Potrzeba istnienia ładu w gospodarce rynkowej
advertisement
Artykuł po seminarium: pt. Ustrojowe przesłanki myślenia strategicznego, w dniu 30 marca 2015. Autor tekstu: Dr Tadeusz T. Kaczmarek www.kaczmarek.waw.pl Potrzeba istnienia ładu w gospodarce rynkowej 1 1. Potrzeba istnienia ładu gospodarczego Punktem wyjścia do badań nad ładem gospodarczym jest system społecznogospodarczy, który jest kategorią nadrzędną i obejmuje siatkę powiązań, występujących pomiędzy gospodarką, polityką i kulturą. Natomiast system gospodarczy dotyczy istotnych powiązań pomiędzy podmiotami gospodarczymi i obejmuje między innymi takie elementy, jak koordynacja, planowanie, motywacja i kontrola. W ramach systemu mieści się konstytucja gospodarcza określonego państwa, dotycząca jego instytucji prawnych oraz norm moralnych. Ona też określa kształt ładu gospodarczego. Ład, czyli porządek oznacza istnienie zbioru reguł, które wyznaczają ramy indywidualnych zachowań ekonomicznych poszczególnych podmiotów oraz odnosi się do takiego podejścia w polityce gospodarczej, w której ustala się ogólne zasady, lecz nie dąży się do kształtowania konkretnych zdarzeń i ich następstw. Porządek jest funkcją reguł i regulacji, określających podstawowe warunki i ramy dla całej gospodarki.2 W efekcie konkretnego ustalenia reguł, norm i instytucji określone zostają podstawy do podejmowania działalności gospodarczej. Właściwa polityka ładu (porządku) w państwie gwarantuje jednostce wolność, a podmiotom gospodarczym stabilne warunki działania. Polityka porządku wymaga koordynacji działań w poszczególnych obszarach i gałęziach gospodarki państwa. Dotyczy to finansów publicznych, podatków, polityki płacowej, emerytalnej i innych. Są to zadania niezwykle złożone i trudne, a politycy, jak dowodzi praktyka gospodarcza, skłaniają często do politycznej akcyjności i w ten sposób naruszają zasadę porządku. W celu szczegółowego przeanalizowania koncepcji ładu ekonomicznego w demokratycznym państwie odsyłam Czytelnika do mojej książki pt. Ład ekonomiczny w demokratycznym państwie - Wydawnictwo Difin Warszawa 2007. 2 Zob. Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porządku. Transformacja ekonomiczna w świetle problemu regulacji, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1995, s. 15. 1 1 Wydaje się jednak, że tylko ład gospodarczy, oparty o zasady gospodarki rynkowej, gwarantuje sukces. Według F. A. von Hayeka, porządek jest pojęciem niezbędnym do zrozumienia wszystkich złożonych zjawisk politycznych, ekonomicznych i społecznych. W analizie tych zjawisk odgrywa taką rolę, jak pojęcie norm prawnych w wyjaśnianiu wielu podstawowych zjawisk i zdarzeń3. Porządek jest kategorią, zawierającą wzorce organizacji, które mogą być spontaniczne, samorzutne lub narzucone z zewnątrz. Jest to kategoria szersza niż prawo w takim zakresie, w jakim prawo implikuje zewnętrzne ograniczenia. Rodzaje porządku generowanego lub możliwego do wygenerowania przez prawo są tylko podzbiorem szerszej kategorii regularnych prawidłowości, cykli i wzorców4. Ład, czyli porządek jest przeciwieństwem chaosu. Porządek jest podstawą funkcjonowania każdej formy życia społecznego, to znaczy rodziny, gminy, powiatu, województwa, państwa, wspólnoty, federacji, unii gospodarczej i politycznej. Te szczegółowe porządki, na różnych poziomach, gwarantują funkcjonowanie porządku światowego. Porządek ten jest oparty o dokładnie określone zasady, których naruszenie prowadzi do destrukcji i chaosu. Reasumując można powiedzieć, że ład jest celowym i uporządkowanym związkiem wielu szczegółowych elementów, które jednak nie są niesamodzielnymi składowymi częściami jakiejś całości, lecz samodzielnymi wielkościami, których wzajemne wewnętrzne powiązania, niekiedy po dokonaniu niezbędnych korekt, podlegają ponadczasowym zasadom, jak to własnie jest w przypadku porządku społecznego lub gospodarczego. 2.Chaos – ujęcie teoretyczne Ważną przesłanką w obszarze metodologii jest ustalenie cech charakterystycznych dla kategorii ładu i a contrario dla nieporządku oraz chaosu. Zastanówmy się zatem najpierw nad kategorią chaosu. Teorią chaosu naukowcy zaczęli się interesować ponownie od kilkunastu lat i w dalszym ciągu te naukowe badania są kontynuowane, czego wyrazem są między innymi ostatnio wydawane książki. Wynika ono przede wszystkim z faktu, że teoria ta jest nowym podejściem do naukowego opisu złożonych układów fizycznych i 3 4 Zob. F. A. Von Hayek, Law, Legislation and Liberty, Chicago 1973, s. 35. S. H. Kellert, In the Wake of Chaos, Chicago 1993, s. 19. 2 społecznych, które do niedawna były zbyt skomplikowane, by można było je poznać w precyzyjny sposób bez badań naukowych. Skuteczność stosowania pojęć i metod teorii chaosu do analizy stale rosnącego obszaru zjawisk, badanych przez prawie wszystkie nauki empiryczne, od astronomii i chemii poczynając a na medycynie, socjologii i ekonomii kończąc, powoduje, że spotkają się z nią naukowcy z różnych dziedzin badawczych na zróżnicowanym poziomie znajomości matematyki i nauk ścisłych. Ludzie ci znają przeważnie niektóre klasyczne działy matematyki, potrzebne im do pracy naukowej, takie jak na przykład rachunek różniczkowy i całkowy oraz algebrę, które należą do tradycyjnego wykształcenia uniwersyteckiego na wydziałach technicznych, przyrodniczych i społecznych. Uczeni ci chcieliby poznać, nie studiując dokładnie wszystkich działów teorii matematycznych, podstawy teorii chaosu w stopniu wystarczającym im do jej skutecznego stosowania w swojej dziedzinie badań naukowych5. Obszar chaosu stanowi szeroki front badawczy, o bardzo zróżnicowanych metodach i grupach zagadnień. I chociaż korzysta się z teorii chaosu w wielu dziedzinach wiedzy, to trudno jest jednoznacznie określić jej istotę. Trudność ta wynika z rozmytego charakteru tej teorii. M. Tempczyk, omawiając źródła i najważniejsze części teorii chaosu wskazuje na teorię fraktali. Twórcą tej teorii jest amerykański matematyk Benoit Mandelbrot6. Obecnie teoria chaosu coraz częściej korzysta z geometrii fraktali, ponieważ badane przez nią procesy mają nierzadko bardzo skomplikowaną strukturę. Wydaje się, że na zastosowanie teorii chaosu w naukach społecznych i ekonomicznych będzie trzeba jeszcze długo czekać. Tradycyjnie, przez chaos rozumie się brak jakiegokolwiek porządku i całkowite pomieszanie wszystkiego. Samo słowo chaos wywodzi się z języka greckiego i oznacza nieskończenie pustą przestrzeń7. Może też oznaczać bezkształtną masę pierwotną wszechświata. Kategoria ta od czasów starożytnych jest przedmiotem zainteresowania badaczy i uczonych. W ostatnich czasach doczekała się ona wielu opracowań teoretycznych i ujęcia we wstępną formę teorii chaosu8. Istnieją ponadto takie teorie, jak teoria dynamicznych systemów, katastrof, a także teoria struktur zmieniających się, uzupełniającą matematyczno-fizyczne teorie opisu systemów, M. Tempczyk, Teoria chaosu dla odważnych, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2002, s. 7. Zob. B.B. Mandelbrot, Comment on computer rendering of fractal stochastic modes, Comm. Of the ACM 25,8 (1982) 581-583. 7 Por. Brockhaus Enzyklopädie, Mannheim 1987, t. 4, s.418. 8 Por. między innymi: A. Kunick, W.-H. Steeb, Chaos in dynamischen Systemen, 1986, s. 87, 99, 105 nast. 5 6 3 które charakteryzują się zachowaniami przypadkowymi i łączą się z tworzeniem struktur chaotycznych. Teoria chaosu poprzez badania wielu rożnych procesów oraz poprzez dokonywane symulacje matematyczne próbuje wskazać sposoby opanowania chaosu. Z doświadczenia wiadomo, że suma małych zdarzeń może powodować duże zdarzenia, jak to ma miejsce w przypadku zmiennych zjawisk pogodowych i klimatycznych. Należy zauważyć, że pewne zdarzenia w ramach tego rodzaju systemów w krótkich przedziałach czasu można przewidzieć, natomiast długookresowo zdarzenia są niezwykle trudne do przewidzenia. Spowodowane jest to wysokim stopniem złożoności powiązań przyczynowych w ramach podsystemów tak, że powstający obraz zmian i ruchów jest dość przypadkowy, a ostatecznie powstają z tego struktury chaotyczne. Jednak teoria chaosu stosowana do badania zjawisk przyrodniczych, technicznych, gospodarczych, deterministyczny chaos społecznych i ekologicznych informuje, że stosowany w obszarze określonego systemu, zgodnie z pewnymi stałymi regułami i częściowo z wyłączeniem elementów stochastycznych, określany bywa przez nowy rodzaj atraktorów9. Wywołują one przypadkowe zachowania w wielu systemach, jednak związki przyczynowe pozostają, a co najważniejsze stwierdza się istnienie określonych porządków i fraktalnej struktury chaosu. Jednym z bardziej znanych atraktorów jest atraktor Lorenza, który pokazuje, że cały system globalnie może być stabilny i przewidywalny, jednakże lokalnie bywa nieprzewidywalny. W atraktorze Lorenza łączy się przypadkowość z porządkiem. W chaosie traci swoje znaczenie redukcjonizm, według którego zjawiska i procesy dość złożone oraz rządzące nimi specyficzne prawa dają się wyjaśnić przez sprowadzenie ich do zjawisk i procesów prostszych. Systemów nie można redukować do części, ponieważ systemy są spójne i w ramach sprzężeń zwrotnych oddziałują one na siebie wzajemnie. Proste i złożone formy łączą się w sposób bardzo ścisły, a niekiedy nierozdzielny. Prawdopodobnie w przyszłości dla potrzeb badań w dziedzinie nauk ekonomicznych użyteczna występującego w może złożonych się okazać procesach teoria przyrody. chaosu dynamicznego, Prowadzone badania dynamicznych układów niestabilnych i nieliniowych doprowadziły do zrozumienia Atraktor w teorii chaosu oznacza stan końcowy dynamicznego systemu w przebiegu ewolucyjnego procesu, kiedy dawne trajektorie procesu nie są z nim zbieżne. Atraktor może być punktem, zamkniętą krzywą albo dolną przestrzenią obszaru fazy, w której następnie ten dynamiczny system pozostaje. 9 4 skomplikowanych rodzajów ruchu, w których jednocześnie występują dwie właściwości, dawniej uważane powszechnie za przeciwstawne sobie i nie dające się pogodzić. Chodzi o przyczynowość i wynikającą z niej jednoznaczność, a także o nieregularność i związaną z nią nieprzewidywalność. Uczeni dowiedli, że układ zdeterminowany wcale nie musi działać w sposób prosty i przewidywalny. Te nieregularne i nieprzewidywalne w dłuższych okresach rodzaje dynamiki nazwano chaosem dynamicznym, aby odróżnić je od zachowań układów całkowicie przypadkowych, w których funkcjonowaniu nie ma żadnej jednoznaczności i które w związku z tym podlegają jedynie prawom statystycznym 10. W tym kontekście interesująca jest koncepcja spontanicznego porządku uznawanego coraz częściej za naukową zasadę teorii ekonomii. Spontaniczny porządek jest dynamicznym, otwartym procesem, w którym nieprzerwany strumień innowacji jest kreowany przez konkurencję i przedsiębiorczość11. Nowym i ambitnym zadaniem dla naukowców i praktyków jest kwestia sterowania układami chaotycznymi, co pojawiło się przed dziesięciu laty, a w wyniku prac prowadzonych przez E. Otta oraz innych fizyków, zostało już częściowo opracowane teoretycznie i zweryfikowane empirycznie 12. Korzystając z układów chaotycznych, na przykład w dziedzinie techniki i technologii, możemy starać się albo wyeliminować chaos z działania, albo możemy ograniczyć lub zmienić to działanie w celu poprawienia efektywności i jakości wykonywanej pracy13. Teoria chaosu pomaga znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego pewne procesy i zdarzenia w odległym horyzoncie czasowym są nieprzewidywalne. Teoria ta znajduje także zastosowanie w prognozowaniu koniunktury gospodarczej, formułowaniu modeli przyszłej konsumpcji i opracowaniu wskaźników optymalnego wzrostu gospodarczego. Dalsze możliwości zastosowania teorii chaosu, to przewidywanie wahań kursowych, prognozowanie poziomu cen akcji oraz ekstrapolacji rozmiarów produktu krajowego brutto (PKB). Przejście od ujęcia matematycznego do 10 M. Tempczyk, op. cit., s. 74. Z. Hockuba, op. cit., s. 18. 12 Por. E. Ott, Chaos w układach dynamicznych, WNT Warszawa 1997 oraz G. Gerken, Manager ... Die Helden des Chaos, ECON Verlag Düsseldorf/Wien/New York/Moskau 1992. 13 Sterowanie chaotyczne zostało użyte między innymi do zmniejszenia nieregularności pracy serca, a obecnie prowadzone są prace zmierzające do sterowania pracą mózgu i pomagające przezwyciężyć pewne choroby. Są to badania trudne i ryzykowne, dlatego na razie prowadzi się je na zwierzętach. Wieloletnie badania empiryczne pozwoliły odkryć i sklasyfikować wiele rodzajów niestabilnego, chaotycznego działania poszczególnych partii mózgu ludzkiego. - M. Tempczyk, op. cit., s.91. 11 5 zastosowań praktycznych teorii chaosu wymagać będzie jeszcze wielu lat studiów i eksperymentów14. Chaos może dotyczyć funkcjonowania gospodarki jednego kraju, ale może też objąć współpracę gospodarczą rozwijaną pomiędzy wieloma państwami. Może on dotyczyć sfery monetarnej, ale może równie groźnie dotknąć sfery realnej. W tym miejscu warto przedstawić różnice, które można zidentyfikować w obszarze zarządzania różnymi instytucjami i przedsiębiorstwami w odniesieniu do ładu i w warunkach chaosu. Oto krótkie zestawienie tych najważniejszych różnic. Tabela nr 1 Różnice w zarządzaniu instytucją w warunkach ładu i chaosu Zarządzanie w warunkach ładu Zarządzanie w warunkach chaosu Stabilność Niestabilność Organizacja Samoorganizacja Świat rzeczywisty Świat wirtualny Racjonalność Paradoks Źródło: opracowanie własne. 3. Pojęcie ładu15 W obszarze działań człowieka nie musi jednak panować chaos. Z doświadczenia wynika, że częściej panuje porządek, przez który rozumie się stałość reguł niezbędnych w procesie budowania mechanizmu sprawnego funkcjonowania różnych podmiotów, w tym osób fizycznych i prawnych, zapewnienia właściwych zachowań obywateli, a także tworzenia zespołu niezbędnych instytucji w każdym państwie. Porządek w przeciwieństwie do chaosu jest wyobrażeniem pewnego stanu idealnego i uporządkowanego. Przyjmując jako punkt wyjścia charakterystykę sektorów gospodarki, możemy mówić o porządku gospodarczym, finansowym, monetarnym, społecznym, agrarnym, prawnym, o porządku na rynku pracy, w wymianie handlowej oraz o innych porządkach. Taksonomia może dotyczyć porządku w wymienionych obszarach, ale może też obejmować kategorie i instytucje 14 Zob. A. Pinkwart, Chaos und Unternehmenskrise, Wiesbaden 1992, passim. Ład gospodarczy w języku niemieckim – to Wirtschaftsordnung, w języku angielskim: Economic System, Economic Order, a w języku francuskim: Le système économique. 15 6 nadrzędne, np. całe państwa, czy też globalną gospodarkę i wówczas zasadę porządku można odnieść do całego świata. Przystępując do opisania zasady ładu należy sięgnąć do prawa naturalnego. Prawo naturalne można podzielić na prawo pozytywne i prawa przyrody. Prawo pozytywne obejmuje reguły postępowania w sensie prawnym, natomiast prawo przyrody może dotyczyć zarówno reguł jak i prawidłowości w przyrodzie. Idea ładu, jako zjawiska przeciwstawnego zmienności i chaosowi, pojawiła się historycznie bardzo dawno. I tak, jak prawa przyrody wyrażają porządek przyrody, ograniczający jej zmienność i chaotyczność, tak prawo jako reguła postępowania wprowadza stałość do obszaru ludzkich działań. oznaczało u Hezjoda reguły postępowania Heraklita teios nomos (prawo boskie) Greckie słowo nomos (prawo) nadane ludziom przez Zeusa, a u zostało utożsamione z zasadą świata. Filozofowie antyczni przeciwstawiali sobie dwa pojęcia: prawo i chaos - tak w przyrodzie jak i w życiu ludzi. Można przyjąć, że Cyceron był tym filozofem, który zakończył antyczny okres rozwoju koncepcji prawa naturalnego. Uważał on to prawo za powszechne, niezależne od woli ludzkiej, niezmienne i wieczne. Ponadto twierdził, że prawo naturalne jest niepisane i wrodzone, a jego źródłem jest Bóg i natura. Żyć w zgodzie z naturą polega na kultywowaniu czterech cnót, a mianowicie mądrości, sprawiedliwości, wielkoduszności i umiarkowania16. Cyceron mówiąc o prawie pozytywnym użył słowa ius (prawo), wskazując na związek ze sprawiedliwością, a lex naturae uznał za fundament sprawiedliwości. Jeśli więc prawo pozytywne ma być sprawiedliwe, to musi być zgodne z prawem naturalnym. Tworzenie antycznej koncepcji prawa trwało ponad 700 lat i było związane przekonaniem o niezmienności, rozumności i wieczności kosmosu z oraz uniwersalności rządzących nim zasad. Średniowieczne ujęcie prawa naturalnego zasadniczo nie odbiegało od cycerońskiego. Dodatki i zmiany pochodzą głównie z tego, że Bóg teologii katolickiej nie może być rozumiany panteistycznie. Jednolite u Cycerona prawo natury u wybitnego myśliciela wieków średnich -Tomasza z Akwinu rozpadło się na prawo boskie, prawo wieczne, prawo naturalne i prawo ludzkie. Prawo wieczne jest zbiorem zasad, które istnieją w Bogu i dotyczą wszystkich bytów bez wyjątku. W ten sposób Zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t.1, Warszawa PWN 1998, s. 154 i nast. – Obserwując przyrodę stwierdzamy naturalny porządek. Odnosi się on do pór roku, rytmu dnia i nocy, flory i fauny, narodzin i śmierci. Tymi prawidłowościami, bardzo interesującymi, nie będziemy się zajmować, ponieważ ta książka poświęcona jest porządkowi gospodarczemu. 16 7 ostateczną racją ustroju świata są właśnie te zasady, które między innymi konstytuują naturę. Zasadnicza nowość pojawiła się w racjonalizmie filozoficznym, co znalazło wyraz w zeświecczeniu prawa naturalnego, czyli odebranie jemu genezy religijnej. Grocjusz twierdził, że nawet Bóg nie jest władny zmienić prawa naturalnego. U podstaw takiego podejścia leżały z pewnością zdarzenia polityczne, w tym powstanie nowożytnych państw, a także rozwój filozofii racjonalistycznej i powstanie nowożytnej nauki. Tacy racjonaliści jak Grocjusz, Spinoza, empirysta J. Locke przedstawiali podobne konstrukcje prawno-naturalne. Z racjonalizmu Kartezjusza i empiryzmu Newtona wynika, że przyroda i człowiek podlegają wiecznym, koniecznym i niezmiennym zasadom natury17. W tym kontekście pogląd Monteskiusza, że prawo rozumiane jako zbiór reguł postępowania opiera się na koniecznych relacjach, wypływających z natury rzeczy, nie może być jakąkolwiek niespodzianką. Nie jest też zaskakujące uniezależnienie prawa naturalnego od religii, skoro każdy może odkryć jego reguły wysiłkiem własnego rozumu. racjonalizmie Ważnym uzupełnieniem filozofii prawa naturalnego po była neokantowska idea prawa naturalnego o zmiennej treści jako pojęcie natury rzeczy (Natur der Sache) w niemieckim prawoznawstwie XIX i XX wieku. W pewnym sensie był to powrót do stoicyzmu i pojmowania natury jako pomostu między bytem i powinnością18. Minimum treści prawa naturalnego, to próba pogodzenia pozytywizmu prawniczego i tradycyjnej teorii prawa naturalnego. Szkoła anglosaska wprowadziła terminy: natural rights obok natural law. Warto zauważyć, jak zmieniła się od czasu Cycerona terminologia używana w racjonalistycznej teorii prawa naturalnego. Rzymianie mówili o lex naturae oraz ius positivum. Pierwsze było sprawiedliwe z istoty rzeczy i nie trzeba było tego specjalnie zaznaczać w nazwie. To, że pochodzi ono od Boga uzasadniało użycie słowa lex. Natomiast drugie – ius positivum, bywało sprawiedliwe lub nie było sprawiedliwe. Natomiast Tomasz z Akwinu nie przywiązywał zbyt dużej wagi do odróżniania ius od lex. Bóg jako ostateczny prawodawca uprawnia do mówienia o lex w każdej dziedzinie, skoro każde prawo to ius, a iustia – to sprawiedliwość. Prawo niesprawiedliwe nie jest bowiem prawem. Komplikacje terminologiczne są może 17 18 Zob. Z. Stawrowski, Prawo naturalne a ład polityczny, Instytut Myśli J. Tischnera, Kraków – Warszawa 2006. Zob. Philosophie, w: Brockhaus Enzyklopädie, t. 17, Mannheim 1992, s. 105-107. 8 najprostszym świadectwem złożoności koncepcji prawno-naturalnych, ich treści i związanych z tym trudności. Byłoby zresztą kwestią wręcz niezrozumiałą, gdyby idee o takim nasyceniu filozoficznym i politycznym były bezproblemowe. Zaczyna się to już przy kwestii klasyfikacji teorii prawa natury, gdzie kryteria historyczne przeplatają się z innymi kryteriami. Najważniejszy problem rzeczowy w teorii prawa naturalnego polega na usprawiedliwieniu jego zaleceń i nakazów. Dla teistycznych rozwiązań, zasadnicze kwestie są rozstrzygane w teologii, jednak od Grocjusza nie wszystkim to już wystarcza. Istniejący dylemat można ująć w następujący sposób: słowo „natura” jest znacznie ważniejsze od wieloznacznego słowa „prawo”. Dalsze kwestie są już tego pochodną i dlatego wielokrotnie zwracano uwagę na zadziwiające rozbieżności pomiędzy poszczególnymi teoretykami prawa naturalnego, wychodzącymi z tych samych lub podobnych założeń, na przykład różnice między Hobbesem i Lockiem. Odmienne też były katalogi treści prawa naturalnego, co powodowało, że to co jedni uważali za najzupełniej sprawiedliwe, inni uznawali za hańbiące. Takie podejście stanowiło podstawę dla krytyki doktryn prawno-naturalnych i ich praktycznej stosowalności. Wydaje się, że nie ma recepty na rozwiązanie sporu o prawo naturalne, jego treść, zasięg i stosunek do prawa pozytywnego. 3.1. Harmonia, porządek i doskonałość świata Przedstawione wyżej pojęcia natury i prawa oraz ich interakcje, skłaniają do dalszych poszukiwań zasady harmonii, ładu i porządku w świecie. I tak, Platon był daleki od mechanistycznego pojmowania przyrody. W przyrodzie dostrzegał on zespół organiczny, ułożony celowo i rozumnie. Przyroda w jego rozumieniu jest materialna, ale ma pierwiastki idealne i duchowe; istnieje w niej doskonałość idei. W takim podejściu umacniały go odkrycia astronomiczne dokonane za jego życia przez uczonych pitagorejskich. Skoro ziemia jest kulista, a szlaki planet okrężne, to znaczy, że we wszechświecie panują kształty najprostsze i najdoskonalsze i że harmonia jest zasadą jego budowy. Ciała niebieskie krążą po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach, a więc wszechświatem rządzi rozum i ład. Platon uważał, że właściwości przyrody są wówczas zrozumiałe, kiedy przyjmie się, że przyroda jest zbudowana celowo. Cel stał się u niego podstawową zasadą wyjaśniania przyrody. Celowość i rozumny ustrój świata kazały mu wierzyć w istnienie bóstwa, które rozumnie zbudowało świat. Stworzony przez Boga naturalny 9 porządek rzeczy stanowi miarę, która pozwala właściwie oceniać nasze życie i nasze dzieła19. Dokonując skrótu historycznego i przechodząc do epoki Odrodzenia stwierdzamy, że filozofia przyrody stała się typową postacią filozofii wyjaśniającej porządek świata. Jeden z przedstawicieli tamtej epoki, Giordano Bruno (1548-1600), poszukując zasady porządku świata, zakończył żywot na stosie i został spalony w 1600 roku. Z nauki Kopernika Bruno wyciągnął wniosek o nieskończoności świata, choć sam Kopernik stał jeszcze na stanowisku, że świat jest skończony i ma Słońce jako centrum. G. Bruno uświadomił sobie, że gwiazdy są tej samej natury co Słońce i że granica świata jest koncepcją zupełnie niezrozumiałą. Ludzkość, co prawda, zna tylko skończoną część wszechświata, ale kto przypuszcza, iż tyle tylko jest ciał niebieskich, ile my widzimy, podobny jest do tego człowieka, który sądzi, że żyją tylko te ptaki, które on widzi. Świat jest nieskończony20. Dalej G. Bruno twierdził, że wszystko co żywe jest wolne i z tego dedukował, że w przyrodzie panuje wolność. Z kolei, z tego przekonania wyciągnął praktyczne konsekwencje, a mianowicie, że nikt nie ma prawa do narzucania innym jakichkolwiek ograniczeń. Wolność stanowiła obok nieskończoności zasadniczy element poglądu G. Bruna na świat. To prowadziło go do harmonii, czyli ładu w świecie, jako istotnej cechy. Harmonię świata Bruno tłumaczył tym, że jest on doskonały, a jest doskonały, bo jest obrazem Boga. Jego poglądy na porządek świata zainspirowały filozofów następnych stuleci, między innymi Spinozę i Leibniza. Uczeni każdej epoki powracają do dorobku swoich prekursorów i uwzględniając postęp w wielu dyscyplinach naukowych, starają się tworzyć systemy ładu, pozwalające zrozumieć zdarzenia epoki, w której żyją. 3.2. Istotne cechy ładu gospodarczego Ład oznacza celowe i całościowe powiązanie samodzielnych części i elementów w określone struktury, organizacje lub jednostki instytucjonalne. Taką definicję można sformułować w oparciu o dotychczasowe badania. Połączone elementy nie są jednak częścią zależną określonej całości, lecz zachowują odrębność i samodzielność, a ich wzajemne relacje podlegają ściśle określonym nadrzędnym zasadom. Pod pojęciem 19 Z. Stawrowski, op. cit., s. 33. Zob. J. Brockmeier, Die Naturtheorie Giordano Brunos, Erkenntnistheoretische und naturphilosophische Voraussetzungen des frühbürgerlichen Materialismus. (1980), Campus Verlag Frankfurt, N. York. Forschung Bd.127. 20 10 ładu rozumie się także zespół reguł, stanowiących porządek prawny, który jest realizowany przez centralne instytucje, to znaczy parlament, instytucje rządowe i urzędy niższych szczebli. Porządek jest rezultatem działalności człowieka w relacjach społecznych, przy czym indywidualne działania są koordynowane i wzajemnie uzgadniane. W tym ostatnim przypadku porządek realizuje się w ramach autonomicznych działań wielu jednostek. Jest to porządek działania, natomiast wskutek planowania i wprowadzania w czyn określonych reguł prawnych powstaje porządek prawny. Konstytuowane porządki, wskutek występowania regularności pewnych elementów, są wynikiem faktycznych działań jednostek, a nie tylko ich chęci i zamierzeń. Jeżeli chodzi o ład gospodarczy, to obejmuje on m.in. następujące fundamentalne kwestie, które stanowią konstytutywne wyróżniki każdego ładu gospodarczego: Kto jest właścicielem środków produkcji ? Jaki rodzaj rynku obowiązuje ? Jaka forma przedsiębiorstw przeważa ? Które zasady systemu gospodarczego są bezwzględnie wiążące ? Według jakich zasad ustalane są ceny ? Jakie istnieją formy gospodarki pieniężnej i finansowej ? System gospodarczy obejmuje zatem ważne decyzje ekonomiczne, dotyczące produkcji, inwestycji, finansów, podziału i konsumpcji. Należy zauważyć, że w istniejących typach porządku zwykle panuje równorzędność podmiotów, a władza dysponowania dotyczy tylko rzeczy, a nie osób. Spontaniczne porządki rozwijają się w gospodarce poprzez określone regularne działania podmiotów gospodarczych na różnych rynkach. Wiele podmiotów gospodarczych dąży do zaspokojenia swoich potrzeb w drodze transakcji wymiennych. Porządek rynku łączy i godzi nie tylko plany i działania uczestników rynku, lecz za pośrednictwem cen i wymiany dostarcza informacji na temat podaży i popytu ze strony wielu uczestników rynku. W ten sposób są zbierane i porządkowane informacje o różnych podmiotach gospodarczych. Ułatwia to stałe dostosowywanie podaży do zmieniających się warunków na rynkach. Niezwykle ważne są informacje o cenach i ich zmianach w procesach wymiany towarów i usług, dokonujących się na rynkach globalnych. 11 Ład wymaga istnienia określonych reguł, które w nowoczesnych społeczeństwach są regułami prawnymi ustalanymi przez państwo. Przede wszystkim jest to porządek prawa prywatnego, który ustala dla każdego podmiotu ogólnie obowiązujące reguły. W praktyce nie może funkcjonować żaden porządek gospodarki rynkowej bez prawnej ochrony zawartych umów i porozumień. Porządek prawny wpływa na pozostałe porządki, w tym zwłaszcza na porządek gospodarczy. Elementy składowe porządku można ująć w schemat, który obejmuje ważne obszary działalności człowieka, a wśród nich m.in. kulturę, gospodarkę i politykę. Między tymi obszarami występuje ścisła zależność. Każdy z wymienionych porządków cechuje stosunek interakcji. Człowiek jest bowiem równocześnie podmiotem jak i źródłem potrzeb, posiadanych uzdolnień i specyficznych relacji w tych obszarach porządku. 4. Warunki funkcjonowania ładu gospodarczego21 ład jest niezbędną kategorią w społeczeństwie, w którym istnieje podział pracy i specjalizacja, i w którym skutecznie funkcjonuje system wymiany oraz wzajemna zależność podmiotów. Budowanie tych zasad i stałe ich utrzymywanie określane jest jako ład lub porządek, jak przedstawiliśmy to powyżej. Przede wszystkim dotyczy to ładu gospodarczego i społecznego. Ładu nie można jednak pojmować jako sposobu ingerowania w określone rynki, np. rynek mieszkaniowy, komunikacyjny, rolny lub inny. Ład gospodarczy obejmuje reguły, normy i instytucje, które w długim przedziale czasu pozwalają ukształtować ramy i warunki działania różnych podmiotów gospodarczych, a także ustalić organizację i porządek gospodarczy państwa. Ład gospodarczy jest częścią składową ładu społecznego państwa22. W ujęciu morfologicznym, różne definicje koncepcji ładu gospodarczego są kombinacją pewnej ograniczonej liczby form porządku. Jako kryterium klasyfikacji porządków gospodarczych przyjmuje się występujące w praktyce gospodarczej poszczególne formy planowania i kierowania gospodarką, różne formy własności, specyficzne cechy rynków, pieniądza i finansów, cen oraz zróżnicowane formy Jak na początku zaznaczyliśmy używamy zamiennie obu synonimów: ład i porządek. Porządek (w jęz. niemieckim Ordnung) był najczęściej używaną nazwą w szkole ordoliberalnej. 22 Niemiecki ekonomista U. P. Ritter określa porządek gospodarczy właśnie w taki sposób: “Wirtschaftsordnung: Gesamtheit der, der (staatlichen) Gestaltung unterliegenden Normen und Institutionen, die den Rahmen alles wirtschaftlichen Handelns darstellen und die Organisation, also die Ordnung einer Wirtschaft bestimmen.“ - U. P. Ritter, Vergleichende Wirtschaftslehre, München – Wien 1997, s.99. 21 12 organizacyjne przedsiębiorstw23. Proces gospodarczy może być kierowany centralnie lub z wielu ośrodków w sposób zdecentralizowany, a narzędzia produkcji mogą stanowić własność prywatną, państwową lub spółdzielczą. Wymiana towarowa może się dokonywać na zasadach wolnej konkurencji albo restrykcyjnych ograniczeń monopolistycznych. Formy porządku politycznego i ekonomicznego są przez państwo ustalane w konstytucji oraz w regulacjach kodeksowych. Z doświadczeń historycznych wiadomo, że ład godny człowieka nie powstaje sam z siebie, czy też przez jakieś przypadkowe zdarzenia, ale wymaga świadomego, racjonalnego i politycznego działania. W ten sposób można stwierdzić, że ustalenie zasad ładu wewnętrznego należy do kompetencji państwa. W tym kontekście mówi się o zasadach ładu etycznego, moralnego, prawnego i instytucjonalnego. Ład w społecznej gospodarce rynkowej obejmuje decyzje i działania podmiotów gospodarczych realizowane w taki sposób, że istota społecznej gospodarki rynkowej zostaje stale zachowana. Z analizy prac W. Euckena wynika, że zasady ładu społecznego, politycznego, prawnego, gospodarczego i kulturalnego charakteryzują się ścisłymi wzajemnymi powiązaniami. Zatem generalny ład na poziomie państwa decyduje o tym, jak poszczególne porządki w społeczeństwie są zorganizowane i w jaki sposób mają być realizowane i koordynowane. Ludwig Erhard uważał, że ład wymaga konsekwentnej polityki stanowiącej monolit (jak to określał: „z jednego odlewu” lub z jednej formy), czyli ma to być nadrzędny porządek wolny od wewnętrznych sprzeczności. Nieodzownym warunkiem wewnętrznej spójności ładu są jednakowe reguły obowiązujące każdy podmiot. Naczelną zasadą społecznej gospodarki rynkowej jest porządek konkurencji oparty o zasady państwa prawa, w którym bezwzględnie obowiązuje prawo a nie arbitralne decyzje urzędników. Władza polityczna i ekonomiczna państwa jest stopniowo ograniczana, a podmioty zyskują coraz większą niezależność działania. Innymi słowy, państwo gwarantuje ramy prawne i organizacyjne dla sprawnego funkcjonowania konkurencji, bez której nie może istnieć gospodarka rynkowa. Porządek konkurencji, obowiązujący w społecznej gospodarce rynkowej, polega na takich podstawowych zasadach, jak wolność, suwerenność i Zob. A. Schüller i H.-G. Krüsselberg (wydawcy), Grundbegriffe zur Ordnungstheorie und politischen Ökonomik, Marburg 1992 oraz G. Gutmann, Volkswirtschaftslehre. Eine ordnungstheoretische Einführung, op. cit., s. 160 i nast. 23 13 samorealizacja. Porządek konkurencji obejmuje też takie istotne kategorie, jak własność prywatna, odpowiedzialność za podejmowane decyzje, wolność zawierania umów, stabilny pieniądz, stabilna polityka gospodarcza, wolny handel, swoboda wykonywania wyuczonego zawodu. Do tego trzeba dołączyć bezpieczeństwo społeczne jednostki oraz instytucje odpowiedzialne za infrastrukturę i ochronę środowiska24. Ład w państwie jest ukierunkowany na poszczególnych rodzajów porządku z zastosowaniem długookresową ochronę określonych reguł, zasad, norm, instytucji. Nie może on jednak oznaczać szczegółowego kierowania poszczególnymi procesami gospodarczymi. priorytet ma porządek i W społecznej gospodarce rynkowej „myślenie według zasad porządku”, jak określał to W. Eucken, przed zarządzaniem procesami gospodarczymi. W gospodarce rynkowej obowiązuje zasada subsydiarności, zgodnie z którą im bardziej skuteczny jest porządek konkurencji, tym rzadziej potrzebne są interwencje ze strony instytucji państwa. Innymi słowy, państwo może wpływać na ustalanie zasad, ale nie może bezpośrednio kierować poszczególnymi procesami gospodarczymi. Konieczne jest więc wyraźne rozgraniczenie pomiędzy zasadami i procesami. Dla polskiego Czytelnika istotne jest zauważenie tych różnic, na które zwracają uwagę twórcy społecznej gospodarki rynkowej. Z jednej strony porządek gospodarczy nie oznacza automatyzmu, natomiast wymaga od państwa stałej i roztropnej troski o ten porządek. Do tego jednak potrzebne jest silne państwo, które skutecznie realizuje zasady porządku i ogranicza supremację władzy gospodarczej, poszczególnych ministerstw i innych instytucji. Z drugiej strony państwo powinno samo się ograniczać, aby gwarantować podmiotom swobodę podejmowania działania i indywidualnych decyzji. Z tego względu państwo ma unikać permanentnych ingerencji w gospodarkę, ale równocześnie powinno gwarantować niezwykle ważną w gospodarce rynkowej autonomię banku centralnego w zakresie polityki pieniężnej. Te różnice można zauważyć w przypadku wolnej konkurencji, gdzie z jednej strony konieczne są społeczne instytucje, wyrównujące istniejącą nierówność wśród obywateli, aby umożliwić godną egzystencję osobom chorym lub pozostającym okresowo bez pracy, podczas gdy z drugiej strony trzeba starać się nie naruszyć 24 W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, op. cit., s. 245 i nast. 14 zasad gospodarki rynkowej. Chodzi tu między innymi o szereg istotnych społecznych aspektów, a wśród nich o uwzględnianie podeszłego wieku obywateli, ich chorobę, bezrobocie. W sprawnie funkcjonującym rynkowym systemie ekonomicznym muszą być utrzymywane silne zachęty do podejmowania własnych inicjatyw, troska o siebie samego i odpowiedzialność za siebie oraz własną egzystencję. Specyficzne i istotne cechy społecznej gospodarki rynkowej, które wyżej przedstawiliśmy, zawarte są w poniższym schemacie nr 1. Podane w schemacie cechy zostały przejęte do modelu społecznej gospodarki rynkowej w Polsce m.in. z modelu niemieckiej społecznej gospodarki rynkowej. Wiele elementów tej gospodarki spotyka się w modelach tzw. gospodarek liberalnych. I tak, ustawy antymonopolowe istnieją w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii, redystrybucja dochodów jest dość powszechnie stosowana wraz z progresywną skalą podatkową. Nie ma natomiast w gospodarce liberalnej równych szans na zdobycie wykształcenia i zrobienie kariery zawodowej przez wszystkich obywateli. W ten sposób łatwo można zauważyć subtelne różnice występujące w różnych modelach gospodarki rynkowej, nie zawsze przez wszystkich dostrzegane. Schemat nr 1 Synteza specyficznych cech społecznej gospodarki rynkowej Podział dochodów nierównomierny, ale wyrównywany progami podatkowymi Kontrolowana konkurencja (ustawy antymonopolowe) Społeczna gospodarka rynkowa Społeczne bezpieczeństwo (gwarantuje państwo osobom chorym, starym) Równe szanse zdobycia wykształcenia i dostępu do zawodu Sprawiedliwe stosunki pomiędzy pracodawcą i pracownikiem 15 Źródło: opracowanie własne Ład w społecznej gospodarce rynkowej musi łączyć rynkową efektywność ze społecznym wyrównaniem różnic i ma prowadzić do połączenia wolności z odpowiedzialnością społeczną, które razem odpowiadają etycznym zasadom społecznej gospodarki rynkowej. Trzeba w tym miejscu zauważyć, że społeczna gospodarka rynkowa nie jest żadnym dogmatem, ani także zamkniętą i skostniałą koncepcją. Z tego powodu poddawana jest ona stałej weryfikacji. Zasadnicze ramy społecznej gospodarki stale obowiązują, ale równocześnie pozwalają uwzględniać nowe bieżące potrzeby społeczne w ramach obowiązującego porządku politycznego i gospodarczego poszczególnych państw25. Obecnie przedstawimy ważne dla naszych badań zagadnienie polityki ładu gospodarczego. 5. Różne definicje polityki ładu gospodarczego26 Zanim poniżej przedstawimy różne definicje polityki porządku, najpierw zastanowimy się nad istotnymi cechami tej polityki w ujęciu niemieckiej szkoły ordoliberalnej. Kwestią tą zajmowało się wielu uczonych tzw. Szkoły Fryburskiej, a wśród nich także Walter Eucken i dlatego przede wszystkim sięgniemy do jego dorobku 27. 5.1. Co znaczy polityka porządku w ujęciu W. Euckena ? Podstawowe pytanie, które należy najpierw postawić, to czym jest polityka porządku? Jak można wpływać na coraz potężniejsze siły gospodarcze w krajach wysoko rozwiniętych, aby nie zagrażały one funkcjonowaniu demokracji i zasadom nowoczesnego państwa prawa? W jaki sposób można ograniczać coraz bardziej masowe bezrobocie oraz szerzące się w świecie ubóstwo? Jak oddziaływać na Zob. T.T.. Kaczmarek, P. Pysz, Ludwig Erhard i społeczna gospodarka rynkowa, Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 2004. 26 Zob. E. Mączyńska, P. Pysz red., Ordoliberalizm i społeczna gospodarka rynkowa wobec wyzwań współczesności, PTE Warszawa 2013. 27 Por. P. Piotr, Społeczna gospodarka rynkowa. Ordoliberalna koncepcja polityki gospodarczej, Wydawnictwo 25 16 gospodarkę światową, aby zahamować proces ekologicznej degradacji i zagłady naszej cywilizacji? W dorobku naukowym W. Euckena można znaleźć kilka propozycji rozwiązania problemów, które w ostatnich latach przyniósł proces globalizacji gospodarki światowej. Ordoliberalizm i tzw. Szkoła Fryburska od samego początku zajęły się problemem nadmiernej władzy instytucji ekonomicznych w państwie 28. Od samego początku W. Eucken uznany został w Niemczech za autorytet legitymizujący społeczną gospodarkę rynkową. Prowadzona od początku lat 90. XX wieku dyskusja nad zjawiskiem globalizacji i zupełnie nowym procesem transformacji porządku gospodarczego w postkomunistycznych krajach Europy Środkowo-Wschodniej spowodowała znaczne zainteresowanie ordoliberalizmem i polityką porządku. To wywołało także potrzebę przetłumaczenia najważniejszych prac W. Euckena na język rosyjski, chiński, portugalski i polski29. Warto odnotować, że przez ostatnich kilkadziesiąt lat koncepcję polityki porządku gospodarczego zastępowano pojęciem polityki ekonomicznej. W ekspertyzach opracowanych przez Euckena w latach trzydziestych ubiegłego wieku na temat konieczności zlikwidowania koncernów w Trzeciej Rzeszy, stwierdzał on jednoznacznie, że nie chodzi o walkę z nadużyciami popełnianymi przez koncerny, ale o faktyczne ich rozwiązanie30. Dla osiągnięcia tego celu, należało stworzyć zasady nowego ładu gospodarczego, ponieważ w połowie XX wieku fiasko poniosły zarówno koncepcje zarządzania stosowane w „wolnej” gospodarce jak i w centralnie zarządzanej gospodarce. Okazało się bowiem, że „wolna” gospodarka rynkowa wcale nie była wolna dla większości obywateli. Pod hasłem „wolności rynku” największe korzyści osiągały koncerny, a to sprawiało, że gwałtownie postępowała koncentracja zarówno aktywów jak i władzy ekonomicznej i politycznej. Duże grupy przedsiębiorców kontrolowały rynki i równocześnie ograniczały ich „wolność” przez porozumienia kartelowe, fuzje, alianse, dumping cenowy i tym podobne posunięcia. Podobne im duże grupy interesów są także współcześnie w stanie ograniczać demokrację i struktury prawne państwa, a także Teorii porządku poświęcona została praca W. Euckena pt. Grundlagen der Nationalökonomie, Jena 1940, a kwestią polityki porządku zajął się W. Eucken w książce pt. Grundsätze der Wirtschaftspolitik, Tübingen 1951. 29 Por. Społeczna gospodarka rynkowa. Idee i możliwości praktycznego wykorzystania w Polsce, pod red. E. Mączyńskiej i P. Pysza, PTE Warszawa 2003. 30 Por. W. Eucken, Konzernentflechtung und Kartellauflösung, Freiburg 1947, s.9. – Ekspertyza dla Comité d’ Etudes Economiques. 28 17 ograniczać wolne decyzje konsumentów. Koncentracja władzy na rynkach lokalnych i globalnych zmierza do ograniczania wolności osób fizycznych i prawnych. Z tego powodu W. Eucken postulował, aby polityka państwa zmierzała do rozwiązania gospodarczych grup interesów. Dla Euckena miała to być regulacja na kształt wyboru określonej formy rządzenia państwem. Jak dla demokratycznej wolności w państwie podstawą jest równe prawo wyborcze dla wszystkich obywateli, tak dla indywidualnej wolności wszystkich podmiotów gospodarczych jest swoboda konkurowania na rynkach. Porządek konkurencji pozwala osiągnąć dwa cele. Po pierwsze, na mechanizm cenowy oddziałuje nie tylko wybrana mniejszość, ale wszyscy uczestnicy rynku. Warunkiem jednak jest pełna konkurencja, czyli że wszyscy uczestnicy rynku mają możliwość wpływania na ustalanie reguł gry na rynku. I po drugie, potrzebny jest system gospodarczy, który nie będzie zagrażał demokracji i porządkowi prawnemu państwa. najważniejszych Zatem porządków chodzi w ekonomicznego i kulturalnego. o wzajemne państwie, w bezkolizyjne tym porządku powiązania politycznego, Polityka porządku jest logiczną konsekwencją faktycznego podziału władzy wewnątrz państwa. Euckenowi chodziło nie tylko o zakazy, ale o pozytywną politykę ekonomiczną31. Z tego powodu postulował gruntowną rewizję regulacji prawnych, w tym prawa patentowego, handlowego i wprowadzenie odpowiedzialności podmiotów gospodarczych za podejmowane decyzje. Głosił, że należy jednoznacznie unikać gry pozorów. Jeżeli chodzi o przyszły porządek w powojennych Niemczech, to sugerował likwidację karteli, trustów, syndykatów i wszystkich innych form monopolu. Uważał także za niezbędne wprowadzenie zakazu przenikania do Niemiec koncernów międzynarodowych. Jak można łatwo zauważyć, postulaty Euckena zostały zlekceważone. Firmy transnarodowe są przyciągane różnego rodzaju ułatwieniami, w tym subwencjami bezpośrednimi lub pośrednimi przez rządy wielu państw, w tym także przez Niemcy. Małe firmy narodowe mają ograniczone szanse przetrwania w zmonopolizowanej gospodarce. Stąd płynie potrzeba wspierania małych i średnich przedsiębiorstw ze strony rządów w zakresie podatków, zapewnienie łatwego dostępu do surowców, środków produkcji oraz zamówień publicznych. 31 Por. W. Eucken, Grundsätze der Wirtschaftspolitik, 6 wydanie, Tübingen 1990, s. 334. 18 W. Eucken rozwinął teorię godnego społeczeństwa, powstałą w wieku Oświecenia i burżuazyjnej rewolucji, jednak przy zastosowaniu zasad ekonomicznych społeczeństwa uprzemysłowionego32. Warto wspomnieć, że szkoła ordoliberalna nie była tylko nurtem wyłącznie europejskim, ponieważ Henry Simons w latach trzydziestych ubiegłego wieku głosił podobne poglądy w Stanach Zjednoczonych33. Po scharakteryzowaniu poglądów Euckena, jednego z twórców podstaw społecznej gospodarki rynkowej, obecnie przedstawimy inne znane definicje polityki porządku. W literaturze niemieckiej znaleźć można wiele różnych definicji, które określają przedmiot polityki porządku. Jeden z niemieckich ekonomistów, E. Tuchtfeld twierdzi, że w polityce porządku chodzi o jedną z podstawowych kwestii, a mianowicie o ustalenie, w ramach jakiego systemu ekonomicznego koordynowane są indywidualne plany działania podmiotów gospodarczych34. Według innego autora, mianowicie U. Teichmanna, polityka ładu gospodarczego pozwala ustalać reguły, według których koordynowana jest działalność podmiotów gospodarczych w gospodarce rynkowej35. Natomiast M. Streit opisał politykę porządku w następujący sposób: punktem wyjścia działalności państwa jest w pierwszej kolejności porządek prawny jako ważna część instytucjonalnej infrastruktury. W związku z tym politykę porządku można zdefiniować jako instytucjonalną infrastrukturę, wprowadzającą specyficzny ład gospodarczy, która zapewnia jego sprawne funkcjonowanie i rozwój36. Innymi słowy, polityka gospodarcza to zespół działań podejmowanych przez państwo w celu urzeczywistnienia ładu gospodarczego i związanych z nim celów. Według D. Cassela przedmiotem polityki porządku jest kształtowanie zasad etycznych, prawnych i instytucjonalnych zachowań podmiotów gospodarczych oraz decydentów, którzy podejmują decyzje polityczne w państwie 37. Por. także J. K. Galbraith, Godne społeczeństwo. Program troski o ludzkość, PTE Dom Wyd. Bellona Warszawa 1999. 33 Zob. H. Simons, A Positive Program for Laisse Faire, University of Chicago Press 1934. 34 E. Tuchfeldt, Grundlagen der Wirtschaftspolitik, w: O. Issing (wydawca), Allgemeine Wirtschaftspolitik, München 1993, s. 2. 35 Por. Valens Grosses Wirtschaftslexikon, t. 1, München 1987, s. 262 oraz G. Gutmann, Volkswirtschaftslehre. Eine ordnungstheoretische Einführung, Verlag W. Kohlhammer Stuttgart Berlin Köln 1993. 36 Por. M.E. Streit, Theorie der Wirtschaftspolitik, 4 wyd., Düsseldorf 1991, s. 57. – Definicja Streita brzmi: „Wirtschaftspolitik ist die Gestaltung der Wirtschaftsordnung sowie die Einflussnahme auf die Struktur, den Ablauf und die Ergebnisse gesellschaftlichen Wirtschaftens durch staatliche Instanzen nach politisch bestimmten Zielen.“ 37 Zob. D. Cassel, Wirtschaftspolitik als Ordnungspolitik, München 1988, s. 313. 32 19 Politykę porządku można określać w sposób normatywny albo pozytywny. Aspekt normatywny zmierza w kierunku określenia podstawowych norm i wartości oraz urzeczywistnienia określonego systemu ekonomicznego. Natomiast aspekt pozytywny uwzględnia przede wszystkim perspektywę formalno-prawną, znajdującą zastosowanie w każdym systemie ekonomicznym. W Niemczech politykę porządku traktuje się na równi z koncepcją porządku konkurencji oraz zasad społecznej gospodarki rynkowej. Cele polityki porządku niekiedy poddawane są krytycznej ocenie, ponieważ obejmują pewne wartości, których nie wszyscy członkowie określonej społeczności chcą bezwarunkowo zaakceptować. 5.2. Funkcje polityki ładu gospodarczego Z tego co wyżej przedstawiliśmy wynika, że polityka gospodarcza to zespół działań podejmowanych przez państwo w celu urzeczywistnienia ładu gospodarczego i związanych z nim celów. Zatem celem polityki porządku jest przedstawienie określonego systemu społecznego i ekonomicznego jako optymalnego wśród wielu różnych modeli oraz wskazanie zasad planowania i realizowania ustalonych zadań. Zakres i treść polityki porządku w różnych systemach gospodarczych nie są identyczne, jednak we wszystkich systemach państwo wykonuje swoje funkcje dotyczące porządku gospodarczego. Głównym zadaniem państwa w obszarze polityki porządku w gospodarce rynkowej jest zapewnienie porządku konkurencji podmiotom gospodarczym. W zglobalizowanej gospodarce polityka porządku obejmuje odpowiedzialność za tworzenie instytucjonalnych i prawnych ram, które mają umożliwiać zarządzanie także ekstremalnymi sytuacjami, do których zalicza się recesję i boom gospodarczy. Ma ona zapewnić równomierny wzrost gospodarczy, stabilny pieniądz i prowadzić do syntezy zarządzania globalną gospodarką. Nieodzowne jest zatem tworzenie sprawnie działających instytucji i ustalenie zasad strukturalnego planowania w celu zbudowania optymalnej struktury światowej gospodarki i równowagi na rynkach. Jest to zadanie dość trudne do wykonania. Wielu współczesnych uczonych zwraca uwagę na wewnętrzne sprzeczności występujące we współczesnej fazie procesu globalizacji. I tak, Jadwiga Staniszkis uważa, że globalizacja, wchłaniając i powierzchownie integrując coraz to nowe 20 gospodarki, równocześnie samą siebie destabilizuje38. Kiedy bowiem wszystkie kraje znajdują się w tej samej fazie cyklu ekonomicznego, to osłabieniu ulegają mechanizmy samoregulacji, a następujące kryzysy są coraz to gwałtowniejsze. W obecnej fazie globalizacji nasila się konflikt między geoekonomią i geopolityką. Globalizacja wpływa również na przekształcanie się modelu władzy w samym jej centrum, czyli w Stanach Zjednoczonych. J. Staniszkis uważa, że wyłaniający się obecnie globalny system sieciowego rządzenia jest próbą rozciągnięcia na przestrzeń międzynarodową amerykańskiego modelu federacji, a tradycyjna formuła federacji przekształca się w formułę neoimperium. Do tej kwestii powrócimy w następnych rozdziałach tej książki. W społecznej gospodarce rynkowej instytucje rządowe i partie polityczne wykorzystują politykę porządku między innymi do tworzenia takich zasad redystrybucji, które pozwolą zapewnić funkcjonowanie społecznego systemu bezpieczeństwa obywateli oraz będą stanowić ochronę przed ryzykiem związanym z utratą miejsca pracy i pogorszeniem warunków życia. Niestety, te zagadnienia pozostają poza sfera zainteresowań globalnej gospodarki. Reasumując, porządek gospodarczy obejmuje reguły, normy i instytucje, które stanowią ramowe wytyczne ekonomicznych decyzji i działań podmiotów, uczestniczących w grze gospodarczej. Zatem czynności i kategorie, które pozwalają określić dany porządek gospodarczy, to: planowanie, kierowanie, przyjęta forma (lub formy) własności, rynek, cena, pieniądz, system finansowy i forma organizacyjna przedsiębiorstwa. W zależności od przyjętego porządku gospodarczego tych kategorii może być odpowiednio dużo. Taksonomię oraz wybrane kombinacje ładu gospodarczego prezentujemy w poniższej tabeli, w której pokazano także całokształt procesów, które doprowadziły do powstania tych form porządku. Tabela Taksonomia różnych form ładu gospodarczego Formy ładu Formy podstawowe Cechy specyficzne oraz zasady gospodarczego Planowanie 38 1. Planowanie - wolność działania J. Staniszkis, O władzy i bezsilności, Wydawnictwo Literackie Kraków 2006, s. 162 i następne. 21 zdecentralizowane - (kierowanie procesami kapitalistyczna gospodarka rynkowa gospodarczymi przez rynki - społeczna gospodarka rynkowa i ceny) - państwo dobrobytu - planowanie - pełne mikroekonomiczne 2. Centralne planowanie sterowanie - centralne planowanie z ograniczoną wolnością konsumpcji - centralne planowanie z ograniczoną wolnością produkcji Własność 1. Prywatna -określenie prawa dysponowania, korzystania i przenoszenia na osoby prywatne z różnym stopniem ograniczenia (wyłączna własność prywatna, dzierżawa, użytkowanie) - określenie prawa własności z różnym stopniem ograniczenia dla: - 2. Kolektywna grup (kolektyw pracowniczy, spółdzielcy) - organów państwowych (zjednoczenia, ministerstwa) - podmiotów publicznych (urzędy, rady) Przedsiębiorstwo 1. Formy prawne - spółki cywilne - spółki kapitałowe - przedsiębiorstwa publiczne, komunalne - zakłady państwowe 22 2. Formy podejmowania - wyłączna decyzja właściciela - współdecydowanie przez pracowników decyzji - kolektywne podejmowanie decyzji - zasada pokrywania kosztów 3. Formy ustalania celów - zasada osiągania zysku - zasada dochodów - zasada wykonywania planu i premiowania Budżet 1. Prywatne budżety 1. Pojedyncza osoba lub rodzina 2. Budżety urzędów 2. Stowarzyszenia i związki 3. Budżety publiczne 3. Publiczne budżety gmin, landów lub federacji Rynek 1. Formy rynku 1. Według liczby uczestników rynku: konkurencja, oligopol, monopol 2. Formy ustalania cen 2. Kolektywne ustalanie cen: - przez związki albo przedsiębiorstwa (ustalanie cen kartelowych) - przez urzędy państwowe (opłaty, ceny państwowe, ceny minimalne i maksymalne) Pieniądz 1. Formy tworzenia - pieniądza Towar jako pieniądz (monety złote srebrne, skóry) - pieniądz jako równowartość usług świadczonych przez dłużników (weksel handlowy, skarbowy) 23 - kredytodawca tworzy pieniądz (banknoty emitowane przez bank centralny, inne papiery wartościowe) 2. Formy dostarczania - pieniądza prywatne i konkurencyjne dostarczanie pieniądza - państwowy monopol emisyjny połączony z: - jednostopniowym systemem bankowym, - dwustopniowym systemem bankowym i zależnym bankiem centralnym - dwustopniowy system bankowy z niezależnym bankiem centralnym Handel zagraniczny 1. Formy porządku - wolność obrotu towarami, handlu usługami i kapitałem (wolny zagranicznego handel) - ograniczanie wolnego handlu zagranicznego (kartele lub monopole, ograniczające eksport i import; ewentualnie samoograniczenie) - państwowe ograniczanie handlu zagranicznego (cła, kontyngenty i zakazy przywozu lub wywozu) - państwowy monopol handlu zagranicznego 24 2. Formy porządku swoboda dokonywania płatności - (wymienialność walut) – przy walutowego stałych lub zmiennych kursach ograniczanie płatności (kontrola - ruchu kapitałów, wiele kursów wymiany) Państwowe przydziały dewiz Źródło: opracowano na podstawie: A. Schüller, H.G. Krüsselberg (red.), Grundbegriffe zur Ordnungstheorie und politischen Ökonomik, Marburg 1992, s.8-9. 6. Streszczenie eseju W eseju tym dokonaliśmy podsumowania analizy i opisu złożonej kategorii ładu gospodarczego. Stwierdziliśmy, że system gospodarczy to idealna struktura, która reguluje całość relacji pomiędzy podmiotami produkującymi i konsumującymi. Na tej podstawie powstają między nimi sprzężenia zwrotne, co w konsekwencji prowadzi do ukształtowania procesu gospodarczego, który reguluje produkcję, dystrybucję, konsumpcję towarów i usług w całej gospodarce39. Proces informacyjny i decyzyjny w ramach określonego porządku gospodarczego obejmuje następujące fazy: pozyskanie informacji, jej przetworzenie i przekazanie zainteresowanym podmiotom, opracowanie planu działania, przygotowanie i podjęcie decyzji, a następnie koordynację podjętych działań i ich kontrolę. W kontekście tych kolejnych faz należy uwzględnić indywidualne zachowania podmiotów gospodarczych. Spójny system zależy od wielu czynników, w tym między innymi od złożonych czynników społecznych, politycznych, ekonomicznych, kulturowych, prawnych, instytucjonalnych, a także przyrodniczych. 39 Por. R. Gilpin, Global Political Economy. Understanding the International Economic Order, Princeton and Oxford 2000. 25
