Teorie starzenia się

Teorie starzenia się
wybrane teorie społeczne i
psychologiczne
Dr Beata Bugajska
Uniwersytet Szczeciński

Społeczne teorie starzenia się rozwijają
się na bazie teorii socjologicznych, które
ogólnie można podzielić na teorie
ujmujące starość w kategoriach makro i
mikrospołecznych
Teorie z grupy makrospołecznych
nawiązują do strukturalizmu,
funkcjonalizmu lub teorii konfliktu,
 za punkt wyjścia przyjmują przekonanie
o determinującym wpływie norm i ról
społecznych na tożsamość i zachowanie
osoby starszej.
 traktują one starość w kategoriach
makrostrukturalnych.

Teorie z grupy makrospołecznych
teoria aktywności,
 teoria wyłączania,
 teoria stratyfikacji wieku,
 teoria politycznej ekonomii starości,

Teorie z grupy mikrospołecznych

Opierają się na założeniach interakcjonizmu
symbolicznego oraz fenomenologii i etnometodologii.

Poszukują wyjaśnień społecznych aspektów starzenia
się i starości w kategoriach mikrostrukturalnych,
interpersonalnych, świadomościowych.

Koncentrują się na indywidualnej interpretacji starości,
nadawaniu znaczeń, na subiektywnych doświadczeniach
jednostki, zakładając istnienie wielości „mikrośwatów”
Teorie z grupy mikrospołecznych
teoria wymiany,
 teoria fenomenologiczna,
 teoria kompetencyjna,
 teoria P. Baltesa (SOC)


Jak wynika z dokonanego przeglądu różnych
społecznych teorii starzenia się kładą one nacisk
na nieco odmienny aspekt starzenia się w
perspektywie społecznej, to jest perspektywie
wspólnoty, w obrębie której pozostają ludzie
starsi. Są takie, które jasno określają rolę
człowieka starszego. Inne zwracają uwagą na
indywidualny wymiar starzenia się.

w literaturze gerontologicznej widoczny jest
proces odchodzenia od teorii o nastawieniu
deterministycznym na rzecz teorii
charakteryzujących się znaczną dobrowolnością

widoczna jest coraz większa różnorodność teorii
starzenia się, jak również tendencja do
komplementarnego traktowania wszystkich
podejść
Teoria aktywności


rozpatruje proces starzenia się jako
wynikające ze zmiany lub utraty pełnionych
ról społecznych gromadzenie się napięć
związanych z koncepcją obrazu samego
siebie.
Teoria ta proponuje jak największą,
relatywnie do stanu zdrowia, aktywność do
najpóźniejszych lat życia.


Aktywność, jako działanie zastępcze po
utracie roli pierwotnej, wpisywana jest w
myśl przestawianej teorii, w rolę społeczną
człowieka starszego.
Podejmowana aktywność w starszym
wieku łączy się z określonym statusem
społecznym i związanym z nim prestiżem,
wpływając tym samym na poziom
samooceny człowieka.


Człowiek dążąc do społecznej akceptacji, z
jednej strony próbuje pozostać w zgodzie z
własnymi potrzebami, z drugiej zaś
kształtuje swoje postępowanie, kierując się
oczekiwaniami otoczenia.
W myśl teorii kontynuacji W. Petersona,
stanowiącej zmodyfikowaną wersję teorii
aktywności, skutki utraty jednej roli mogą
być rekompensowane przez przyjmowanie
nowych ról.
Teoria wyłączania

opiera się na przekonaniu, że powodem
społecznej izolacji, jak również
ograniczenia zakresu interakcji
człowieka starszego z innymi
członkami społeczeństwa, jest
powszechny, podyktowany naturalnym
pragnieniem, proces wycofywania się
jednostki z życia społecznego.

wraz z wiekiem ludzie ograniczają swoją
aktywność, stopień i różnorodność
interakcji maleje, ich społeczne więzi
ulegają osłabieniu lub rozluźnieniu,
zawężeniu ulega przestrzeń życiowa,
zmniejsza się zakres zainteresowań
życiem społecznym, potrzebami innych
ludzi, wzrasta natomiast obojętność
wobec życia, co prowadzi do izolacji od
świata zewnętrznego.


Zjawisko odsuwania się ludzi starszych
od społeczeństwa może wynikać
również z dążenia do utrzymania
równowagi społecznej i udostępniania
miejsca pracy ludziom młodym.
Powszechność wycofywania się z życia
społecznego wyraża się w tym, że
„wszystkie systemy społeczne dla
utrzymania swej równowagi muszą
działać w kierunku wyłączania
z aktywności ludzi starzejących się
i starych”. Założenia teorii wyłączania
spotykają się z krytyką.

Starzy ludzie czy
Meksykanie?
Teoria stratyfikacji wieku

zakłada podział społeczeństwa na
grupy wieku, kładąc nacisk na różnice
w dochodzie, prestiżu wynikającego z
władzy, ruchliwości społecznej,
w stosunkach klasowych.

Ukazywane są dwa wymiary wieku:
(1) wymiar trwania życia, w którym
jednostka na przestrzeni życia jest
członkiem różnych grup wieku, oraz
(2) wymiar historyczny,
uwzględniający wspólne
doświadczenia danych grup wieku,
związane z życiem w określonych
warunkach historycznych

Nierówność między przedziałami
wieku pojawia się dlatego, że wiek
traktowany jest jako kryterium
wejścia lub wyjścia z potencjalnego
silnego społecznie statusu. Systemy
społeczne utworzone są ze statusów
osób w pewnym wieku, oczekujących
na odegranie określonej roli.
Teoria subkultury

Rose (1965) sugeruje, że ludzi starsi
stanowią subkulturę społeczeństwa i
częstą są obiektem dyskryminacji z
powodu tego, że ich status społeczny
postrzegany jest jako niższy od statusu
ludzi młodszych.

Subkultura ludzi starszych pojawia się,
gdy ludzie należący do tej samej grupy
wiekowej mają kontakt przede wszystkim
ze sobą są odizolowani od członków
innych grup wiekowych
Teoria polityki ekonomii starości


starość to produkt polityki socjalnej,
podziału pracy, różnic ekonomicznych i
społecznych.
ograniczanie ludziom starszym dostępu do
wielu dóbr, obniżanie dochodu i pozycji
społecznej jest w świetle założeń
przedstawianej teorii wyrazem przyznanego
ludziom starym przez społeczeństwo statusu
ludzi zależnych od innych.
Teoria wymiany społecznej

w świetle teorii wymiany społecznej, to
co ludzie sądzą o swoim związku z inną
osobą, zależy od tego, jak pojmują
nagrody, które daje im ten związek i
koszty jakie ponoszą; jaka jest ich
opinia o tym, na jaki związek zasługują
i czy mogą nawiązać lepsze stosunki
z kimś innym.

podczas wymiany wykorzystywana
jest zasada: maksymalizacji korzyści
przy minimalizacji kosztów lub
zasada wzajemności, polegająca na
sprawiedliwym rozdzielaniu korzyści
i kosztów (społeczne „coś za coś”),
Osoby starsze, wydają się stać na
straconej pozycji z racji braku
wartości wymiennych.
 Człowiek, który ma niewiele do
zaoferowania, według P.M. Blau,
napotyka trudności w otrzymaniu
tego, co chciałby dostać od innych.


W rodzinie, jako związku
długotrwałym, nastawionym na
wzajemne pomaganie, zasada
wzajemności realizowana jest
w innej formie niż społeczne „coś za
coś”. Koszty i korzyści wyrównują się
w czasie.
Teorie biegu życia

Perspektywa biegu życia nie jest wyraźnie
osadzona w teoriach socjologicznych, stąd dość
duża dowolność w określaniu czym jest bieg
życia (Halicki 2006). Niektórzy analizują bieg
życia na poziomie makrostruktur (np. M. Kohli)
uwzględniając zmiany demograficzne,
strukturalne i kulturowe, inni zwracają uwagę na
subiektywne doświadczanie „trajektorii życia”
(Synak 1999).
Teorie biegu życia

zakładają, że starość jest naturalnym
następstwem wcześniejszych faz życiowych
człowieka, to jest: dzieciństwa, dojrzewania,
wczesnej młodości i wieku średniego.
Starość stanowi integralną część życia
ludzkiego, odznaczającą się, podobnie jak
każdy z wcześniejszych okresów, swoistymi
zadaniami, możliwościami i ograniczeniami.

okres starości to zbieranie „owoców”
wcześniejszych faz życia. Indywidualna struktura
życia, według D. Levinsona, podlega ewolucji na
przestrzeni całego życia. Przejawia się to w
naprzemiennym występowaniu okresów
względnej stabilizacji i destabilizacji.

Przejście do późnej dorosłości umożliwia
jednostce spojrzenie na siebie z perspektywy
„całości” życia i odniesienie tej całości do
wymiarów ją przekraczających.
Teoria fenomenologiczna

Podejście fenomenologiczne
indywidualizuje proces starzenia się.
Abstrahując od ogólnego wyjaśniania
przypisuje człowiekowi, w ramach
interakcji z innymi ludźmi, zasadniczą
rolę w tworzeniu własnego obrazu
starości.
Teoria modernizacji


wyjaśnia historycznie zmieniające się postawy
wobec starości. Obniżenie statusu ludzi starszych w
społeczeństwach uprzemysłowionych stanowi w
świetle prezentowanej teorii konsekwencję
modernizacji.
do utraty szacunku dla człowieka starszego
przyczynił się wzrost liczebności ludzi starszych we
współczesnych społeczeństwach, powstanie nowych
zawodów, rozwój powszechnej oświaty i środków
masowego przekazu.


występują również opinie
przeciwstawne, ukazujące pozytywne
zmiany w pozycji społecznej ludzi
starszych.
Zdaniem L. Rosenmayr w warunkach
postmodernizmu i wysokiego rozwoju
technologicznego wzrasta społeczno–
kulturowy prestiż ludzi starszych.
Zachodzące zmiany pozostają w
związku ze wzrastającą rolą ludzi
starszych na rynku, zmniejszaniem się
społecznej ważności wieku
kalendarzowego oraz z indywidualizacją
życia.
Teoria kompetencji 
w myśl tej teorii zachowanie człowieka
w wieku starszym stanowi relację
wyznaczoną przez wymagania
formułowane wobec osób starszych i
zasoby umożliwiające sprostanie tym
wymaganiom.
Formy kompetentnego zachowania
ludzi starszych w przeszłości różnią
się od form wymaganych
współcześnie.
 kompetencji rozpatruje się
w odniesieniu do wymiaru
fizycznego, poznawczego
i społecznego.

psychospołeczna teoria rozwoju
E. H. Eriksona

Rozwój psychospołeczny człowieka,
zgodnie z psychospołeczną teorią
rozwoju E. H. Eriksona przechodzi przez
krytyczne etapy, gdzie „krytyczny”
oznacza punkty zwrotne, momenty
rozstrzygające pomiędzy postępem a
regresem

W okresie późnej dorosłości osiągnięcie
integralności przeciwstawia się rozpaczy.

Człowiek w ostatniej fazie życia staje
przed koniecznością sprostania walce o
nową jakość (integralność) życia,
wyrażającą się w poczuciu spójności i
pełni, akceptacji własnego, jedynego
życia, jako czegoś, co musiało się
dokonać (Erikson 1997).

Potrzeba integralności wiąże się z siłą
witalną zdolną jej sprostać – mądrością,
która stanowi „rodzaj świadomego i
oderwanego zainteresowania życiem jako
takim, również w obliczu samej śmierci”
(Erikson, za: Witkowski, 1989, s. 159).
Teoria gerotranscedencji

Według teorii gerotranscendencji ludzie na
starość odwracają się od świata
materialnego w kierunku bardziej
duchowych i niematerialnych pragnień. W
okresie starości wzrasta stopień
transcendencji

gerotranscendencja zachodzi na trzech
poziomach: kosmicznym, własnego „ja”
oraz relacji społecznych i indywidualnych

Poziom kosmiczny dotyczy zmiany postrzegania
czasu i przestrzeni; przekraczania granicy
pomiędzy poszczególnymi wymiarami czasu.
Ludzie postrzegają swoją przeszłość i
śmiertelność różnie, z większą akceptacją
śmierci i niewytłumaczalnych, nieoczekiwanych
zdarzeń mających miejsce w ich życiu. Taka
zmiana często skłania człowieka do doceniania
niematerialnego, duchowego wymiaru życia.

Drugi poziom gerotranscendencji, dotyczy własnego „ja”.
Wyraża się w integracji i akceptacji dobrych i złych
aspektów własnej osobowości Prowadzi do odrzucenia
egocentryzmu i egoizmu w kierunku przekraczania
samego siebie /samo-transcendencji/ i altruizmu.
Pojawia się potrzeba samotności, powrotu do samego
siebie, czemu towarzyszy rezygnacja z kontaktów mniej
znaczących, powierzchownych na rzecz podniesienia
jakości relacji z osobami znaczącymi

Trzeci poziom dotyczy zmiany relacji
indywidualnych i społecznych, które stają
się mniej powierzchowne, bardziej szczere
i otwarte, wolne od wydawania wyroków,
oceniania i doradzania, co jest wyrazem
wzrostu osobistej tolerancji, zarówno dla
dobra, jak i zła.
Czwarty wiek

P. Baltes i J.Smith (2003) rozróżniają
trzeci wiek, to jest lata miedzy 60. i 80.
rokiem życia od czwartego wieku, który
zaczyna się po 80. roku życia.

Mechanizmy kompensacyjne jednostki, jak
również zasoby kulturowe i środowiskowe
mogą z powodzeniem kompensować
straty związane z wiekiem w trzecim wieku
ale ich efektywność obniża się znacznie
wraz z zachodzącym z wiekiem wzrostem
znaczenia czynników biologicznych.

Czwarty wiek to wiek 80. i więcej lat,
którego 50% populacji nie dożyje (tamże).
Różnice występujące pomiędzy osobami
starszymi w czwartym wieku zależą od
tego czy w ocenie indywidualnej jakości
życia przez podmiot przeważają czynniki
pozytywne czy negatywne.
Negatywne charakterystyki
czwartego wieku

- występujące znaczące straty w
kognitywnym potencjale i zdolności do
uczenia, prowadzącymi do syndromu
stresu chronicznego; znaczącym
występowaniem demencji (około 50%
osób w wieku 90 lat), wysokim poziomem
słabości; dysfunkcjonalnością i
wielochorobowością.
Pozytywne charakterystyki
czwartego wieku

wydłużająca się średnia długość życia; znaczny
ukryty potencjał; większa, w porównaniu do
poprzednich pokoleń, sprawność fizyczna i
psychiczna u najstarszych; poznawczoemocjonalne rezerwy starzejącego się mózgu,
rosnąca liczba osób starzejących się pomyślnie,
wysoki poziom emocjonalnego i osobistego
dobrostanu oraz efektywnych strategii.

Pozytywne charakterystyki dotyczą: wydłużającej się
średniej długości życia; znacznego ukrytego potencjału;
większej, w porównaniu do poprzednich pokoleń,
sprawności fizycznej i psychicznej u najstarszych;
poznawczo-emocjonalnych rezerw starzejącego się
mózgu, rosnącej liczby osób starzejących się pomyślnie,
wysokiego poziomu emocjonalnego i osobistego
dobrostanu oraz efektywnych strategii. Korzyści płynące
z rosnącej fizycznej i psychicznej sprawności osób
starszych P. Baltes i J.Smith (2003), uważają za
sukces pokolenia.
Teoria Paula Baltesa – SOK
selektywna optymalizacja z kompensacją
Selekcja
 Optymalizacja
 Kompensacja


Rozwój człowieka jest procesem
całożyciowym. Człowiek jest w stanie
nauczyć się podchodzić do biologicznych
strat i opanować sztukę życia z własnymi
ograniczeniami, poprzez zastosowanie
trzech strategii

Selekcja polega na wyborze modelu życia,
celów, które człowiek chciałby
zrealizować.

Optymalizacja wyraża się w doborze
odpowiednich metod, środków, aby to, co
człowiek wybrał robione było jak najlepiej.

Kompensacja wyraża się w zachowaniu
elastyczności w sytuacji utraty środków,
braku możliwości; poszukiwaniu nowych
sposobów realizacji wybranych celów

Model pomyślnego starzenia się
zaproponowany przez P. Baltesa, pokazuje w
jaki sposób osoby starsze mogą sobie
skutecznie radzić ze zmianami związanymi z
wiekiem, zachowując pozytywną równowagę
pomiędzy zyskami i stratami, między wzrostem
opartym na kulturze i spadkowi biologicznego
funkcjonowania.
Psychologiczny model pomyślnego starzenia się:
selektywna optymalizacja z kompensacją (Baltes,
Baltes, 1980,1990, za: Baltes 1993, s.590).
Społeczno-emocjonalna selekcja

Carstensen i współpracownicy (1999)
proponują teorię społeczno-emocjonalnej
selekcji (Socio-emotional Selectivity) dla
wyjaśnienia dokonywanej przez wiele
osób starszych selekcji związków z innymi
ludźmi.

Ludzie starzy porzucają związki, które
zakłócają ich emocjonalną równowagę.
Preferują oni interakcje z osobami, które
pomagają im regulować emocje.


Badania pokazują, że selekcja społecznych relacji w
okresie starości podtrzymuje dobre samopoczucie osób
starszych (Lang, Carnstensen 2002).
Wiele osób starszych wycofuje się z kontaktów z innymi
ludźmi, zwłaszcza tych, które nie przynoszą satysfakcji.
Osoby starsze preferują znaczące interakcje po części
dlatego, że postrzegają ograniczoność czasu własnego
życia. Tego rodzaju selekcja pełni funkcję adaptacyjną
(Carstensen i in. 1999).
zadanie

Stary człowiek – rybak, który sporo lat
codziennie wypływał w morze postanawia
spełnić swoje marzenie – złowić olbrzymią
rybę. Wbrew opinii mieszkańców wioski,
którzy uważają, że jest na to za stary a
jego decyzja bezsensowna postanawia
stawić czoła wyzwaniu. Przygotowuje się
do tego odpowiednio i wypływa w morze.

Jakie teorie tłumaczą zachowanie
człowieka starego a jakie opinie
środowiska?

Jak wyglądałoby opowiadanie gdyby
zarówno rybak, jak i mieszkańcy wioski
kierowali się teorią aktywności?
Dziękuję za uwagę!
[email protected]