Rynek i jego elementy Pojęcie „rynek„ wywodzi się od niemieckiego
advertisement
Rynek i jego elementy Pojęcie „rynek„ wywodzi się od niemieckiego słowa „ring” oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. W rzeczywistości jednak można spotkać wiele odniesień do pojęcia „rynek”. Po pierwsze, jest on określany jako miejsce zawierania i przeprowadzania transakcji kupna – sprzedaży. Współcześnie jednak jest to zbyt wąskie ujęcie problemu, gdyż obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby i nie ma bezpośrednich kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami np. międzybankowy rynek pieniężny. Po drugie, rynek jest definiowany także jako ogół warunków, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych. Jednak i takie określenie rynku nie jest pełne. Same warunki są wprawdzie jego elementem niezbędnym, ale niewystarczającym. Biorąc pod uwagę wskazane problemy terminologiczne określimy rynek jako ogół stosunków, warunkujących decyzje podmiotów uczestniczących w wymianie handlowej. Podmiotami tymi są nabywcy, tworzący i kształtujący stronę popytową rynku oraz sprzedawcy (producenci), reprezentujący stronę podażową. Podmioty te dążą do zawarcia na jak najkorzystniejszych dla siebie warunkach kontraktu, stąd też istota rynku polega na konfrontacji i kompromisie pomiędzy zamierzeniami (planami) sprzedawców a nabywców. Pierwsi, dążąc do maksymalizacji swojej funkcji celu, którą jest maksymalizacja zysku, starają się, aby wytwarzane przez nich produkty cieszyły się zainteresowaniem klientów a ich ceny rynkowe były jak najwyższe. Z kolei, dążąc do maksymalizacji użyteczności całkowitej nabywcy starają się nabyć towar po jak najniższej cenie. Ten konflikt interesów jest jedną z podstawowych cech rynku. Rynek jest, zatem odzwierciedleniem stosunków, które nie mają jednolitego charakteru. Mogą one, bowiem przyjmować dwie postacie: 1. postać stosunków wymiany, zachodzących pomiędzy sprzedawcami a nabywcami (procesy negocjacyjne); 2. postać stosunków równoległych zachodzących między samymi sprzedawcami oraz między nabywcami ( procesy konkurencyjne). Pierwotne znaczenie dla warunków funkcjonowania rynku mają stosunki wymiany, które zachodzą pomiędzy stroną popytową (nabywcy) a podażową (sprzedawcy), zaś stosunki równoległe mają wtórny względem nich charakter. Wynika stąd, że istota rynku opiera się o stosunki wymiany, zaś procesy konkurencji są efektem wtórnym. Wymiana jest skutkiem specjalizacji i podziału pracy a jej celem jest alokacja dóbr zgodnie z zapotrzebowaniem na nie. Wymiana dochodzi do skutku, ponieważ obie strony wymieniają to, co jest dla nich mniej korzystne, na to, co przynosi im większe korzyści. Zawarcie kontraktu kupna – sprzedaży jest finalnym efektem takich działań jak: ujawnienie przez sprzedawców zamiaru sprzedaży a przez nabywców chęci i gotowości zakupu, wzajemna konfrontacja ujawnionych planów, uruchomienie mechanizmu przetargowego, wskutek czego następuję zawarcie porozumienia cenowego (cena równowagi), określającego jednocześnie rozmiary zawartych transakcji (wielkość równoważąca rynek). O ile zatem, niezbędnym warunkiem funkcjonowania rynku jest ujawnienie przez nabywców i sprzedawców swoich zamiarów, o tyle w trakcie uruchamiania mechanizmu przetargowego dojść może do zmian tych planów. Oczywiście procesy negocjacyjne mają złożony charakter i obejmują takie uzgodnienia jak np. rodzaj produktu, techniczne warunki wymiany (warunki dostawy, płatności, gwarancji itp.). Stosunki wymiany (proces negocjacyjny) przebiegają najsprawniej w warunkach niczym nieograniczonego mechanizmu rynkowego (wolnego rynku), kiedy to cena kształtowana jest wyłącznie jako efekt gry sił rynkowych. Jeżeli cena przestaje być składnikiem procesu negocjacyjnego pomiędzy sprzedawcami a nabywcami, a zatem mechanizm rynkowy zostaje ograniczony (np. przez zmonopolizowanie gospodarki, ingerencję rządu itp.), proces negocjacyjny przestaje odgrywać kluczowe znaczenie w procesie gospodarowania. W praktyce wymiana ma obecnie charakter towarowo – pieniężny, stąd współczesne gospodarki noszą miano towarowo – pieniężnych. Oznacza to, że pieniądz jest ekwiwalentem umożliwiającym wymianę towaru (usługi) na pieniądz a następnie pieniądza na towar (usługę). Ułatwia to proces wymiany i stwarza warunki do rozprzestrzeniania się procesów wymiany handlowej. W dawnych systemach społecznych występowała jednakże gospodarka naturalna, w której wymiana nosiła miano barterowej ( towar za towar) i odbywała się bez użycia pieniądza. Ten rodzaj wymiany, w ograniczonym zakresie, ma miejsce także i dziś. Rynek można rozpatrywać według różnych kryteriów np. przedmiotu obrotu, zasięgu terytorialnego, zależności od sytuacji rynkowej, od stopnia wyrównywania się ceny, stopnia legalności rynku. Na tej podstawie wyodrębniane są różne rodzaje rynków, które następnie, w miarę potrzeb, możemy agregować lub dezagregować: 1. według podmiotu obrotu wyrózniamy: rynek dóbr i usług konsumpcyjnych (zaspokaja bieżące potrzeby nabywców); rynek czynników produkcji np. rynek (zaspokaja przyszłe potrzeby nabywców); 2. według zasięgu terytorialnego wyróżniamy: rynek lokalny; rynek regionalny; rynek krajowy; rynek międzynarodowy; rynek światowy ziemii, pracy, kapitału 3. według zależności od sytuacji rynkowej wyrózniamy: rynek sprzedawcy (przewaga popytu nad podażą); rynek nabywcy (nadwyżka podaży nad popytem) Możemy wyróznić również: rynek homogeniczny (jednorodny) – np. rynek ropy, pszenicy; rynek heterogeniczny – np. rynek pracy 4. w zależności od stopnia wyrównywania się ceny wyrózniamy: rynek doskonały (charakteryzuje się tym, że sprzedający i kupujący dysponują pełnymi informacjami o cenach za dany towar, swoje decyzje podejmuja wyłącznie na podstawie cen oraz klasyfikują towary ze względu na ich jakość, rynek doskonały to pojęcie teoretyczne, w praktyce taki rynek nie istnieje); rynek niedoskonały 5. w zależności od stopnia legalności rynku możemy wyróżnić: rynek formalny (akceptowany społecznie mechanizm rynkowy); rynek nielegalny (tzw. czarny rynek lub szara strefa gospodarki, charakteryzujący się zazwyczaj społeczną szkodliwością i silnym zdeformowaniem procesów rynkowych) 6. w zależności od struktury podmiotowej rynku (biorąc pod uwagę ilość i rozmiary producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku ( łatwość konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość kształtowania cen rynkowych wyróżnia się; monopol; oligopol; konkurencję doskonałą; konkurencję monopolistyczną Ich właściwości przedstawia poniższa tabela Liczba Cecha Produkt firm Konkurencja Dużo Homogeniczn doskonała małych y Możliwość Wejście kształtowania i wyjście ceny z rynku Żadna Brak barier Przykłady Rynek rolny Bardzo Jedna Monopol duża Olbrzymia, choć trudne, choć Nie ograniczona w długim Sieć posiadający rozmiarami okresie energetyczna substytutów popytu możliwe do , rynkowego przezwycięże nia Konkurencja monopolistyczn Wiele Zróżnicowany W wąskim Względnie Handel zakresie łatwe detaliczny a Oligopol Rynek Kilka pełni Zróżnicowany Ograniczona lub zachowaniem Poważne standaryzowa innych przeszkody ny oligopolistów funkcje regulatora procesów gospodarczych, Rynek samochodów, stali jest areną gry, prowadzonej przez sprzedawców i nabywców. Podstawowymi elementami rynku są wiec: popyt, podaż i ceny. Elementy te i ich zachowanie kształtują warunki rynkowe, w jakich działają podmioty gospodarcze. Cena to suma pieniędzy, jaką należy zapłacić sprzedawcy w zamian za nabycie towaru czy usługi. Wyraża ona zatem pieniężną wartość wytworzonego produktu a w efekcie kształtuje koszty utrzymania gospodarstw domowych i zyskowność producentów. Ceny determinują przebieg procesów gospodarczych a jednocześnie określają wielkość produkcji i konsumpcji. Spełniają więc na rynku istotne funkcje; 1. Funkcja informacyjna cen polega na dostarczaniu danych wyrażonych za pomocą jednostek pieniężnych dla prowadzenia rachunku ekonomicznego. Oznacza to, że ceny informują każdy podmiot działający na rynku o poziomie jego dochodów, kosztów, zysków itp. Na podstawie tych parametrów podejmowane są decyzje o zmianie wielkości i struktury zarówno produkcji, jak i konsumpcji. 2. Funkcja redystrybucyjna i alokacyjna cen polega na podziale dochodów pomiędzy uczestnikami rynku. Ceny obejmują bowiem różnego rodzaju marże, prowizje, zyski, podatki, cła, opłaty przenosząc siłę nabywczą od jednych do innych podmiotów. W praktyce jednak funkcja ta jest mocno ograniczona ze względu na aktywną i bierną działalność na rynku państwa w każdym systemie gospodarczym. Dystrybuując dochody, ceny równocześnie alokują zasoby w gospodarce tak, że trafiają one do branż, gałęzi, dziedzin produkcji, charakteryzujących się wyższą zyskownością z dziedzin mało rentownych. 3. Funkcja bodźcowa cen polega na motywowania do określonego działania uczestników rynku. Określając poziom otrzymywanych dochodów, ceny determinują odpowiednie zachowania podmiotów, służące zwiększeniu własnej korzyści. Oznacza to, że gospodarstwa domowe dążące do zaspokojenia swoich potrzeb poprzez kształtowanie popytu rynkowego, w efekcie stałego monitorowania i porównywania cen podejmują decyzje o zmianach wielkości popytu. Z kolei przedsiębiorcy wyliczając swoje przychody i koszty, a w konsekwencji wskaźniki zyskowności, rentowności itd., kształtują na ich podstawie rozmiary rynkowej podaży. Ogólnie rzecz ujmując, konflikt interesów dwóch stron prowadzi je do odmiennych zachowań. Rosnące ceny są na pewno bodźcem pobudzającym producentów, lecz jednocześnie parametrem zniechęcającym nabywców. Odwrotnie jest w przypadku spadku cen. Opierając się na specyfice gospodarki wolnorynkowej i administrowanej możemy analizować ceny z punktu widzenia ich elastyczności (siły reakcji). Mówiąc o cenach wolnorynkowych, mamy na myśli ceny ukształtowane przez relacje popytu i podaży w warunkach nieograniczonego mechanizmu rynkowego. Jednak obok nich, w praktyce w gospodarce rynkowej funkcjonują również ceny administracyjne. Ich specyfika polega na zewnętrznym ustalaniu przez rząd lub agendy rządowe dolnych bądź też górnych pułapów cenowych na wybrane produkty czy usługi, co w efekcie prowadzi do powstawania na rynku nadwyżek lub niedoborów (stanów nierównowagi). Zamrożone na ustalonym poziomie ceny, nie mogą elastycznie dostosować się do zmian innych elementów rynku i przywrócić zachwianej równowagi. Na tej podstawie możemy mówić o cenach elastycznych i sztywnych. Pierwsze natychmiast i ostro reagują na zmiany popytu i podaży, drugie nie wykazują żadnego dostosowania. Popyt konkretnych jest wyrazem ujawnionych warunkach ekonomicznych ( zamiarów zakupu dobra lub usługi w przy danym poziomie cen rynkowych, wysokości dyspozycyjnych dochodów, indywidualnych gustach i preferencjach, ilości i strukturze wiekowej nabywców itd.). Mierzony jest on ilością nabywanych produktów przy danej cenie w danym czasie. Dokonujący na rynku zakupów konsumenci, kształtują rozmiary jednej z dwóch sił rynkowych – popytu. Proces nabywczy każdej jednostki odbywa się przy tym w odmiennych warunkach, wyznaczonych np. poziomem ceny rynkowej, wysokością otrzymywanych dochodów, gustami itd. Jednak ze względu na występowanie zjawiska rzadkości i ograniczoną siłę nabywczą konsumentów nie wszystkie potrzeby (popyt potencjalny) mogą być zaspokojone. Ekonomia zajmuje się więc tylko popytem efektywnym (popartym możliwościami finansowymi), badając jego determinanty i właściwości, próbując wyjaśnić czym jest popyt i jak wpływa on na wyznaczanie ceny. Popyt ulega zmianie pod wpływem wielu czynników, z których część związana jest z rynkiem, spora ilość jednak leży poza nim, jak np. czynniki społeczne ( wiek, wykształcenie itp.). Podaż jest wyrazem ujawnionych zamiarów sprzedaży dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie kosztów, postępie naukowo – technicznym, dostępności zasobów, rozmiarach zgłaszanego na rynku zapotrzebowania itd. ). Mierzony jest on jest ilością sprzedawanych przy danej cenie produktów w danym czasie. Podaż jest podstawą zaspokojenia rynkowego popytu. Rozmiary podaży mają jednak wyznaczone granice. Dolną granicę stanowi próg rentowności, wyznaczający minimalną opłacalną (przynoszącą zyski) skalę produkcji. Górne rozmiary wyznaczone są dostępnością czynników wytwórczych i efektywnością ich zastosowania, a więc produkcją potencjalną. Kolejnym ograniczeniem rozmiarów podaży jest czas, rozpatrywany w ekonomii jako krótki i długi okres. Oczywiste jest, że w długim okresie podaż jest bardziej elastyczna (firmy mają np. możliwość zwiększenia swoich rozmiarów) niż w krótkim, kiedy firmy często nie mają możliwości zwiększenia produkcji ze względu na ograniczenia w dostępie do czynników wytwórczych w szczególności czynnika pracy. Dostępna na rynku ilość danego towaru lub danej usługi to rynkowa podaż. Maksymalne rozmiary produkcji (produkcję potencjalną) wyznaczają możliwości wytwórcze gospodarki, nagromadzone zapasy oraz możliwości importowe. W praktyce jednak oferowane na rynku (faktyczne) ilości towarów nie są równe potencjalnej produkcji w kraju. Po pierwsze, w rzeczywistości nie wszystkie czynniki wytwórcze znajdują zastosowanie a zatem możliwości produkcyjne nie są w pełni wykorzystywane. Po drugie, część krajowej produkcji zostaje wyeksportowana lub zużyta na wewnętrzne potrzeby, nie trafiając w ogóle na rynek (np. produkcja na własne potrzeby gospodarstw rolnych, straty i ubytki itd.). Z drugiej strony krajowa podaż dóbr i usług uzupełniana jest przez towary importowane z zagranicy. Można, zatem stwierdzić, że faktyczną wielkość produkcji oferowana na rynku, wyznacza stopień wykorzystania możliwości produkcyjnych kraju. Rynkowa podaż danego towaru jest, zatem sumą indywidualnych podaży tego dobra oferowanych przez wszystkich producentów, wytwarzających na danym rynku. Podaż, podobnie jak popyt ulega zmianom po wpływem czynników cenowych, jak i pozacenowych. Mechanizm rynkowy jest związkiem przyczynowo – skutkowym, jaki zachodzi pomiędzy elementami rynku czyli podażą, popytem i ceną. Każdy z tych elementów ulega bowiem zmianie ( zarówno w krótkim, jak i długim okresie ), determinując zachowanie pozostałych. Istotą mechanizmu rynkowego są wyżej opisane procesy negocjacyjne i konkurencyjne oraz ukształtowana w ich efekcie cena rynkowa towaru, będącego przedmiotem wymiany handlowej. Mechanizm rynkowy jest regulatorem zdolnym do samodzielnego wyrównywania wszelkich stanów nadwyżek bądź niedoborów rynkowych. W zależności od panujących w danej gospodarce warunków możemy mówić o konkurencyjnym mechanizmie rynkowym (wolny rynek) lub też o ograniczonym mechanizmie rynkowym ( rynek regulowany ). Konkurencyjny mechanizm rynkowy występuje wyłącznie na rynku doskonale konkurencyjnym, na którym działa wiele małych podmiotów tak, że posiadają oni małe udziały w rynku, a zatem samodzielnie nie mogą wpływać na rozmiary popytu czy też podaży i poziom rynkowych cen. Żadna z indywidualnych decyzji pojedynczego uczestnika rynku nie zachwieje osiągniętą równowagą. Jeżeli jednak na skutek czynników zewnętrznych zmiany któregoś z elementów rynku nastąpią, to samoistnie uruchomi się mechanizm korygujący wszelkie deformacje. W ten oto sposób konkurencyjny mechanizm rynkowy oczyszcza rynek z ewentualnych nadwyżek i niedoborów. Ograniczony mechanizm rynkowy pojawia się w sytuacji, gdy ceny podlegają usztywnieniu tak, że nie mogą one elastycznie usuwać nadwyżek i niedoborów. Sytuacje takie zachodzą w przypadku m.in. ingerencji państwa w procesy ekonomiczne (np. polityka podatkowa, subwencje, dotacje, ustalanie administracyjnie cen na wszystkie bądź niektóre towary, ustalanie pułapów zmian cen itd.). Inny przykład to monopolizacja gospodarki, kiedy to jeden, duży podmiot gospodarczy sam kształtuje stronę podaży bądź też popytu i „ dyktuje „ warunki rynkowe. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nawet wolny mechanizm rynkowy ulega pewnym ograniczeniom. Jest nim powszechny problem ograniczoności ilości stojących do dyspozycji zasobów a przede wszystkim ich ograniczonej mobilności. Zgłoszenie większego efektywnego zapotrzebowania, jak i chęć producentów, by w odpowiedzi na to zwiększyć oferowane ilości produktów może napotkać ograniczenia w sferze realnej (materialnej, rzeczowej). Dostępność nakładów czynników produkcji wyznacza zatem granice możliwości produkcyjnych mierzone tzw. produkcją potencjalną, a zatem wyznacza pułap dla możliwości zaspokojenia naszych ludzkich potrzeb.
