instytucji.”
8
POGLĄDY G. MYRDALA
• Skupiał się przede wszystkim na problemie
ubóstwa.
• Państwo, coraz silniej angażujące się w
kierowanie procesami gospodarczymi, powinno
opowiadać się po stronie ubogich, których los
mogą zmienić radykalne przemiany społeczne.
• Zaproponował reformy mające na celu
usprawnienie funkcjonowania państwa (które w
wyniku dużej biurokracji i niskiej efektywności
nie jest doskonałe).
• Według niego drogą do poprawy sytuacji jest
odchodzenie od centralizacji i biurokratyzacji.
9
POGLĄDY G. MYRDALA
Gunnar Myrdal (1976):
„Najbardziej zasadniczą z myśli, jakie nas
(instytucjonalistów) wiążą, jest rozumienie tego,
że w odniesieniu do praktycznie każdego
problemu gospodarczego w dociekaniach
naukowych trzeba się zajmować całym systemem
społecznym, uwzględniając obok tzw. czynników
ekonomicznych to wszystko, co ma znaczenie dla
zjawisk zachodzących w dziedzinie gospodarki.
Jest to nakazem metodologicznym z tego powodu,
że wszelkie warunki charakteryzujące system
społeczny działają na zasadzie przyczynowości
10
okrężnej.”
POGLĄDY G. MYRDALA
• „Skumulowana przyczynowość okrężna”
(tzw. „błędne koło”) - pojawienie się
jednego czynnika prowadzi do powstania
kolejnego (o wzmocnionym działaniu), co z
kolei wymusza powstanie trzeciego
czynnika itd.
• Aby możliwe było odkrycie takich
zależności należy analizować również sfery
pozaekonomiczne, zarówno wewnątrz, jak i
z zewnątrz systemu.
11
POGLĄDY G. MYRDALA
Przykład „skumulowanej przyczynowości
okrężnej”
CZŁOWIEK
JEST SŁABY
NISKA
WYDAJNOŚĆ
ZŁE
ODŻYWIANIE
NISKA PŁACA
12
POGLĄDY J. GALBRAITHA
• Krytyka modelu państwa przemysłowego.
• Istniejący system jest daleki od gospodarki
wolnorynkowej.
• Istnieją dwie grupy przedsiębiorstw: drobne (System
Rynkowy) oraz korporacje (Systemy Planujące), które w
skutek swej dominacji pozbawiają konsumentów i
drobnych przedsiębiorców suwerenności.
• Państwo wspiera korporacje, które wg Galbraitha nie
służą żadnemu celowi społecznemu.
• Konieczność przeciwstawienia się państwa potędze tego
sektora na rzecz służby społecznym celom, tak aby
dominującym aspektem życia społecznego stało się
13
dążenie do nowych wartości.
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
Według Veblena, Commonsa i Mitchella:
1. Interdyscyplinarne i holistyczne podejście do badania
procesów gospodarczych:
•
•
•
•
Nie można odizolować ani wyjaśnić procesy gospodarcze
w oderwaniu od szerszych procesów społecznych.
Dla rozwoju ekonomii niezbędne jest korzystanie z
dorobku takich dyscyplin jak: socjologia, antropologia,
psychologia, teoria organizacji, politologia i prawo.
Dążenie do stworzenia „ekonomii systemu społecznego”.
Instytucjonaliści reprezentowali podejście systemowe,
które zrobiło karierę w naukach społecznych i
przyrodniczych dopiero kilkadziesiąt lat po Veblenie i
Commonsie.
14
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
2. Zachowanie podmiotów ekonomicznych jest
silnie warunkowane przez charakter istniejących
instytucji, ale też procesy ekonomiczne
wpływają na te instytucje i powodują ich
ewolucję.
•
•
Podkreślanie kreatywnego charakteru człowieka i
jego zdolność do przekształcania środowiska (w tym
systemu ekonomicznego).
Przypisanie dużej roli państwa w procesach
ekonomicznych (co mogło uzasadniać konieczność
planowania gospodarczego).
15
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
3. Połączenie pozytywnego i normatywnego
podejścia do ekonomii.
•
•
•
Duży nacisk na badania empiryczne i dociekanie
przyczynowych determinant procesów
gospodarczych.
A z drugiej strony, silne podkreślanie znaczenia
ludzkiej woli (silnie eksponowana kategoria violition
w pracach J.Commonsa) oraz systemu wartości w
sferze zachowań ekonomicznych (a więc pierwiastka
normatywnego).
Dużo uwagi poświęcone tworzeniu wizji idealnego
społeczeństwa i propozycjom globalnych reform
społecznych.
16
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
3. Połączenie pozytywnego i normatywnego
podejścia do ekonomii (cd.).
–
–
–
Badania ekonomiczne potrzebują wartościującej
podstawy (ekonomia polityczna wywodzi się z
filozofii moralnej).
Ekonomia instytucjonalna jest ekonomią polityczną
ponieważ nie może abstrahować od ludzkich ocen i
wartości oraz od badania wpływu gospodarowania na
podział dochodów w społeczeństwie i na
kształtowanie się struktur klasowych.
Ekonomia instytucjonalna jest dobrą podstawą
kształtowania polityki ekonomicznej.
17
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
4. Ewolucyjne podejście do ekonomii i
gospodarowania.
•
•
•
Zmiany w środowisku ekonomicznym, w tym
zwłaszcza przemiany instytucji, dokonują się w
sposób ewolucyjny.
Główne siły dynamizujące przemiany ekonomiczne i
społeczne to gromadzenie wiedzy i jej wdrażanie do
gospodarki w postaci nowych technologii i postępu
technicznego.
Kategoria zmiany instytucjonalnej (institutional
change).
18
ZMIANY INSTYTUCJONALNE
• Kategoria zmian instytucjonalnych (institutional
change) odgrywa dużą rolę w takich dyscyplinach
jak:
– antropologia kulturowa,
– socjologia,
– ale także w ekonomii, a zwłaszcza teorii rozwoju
gospodarczego.
• Najczęściej wymienianym czynnikiem zmian
instytucjonalnych jest postęp techniczny
– przemiany techniczne związane ze zmianą dostępności
różnych czynników produkcji i zmianą proporcji
wykorzystania tych czynników w produkcji.
19
ZMIANY INSTYTUCJONALNE
• Inny ważny czynnik, który w historii społeczeństw
skłaniał do zmian instytucjonalnych, to kontakt z
innymi kulturami (społecznościami,
cywilizacjami), a także wojny.
• Na zmiany instytucjonalne wpływają niewątpliwie
„katastrofy ekologiczne” i inne gwałtowne zmiany
w środowisku człowieka.
• Niewątpliwie ważnym i coraz ważniejszym
stymulatorem zmian instytucjonalnych jest
upowszechnianie się wiedzy i edukacja.
• Zmiany instytucjonalne są podstawowym
składnikiem procesu adaptacji społecznej.
20
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
5. Gospodarka jako system otwarty.
•
W przeciwieństwie do metodologii ekonomii
ortodoksyjnej opartej na „modelach zamkniętych” o
(zbyt) małej liczbie zmiennych.
6. Podkreślanie znaczenia władzy, przymusu i
konfliktu w procesach ekonomicznych.
•
•
Gospodarka jest de facto systemem władzy.
Takie widzenie ekonomii jest wyraźnie zaznaczone w
pracach Veblena, Commonsa, a następnie w pracach
Galbraitha i Myrdala.
21
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
7. Odmienne i znacznie szersze pojęcie gospodarki
w porównaniu do ortodoksyjnej ekonomii.
•
•
Jak w ujęciu antropologii kulturowej, dla
instytucjonalistów gospodarka jest częścią szeroko
pojętej kultury.
Teoretycy ekonomii ortodoksyjnej traktują ekonomię
jako naukę o zasadach (logice) dokonywania wyboru
w celu maksymalizacji efektu (minimalizacji nakładu
dla osiągnięcia założonego efektu). Jest to wiec
ekonomia formalna, w przeciwieństwie do ekonomii
uprawianej przez instytucjonalistów, która ma
charakter ekonomii rzeczywistej (substantive
economics).
22
KANON INSTYTUCJONALNEJ
EKONOMII
•
Ekonomia instytucjonalna bada jak ludzie
zaspokajają swoje potrzeby w różnych gospodarkach.
W.C.Neal: „Nie zakłada się tu żadnego uniwersalnego
celu, metody czy logiki. Przedmiotem badań jest to,
czego ludzie chcą i jak starają się to osiągnąć, a więc
instytucjonalne warunki zaspokajania ludzkich
potrzeb... Standardowi ekonomiści traktują
zachowanie ekonomiczne, jako uniwersalne, bez
względu na czas i miejsce. Ekonomiści
instytucjonalni traktują je, jako specyficzne dla
danego czasu i miejsca.”
23
INSTYTUCJONALIZM A
EKONOMIA NEOKLASYCZNA
Klasyczny
instytucjonalizm
opisowy, wyjaśniający
charakter modelu
podstawowa jednostka
badawcza – instytucja
Ekonomia neoklasyczna
prognostyczny charakter
modelu
podstawowa jednostka
badawcza – homo
oeconomicus
behawiorystyczna koncepcja podejście subiektywnoczłowieka
marginalistyczne
metodologiczny holizm
metodologiczny
indywidualizm
24
KONCEPCJA
BEHAWIORYSTYCZNA
• Behawiorystyczna koncepcja człowieka:
– niemożliwe jest dokładne przewidzenie jego
zachowania;
– istnieją nie tylko racjonalne motywy
postępowania.
25
INDYWIDUALIZM METODOLOGICZNY
• Sposób analizy, który wychodzi zawsze od
zachowań jednostek.
• Jedynie wyjaśnienia zjawisk społecznych,
politycznych i ekonomicznych, które
sformułowane zostały w kategoriach
wierzeń, postaw i decyzji jednostek można
uznać za poprawne.
26
HOLIZM METODOLOGICZNY
• Społeczne całości mają cele lub funkcje
nieredukowalne do wierzeń, postaw i
działań je tworzących.
• Twierdzenia dotyczące złożonych zjawisk
społecznych nie dają się wywnioskować z
prawidłowości ich składników.
27
KRYTYKA INSTYTUCJONALIZMU
KLASYCZNEGO
Według M. Mazura (1991) i M Blauga (2000):
• Brak weryfikowalnych hipotez, całościowych modeli,
naukowego rygoryzmu.
• Program badawczy instytucjonalizmu charakteryzuje
heterogeniczna i mało precyzyjna podstawa
metodologiczna („story-telling”).
• Krytyka behawioralnej perspektywy badawczej (nie można
jednoznacznie stwierdzić, co warunkuje działania
jednostek i nie jest możliwe uwzględnienie w modelu
wszystkich przesłanek wyborów ludzkich)
• Krytyka metody obserwatora-uczestnika –
subiektywizacja.
28
Czy klasyczny instytucjonalizm jest
żywym nurtem w ekonomii?
M. Blaug (2000):
• „.... Pomimo niektórych tendencji wspólnych
szkoła ‘ekonomii instytucjonalnej nigdy nie stała
się czymś więcej aniżeli wyrazem uporczywej
tendencji do przyjmowania postaw dysydenckich
wobec ekonomii ortodoksyjnej” (s.745)
• „... jednak w praktyce ruch instytucjonalistyczny
wygasł w latach trzydziestych. W niczym nie
przeczy to faktowi, że pozostały trwałe jego
wpływy.” (s.746)
29
Czy klasyczny instytucjonalizm jest
żywym nurtem w ekonomii?
• Próba stworzenia nowego paradygmatu przez
instytucjonalistów nie powiodła się
– Nie zbudowali zwartej teorii ekonomicznej i nie podważyli
dominacji ekonomii neoklasycznej w ekonomii
akademickiej.
• Ich zasługą jest jednak ożywienie dyskusji nad
fundamentalnymi zagadnieniami ekonomii:
– Jej przedmiotu,
– Związkami gospodarki ze społeczeństwem,
– Znaczenia instytucji w gospodarowaniu.
• Wzrosło zainteresowanie ekonomią ewolucyjną.
• Klasyczny instytucjonalizm stworzył podwaliny pod Nową
Ekonomię Instytucjonalną, która jest szybko rozwijającym się
nurtem ekonomii współczesnej.
30