Ekonomia
advertisement
PODSTAWOWE POJĘCIA 1. Definicje ekonomii: EKONOMIA- nauka zajmująca się badaniem zachowania przedmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych środków, które mogą być rozmaicie zastosowane w sferze produkcji, podziału, wymiany, konsumpcji. /Nasiłowski/ EKONOMIA- jest nauką badającą, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje, o tom, co, jak i dla kogo wytwarzać. /Begg/ EKONOMIA- nauka o gospodarce, która tłumaczy postępowanie związane z działalnością gospodarczą. Przedmiotem zainteresowania ekonomii jest analiza elementów występujących w procesie gospodarowania, a także powiązań pomiędzy nimi. Ekonomia zajmuje się również przebiegiem i rezultatami procesu gospodarowania. /A. Komosa/ EKONOMIA- nauka o tym jak jednostki i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu rzadkich zasobów, które mogą mieć także inne alternatywne zastosowania, w celu wytwarzania dóbr i usług oraz rozdzielanie ich na konsumpcję obecną i przyszłą pomiędzy różne grupy w społeczeństwie. /G. Musiał/ EKONOMIA- bada prawa ekonomiczne rządzące zjawiskami i procesami gospodarczymi. W szczególności zajmuje się odkrywaniem praw, opisywaniem ich, określaniem zasięgu historycznego działania, sposobów działania i wzajemnego oddziaływania. /O. Lange/ EKONOMIA- nauka badająca jak ludzie radzą sobie z rzadkością- brakiem nieograniczonej dostępności dóbr, jak rozwiązują dotkliwy problem alokacji ograniczonych zasobów w celu zaspokojenia konkurencyjnych chęci, aby zaspokoić ich tyle, ile jest w danej sytuacji możliwe. /D. Kamershen/ Ekonomia musi odpowiadać na następujące pytania: a) Co i ile produkować? b) Jak produkować, jakimi metodami? c) Dla kogo produkować? d) Jak dzielić produkcję na konsumpcję i inwestycje? 2. Geneza nazwy przedmiotu: Ksenofont (444-355 p.n.e.) OIKONOMIKOS- oznacza przepisy dotyczące spraw domowych o typie przewodzenia gospodarstwem domowym o typie niewolniczym (OIKOS- dom, NOMOS- prawo, przepis). Arystoteles (384-322 p.n.e.) OIKONOMIA- nazwa dla określenia umiejętności nabywania lub zdobywania dóbr niezbędnych dla życia, użytecznych dla domu lub państwa. Antoine Montchretien- ekonomista francuski, 1615r. „Traktat o ekonomii politycznej”- jako gospodarstwo publiczne, społeczne. William Petty „Public economy”- oznacza naukę wyjaśniającą źródła bogactwa narodów Ekonomia polityczna – to nauka o „prawach domu społecznego”. Poczynając od XVII wieku upowszechnił się termin „ekonomia polityczna”, przy czym przymiotnik „polityczna” oznacza mniej więcej to samo, co „społeczna”. Współcześnie zwłaszcza w literaturze anglo- amerykańskiej. Przymiotnik ten jest zazwyczaj pomijany i stosowany jest termin „ekonomia”. Funkcje ekonomii: Poznawcza- polega na tym, że dostarcza wiedzy o zjawiskach i procesach gospodarczych, o rządzących nimi prawidłowościami oraz o ich przyczynach i skutkach. Co? Jak? I dla kogo produkować? Aplikacyjna- polega głównie na tym, że jej ustalenia i wynikające z nich wnioski dostarczają wskazówek przydatnych w działalności gospodarczo-domowych, przedsiębiorstw, państwa. 3. Działy ekonomii: I- Kryterium wielkości przedmiotu badań /jednostka gospodarcza, gospodarka jako całość/ a) Mikroekonomia- zajmuje się badaniem zachowań indywidualnych producentów i konsumentów jako przedmiotów życia gospodarczego zarówno w toku produkcji jak i konsumpcji, aby na tej podstawie wskazać im drogę do maksymalizacji ich przychodów. Patrzy na gospodarkę narodową przez pryzmat przedsiębiorców i konsumentów z punktu widzenia maksymalizacji ich korzyści. b) Makroekonomianie zajmuje się poszczególnymi podmiotami gospodarczymi, lecz gospodarką jako całością. Zakres badań makroekonomii obejmuje wszelkie zależności występujące w gospodarce narodowej jako całości. Wyniki tych badań przedstawione są w postaci takich ważnych agregatów ekonomicznych jak: wydatki na inwestycje i konsumpcję, bilans handlowy państwa. W analizie gospodarki posługuje się wielkimi agregatami. Gospodarka narodowaterytorium danego kraju. całokształt działalności gospodarczej prowadzonej na II- kryterium prezentacji wyników badań ekonomicznych: a) Ekonomia pozytywnakoncentruje się na opracowaniu najbardziej uniwersalnych narzędzi i metod analizy ekonomicznej, w celu możliwie jak najbardziej bezstronnego uogólnienia procesów gospodarczych i mechanizmów ekonomicznych, jak: wydatki na inwestycje, i konsumpcję, bilans handlowy państwa. Gałąź badań ekonomicznych, która zajmuje się światem takim, jakim on jest, a nie takim, jakim powinien być. b) Ekonomia normatywna- skupia się na tworzeniu określonego systemu poglądów wartościujących, na opracowaniu określonej ideologii umożliwiającej interpretację różnych zjawisk i procesów gospodarczych. Jest gałęzią badań ekonomicznych, która zajmuje się sądami wartościującymi, jakie powinny być ceny, poziomy produkcji, kierunki polityki gospodarki rządu. c) Ekonomia polityczna- nauka, której przedmiotem są prawa rządzące w ramach całego państwa, a nie tylko przedsiębiorstwa. Bada zachowanie ludu w produkcji i dystrybucji i konsumpcji dóbr oraz usług w świecie rzadkich zasobów pozostających do naszej dyspozycji. GŁÓWNE NURTY EKONOMICZNE Merkantylizm, pierwszy zwarty zespół poglądów ekonomicznych powstały w XVI-XVII w., głównie w Anglii i Francji, w związku ze zmianami gospodarczymi wywołanymi rozwojem gospodarki rynkowej (zastępowanie pańszczyzny pieniężnym czynszem dzierżawnym) oraz odkryciami geograficznymi. Jego reprezentantami byli m.in. A. de Montchrétien, J. Bodin, T. Mun, J. Child, J.H. Justi, J. von Sonnenfels i A. Serra. W Polsce - M. Kopernik, P. Grabowski, J. Wybicki. Za źródło bogactwa narodowego i siły państwa merkantyliści uznawali ilość posiadanego kruszcu, który umożliwiał inwestowanie i ułatwiał obrót gospodarczy. Źródłem dopływu kruszcu miało być dodatnie saldo bilansu handlowego z zagranicą dlatego postulując rozwój handlu kładli nacisk na wzrost eksportu produktów przemysłowych, a ograniczanie ich importu poprzez system zakazów lub cła. Rozwój produkcji przemysłowej i handlu powinien być wspierany przez państwo (zakładanie fabryk, popieranie prywatnych przedsiębiorstw, ułatwianie komunikacji, rozbudowa floty). Dużą wagę przywiązywali do wzrostu kwalifikacji. Fizjokratyzm (z greckiego fizjokracja - panowanie natury), pierwszy teoretyczny system poglądów ekonomicznych, powstały w połowie XVIII w. we Francji. Jego twórcą był F. Quesnay, który istotę fizjokratyzmu zawarł w słynnej tablicy ekonomicznej, przedstawiającej reprodukcję i cyrkulację kapitału społecznego. Najbardziej znanymi przedstawicielami fizjokratyzmu w Polsce byli: H. Stroynowski, W. Stroynowski, A. Popławski. Teoretyczne poglądy fizjokratów francuskich z wyraźnym piętnem samodzielnej, rodzimej myśli polskiej głosili również H. Kołłątaj i S. Staszic. Myśl przewodnia fizjokratyzmu sprowadza się do uznania zgodności porządku gospodarczego z porządkiem naturalnym, wynikającym z praw natury. Stąd też fizjokraci głosili zasadę pełnej swobody działalności gospodarczej, wolności posiadania własności i wolności osobistej. Ziemia jest jedynym źródłem bogactwa, a rolnictwo - jako jedyna działalność produkcyjna - jest zdolna do pomnażania tego bogactwa. Ziemia i gospodarowanie na niej dają produkt czysty - nowe dobra. Przepływa on pomiędzy podzielonym na trzy klasy społeczeństwem: klasą właścicieli ziemi, klasą produkcyjną - rolnikami i klasą jałową (rzemieślnicy, kupcy, przemysłowcy), która nie przynosi produktu czystego. Klasyczna szkoła angielska, ekonomia klasyczna, kierunek ekonomii, który powstał w 2. poł. XVII w. za sprawą W. Petty'ego i P. Boisguilleberta, a szczytowy poziom i pełną dojrzałość osiągnął na przełomie XVIII i XIX w. w pracach A. Smitha Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776) i jego kontynuatora - D. Ricardo Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania (1817). Do jego przedstawicieli zalicza się m.in. także J.B. Saya, P. Malthusa, J.S. Milla, J.C. Simonde de Sismondiego i J.R. McCullocha. Klasyczna szkoła angielska sformułowała pierwszy zwarty system naukowy, dając podstawy wyodrębnienia się ekonomii jako samodzielnej nauki. Głównym przedmiotem jej zainteresowań był problem tworzenia i powiększania bogactwa. Za jego źródło uznano pracę, formułując teorię wartości opartej na pracy. Poszukiwano czynników perspektywicznego wzrostu produkcji i warunków jego maksymalizacji. Uznanie pracy za źródło wartości doprowadziło klasyków (Ricardo) do sformułowania zasad podziału produktu społecznego pomiędzy robotników, przedsiębiorców i właścicieli ziemskich i wykazania, że to, co w trakcie podziału zyskuje jedna grupa, odbywa się kosztem drugiej. Gospodarkę rozpatrywano jako organizm, w którym zmiana jednego z członów wywołuje automatycznie zmiany innych członów, dzięki działaniu "niewidzialnej ręki rynku". Ta część ich rozważań stała się istotnym elementem sformułowanej później teorii mechanizmu rynkowego. W dziedzinie funkcjonowania gospodarki przedstawiciele ekonomii klasycznej stali więc zdecydowanie na pozycjach liberalizmu, poświęcając wiele uwagi wykazaniu szkodliwości ingerencji państwa w życie gospodarcze. Sformułowali pojęcie "homo oeconomicus", człowieka ekonomicznego, który sam najlepiej wie, co jest dla niego korzystne. Byli także zwolennikami wolnego handlu międzynarodowego, tworząc teoretyczną podbudowę tego poglądu w postaci teorii kosztów komparatywnych, ilościowej teorii pieniądza i międzynarodowych ruchów kruszców. Krytyka ekonomii klasycznej stała się podstawą powstania trzech kierunków myśli ekonomicznej: historycznego, subiektywistycznego i marksistowskiego. Ekonomia neoklasyczna Nurt poglądów opierający się na fundamencie pojęciowo-metodologicznym ekonomii klasycznej, ale ukierunkowany nie na rozważania makro-, lecz mikroekonomiczne. Najwybitniejszym przedstawicielem ekonomii neoklasycznej jest angielski ekonomista i matematyk Alfred Marshall (1842-1924), nauczyciel J. M. Keynesa. Ekonomia neoklasyczna koncentruje się na kosztach produkcji, których analizę uważa za podstawę osiągania równowagi w skali firmy i branży. Podział kosztów na stałe i zmienne w zależności od tego, czy są związane z aparatem wytwórczym czy z wielkością produkcji, zawdzięczamy właśnie ekonomii neoklasycznej. Jedną z najważniejszych kategorii ekonomii neoklasycznej jest reguła maksymalizacji, według której dla maksymalizowania jednej zmiennej (dobro rzadkie) wszystkie pozostałe zmienne muszą zostać optymalnie dostosowane. Wywodzące się z tego założenia przekonanie, że optymalne wykorzystanie zasobów zapewniają wolnokonkurencyjne mechanizmy rynkowe to fundament ekonomii neoklasycznej. Na ekonomii neoklasycznej opierają się również zasady racjonalności gospodarowania w drodze maksymalizowania korzyści lub minimalizowania nakładów. Najprostsze definicje sprowadzają ekonomię wręcz do nauki zajmującej się alokowaniem ograniczonych zasobów (tj. dóbr rzadkich) między konkurencyjne cele. Według teorii neoklasycznej w ekonomii chodzi o to, by ograniczone zasoby rozdzielić w sposób zapewniający optymalne zaspokojenie potrzeb. Osiąga się to przez zrównanie wielkości krańcowych oraz cen. Takie zrównanie dla ekonomistów neoklasycznych oznaczało osiągnięcie równowagi (w skali gospodarstwa domowego, firmy, branży czy gospodarki) możliwej, jeżeli procesy gospodarce nie są zakłócane. Kolejne pokolenia ekonomistów wykazały, że w tym skądinąd odkrywczym rozumowaniu tkwiła zasadnicza słabość, polegająca na tym, że neoklasycy postrzegali równowagę jako stan, a nie jako proces. Przydatność narzędzi ekonomii neoklasycznej do badania procesów rozwojowych gospodarki jest więc ograniczona, ponieważ wzrost z natury rzeczy zakłóca równowagę, którą odbudowuje się na wyższym poziomie rozwoju. NEOKLASYCZNA EKONOMIA, nurt w ekonomii oparty na teorii optymalizacji działalności gospodarczej. Początek ekonomii neoklasycznej dały prace C. Mengera (Grundsätze der Volkswirtschaftslehre 1871), S. Jevonsa (Theory of Political Economy 1871) i L.M.E. Walrasa (Éléments d'économie politique pure... 1873–77), którzy niezależnie od siebie sformułowali zasadę malejącej → użyteczności krańcowej, jako podstawowego elementu konstrukcyjnego statycznej teorii mikroekonomii nowego rodzaju; odkrycie to określa się zazwyczaj mianem rewolucji marginalnej. Pełne podstawy współczesnej ekonomii neoklasycznej stworzyli ich bliscy kontynuatorzy: przedstawiciele szkoły austr. — gł. F. Wieser i E. Böhm-Bawerk, szkoły lozańskiej — gł. W. Pareto i Walras oraz neoklasycy bryt. z A. Marshallem na czele. Punktem wyjścia szkoły austr. były subiektywne, indywidualne potrzeby ludzkie: konsument stara się je zaspokajać nabywając w określonych warunkach rynkowych różne dobra, dążąc do stanu względnego nasycenia i satysfakcji (tzw. stan równowagi konsumenta); ujęcie szkoły austr. długo pozostawało nie zmatematyzowane. Twórca szkoły lozańskiej, Walras, problemy ekon. od początku ujmował matematycznie; zakładał on, że zachowania ekon. mają charakter optymalizujący; w sposób sformalizowany opisywał je za pomocą rachunku różniczkowego. Centralnym pojęciem szkoły lozańskiej jest równowaga ogólna: wzajemne, nie przyczynowe, zwrotne uwarunkowanie wszystkich wielkości ekon., określane za pomocą układów równań równoczesnych. Układ tych równań daje równowagę ogólną, gdyż w rezultacie przystosowywania się każdego podmiotu gospodarującego do stanu najlepszego z osiągalnych (optymalnego) ustala się właściwy system cen (tj. składający niezależne od siebie decyzje podmiotów gospodarujących w harmonijną całość). Marshall, najbardziej wierny tradycji ekonomii klas., stronił od abstrakcji równowagi ogólnej, zwracając się ku cząstkowej analizie poszczególnych działów gospodarki. W jego teorii podstawą była konfrontacja popytu i podaży na pojedynczym rynku, na których przecięciu pojawiają się ceny. W sferze produkcji Marshall szczególną wagę przywiązywał do analizy kosztów przedsiębiorstwa i do problemu kapitału, w związku z tym do społ.-ekon. uzasadnienia zysku jako wynagrodzenia przedsiębiorcy i procentu jako wynagrodzenia właściciela kapitału. Szkoły te (austr., lozańska i neoklas. bryt.), mimo formalnych odrębności, różnej terminologii i niejednakowego rozkładu akcentów, mają cechy wspólne. Głównym przedmiotem ich badań jest rynek: teoria neoklas. jest sformułowana w ten sposób, jakby wszelkie zachowania ekon. były zachowaniami rynkowymi, a wszystkie decyzje ekon. — decyzjami bezpośrednio lub pośrednio rynkowymi; pomija się istotne z ekon. punktu widzenia, działania pozarynkowe. Ekonomiści neoklas. zakładają określoną podaż czynników wytwórczych, której wielkość jest wyznaczana niezależnie przez wiele elementów znajdujących się poza ramami prowadzonej analizy. Istotą problemu ekon. stało się określenie warunków, których spełnienie sprawia, że przemieszczanie danych usług produkcyjnych do różnych, konkurencyjnych ze sobą zastosowań przynosi optymalne wyniki (tj. takie, które dają maksimum satysfakcji konsumentom). Ekonomia neoklasyczna bada więc związki zachodzące między danymi celami a danymi środkami mającymi alternatywne zastosowania. Klasyczną teorię rozwoju gosp. zastąpiła koncepcja równowagi ogólnej w ramach konstrukcji statycznej. Gra sił rynkowych została sprowadzona do zasad mechaniki, w której wzajemnie oddziałującymi na siebie siłami są dążenia jednostek oparte na subiektywnym wartościowaniu, rachunku przyjemności (otrzymywanie czegoś) i przykrości (wyzbycie się w zamian czegoś innego); w takim ujęciu prawa wymiany, podlegającej działaniu przeciwnie skierowanych sił subiektywnych (przyjemności i przykrości), stają się analogiczne do praw fizycznych rządzących np. równowagą dźwigni. Współczesna wersja teorii równowagi ogólnej jest związana gł. z badaniami K.J. Arrowa i G. Debreu, którzy udowodnili przez analizę mat., że przy spełnieniu wielu założeń dotyczących technologii i preferencji konsumentów istnieje system cen harmonizujący decyzje podejmowane przez producentów i nabywców dóbr. Koordynacja decyzji podejmowanych przez izolowane od siebie podmioty gospodarujące jest możliwa dzięki informacji zaszyfrowanej w systemie cen — jedynej informacji obiegającej w modelu neoklas.; dodatkowo każdy producent dysponuje wiedzą na temat potencjału produkcyjnego swego przedsiębiorstwa, a każdy konsument wiedzą o swych preferencjach. Można spotkać się z opinią (J. Kornai), że współcz. teoria równowagi jest jedynie dokładnym mat. sformułowaniem smithowskiej → niewidzialnej ręki rynku, która harmonizuje w optymalny sposób interesy egoistycznych jednostek. W nowoczesnych modelach neoklasycznych nadal zakłada się, że jednostki gospodarujące optymalizują swoje zachowania bez względu na to, czy są to małe jednostki w otoczeniu doskonale konkurencyjnym, czy → oligopole lub monopole; zakłada się też, że cena jest jedynym rodzajem informacji wiążącej jednostki gospodarujące. Analiza neoklasyczna opiera się zasadniczo na założeniu o równości sił między jednostkami gospodarującymi. Ekonomiści neoklas. — wypowiadający się za ograniczoną interwencją państwa w gospodarkę — uważają, że większość gospodarek rynkowych spontanicznie dąży do równowagi popytu i podaży, pod warunkiem istnienia prawdziwej konkurencji. AUSTRIACKA SZKOŁA W EKONOMII, zw. też szkołą psychologiczną, kierunek w ekonomii powstały w latach 70. XIX w.; jego twórcą był C. Menger, a gł. przedstawiciele to F. von Wieser i E. von Böhm-Bawerk; gł. osiągnięciem Mengera było sformułowanie teorii → użyteczności krańcowej; teoretyczną kontynuacją tej szkoły jest tzw. nowa szkoła wiedeńska, której twórcą był H. Mayer, a jego uczniowie, kontynuujący tradycję szkoły austr., to L. von Mises, F. A. von Hayek i G. Haberler; na ziemiach pol. zasady szkoły austr. głosił W. Czerkawski. Zasadniczy ton gospodarce nadaje konsumpcja, a nie produkcja. Prawa Gossena: I- ”W miarę zwiększenia konsumpcji danego dobra wzrost zadowolenia z niej będzie coraz mniejszy” (użyteczność krańcowa) II- „Każdy człowiek dążący do maksymalizacji swego zadowolenia tak musi dzielić dostępne mu dobra, między różne potrzeby, aby krańcowe pożytki stały się równe we wszystkich zastosowaniach” LOZAŃSKA SZKOŁA W EKONOMII, szkoła ekon., powstała pod koniec XIX w., jedna z odmian mat. nurtu w ekonomii; założycielem był L. Walras, który wykładał w Lozannie 1870–92, i V. Pareto, który zajął tam 1893 jego miejsce; przedstawiciele: L. Amoroso, E. Barone, F. Divisia, F.Y. Edgeworth; szkoła mat. ujmowała zjawiska gosp. od strony rynku i dążyła do określenia warunków równowagi między podażą a popytem: na rynkach poszczególnych dóbr — ceny równowagi, w skali ogólnogospodarczej — równowagi ogólnej; zakładała, że w gospodarce towarowo-pieniężnej występują samoczynnie działające mechanizmy, przywracające równowagę gosp., zachwianą przez wpływ czynników zewn. (zmiana techniki, gustów konsumentów); przyjmując funkcjonalną współzależność zjawisk gosp. oraz → rzadkość; dóbr gosp., ujmowała procesy gosp., jako procesy tworzenia się ilościowych relacji między rzeczami; znając takie parametry, jak gusty konsumentów, technologia produkcji, warunki instytucjonalne itd., można — w ujęciu szkoły lozańskiej — matematycznie ustalić optymalne ilościowe proporcje między poszczególnymi elementami gospodarki, a więc określić równowagę gospodarczą. Neoklasyczna anglo-amerykańska szkoła, w ekonomii jedna z trzech szkół metodologicznych w ramach kierunku subiektywistycznego, powstała w latach 70. XIX w. Jej twórcą był W.S. Jevons, a najwybitniejszym przedstawicielem A. Marshall. Zasadniczym przedmiotem zainteresowań tej szkoły była teoria ceny, wyjaśniająca mechanizm równoważenia popytu i podaży na poszczególnych rynkach (równowaga cząstkowa) jako proces zrównywania się użyteczności krańcowej, wyznaczającej krzywą popytu i kosztu krańcowego, decydującego o kształcie krzywej podaży. W badaniach nad popytem neoklasyczna anglo-amerykańska szkoła sformułowała pojęcie elastyczności popytu, określającej stopień reakcji wielkości popytu na zmianę ceny oraz renty konsumenta. Badania podaży przyczyniły się do określenia warunku równowagi przedsiębiorstwa, tj. optymalnej (zapewniającej maksymalny zysk) wielkości produkcji przedsiębiorstwa, wyznaczonej przez punkt przecięcia się krzywej kosztu krańcowego z krzywą utargu krańcowego. Istotny wkład neoklasyczna anglo-amerykańska szkoła do rozwoju myśli ekonomicznej oraz zbieżność wielu jej poglądów z pozostałymi dwiema szkołami (matematyczną szkołą lozańską i psychologiczną szkołą austriacką) spowodowały, że z czasem nazwa szkoła neoklasyczna została utożsamiona z całym kierunkiem subiektywistycznym. INTERWENCJONIZM, ekon. zespół środków oddziaływania państwa na gospodarkę w jej makroskali; teoret. podstawy interwencjonizmu stworzył J.M. Keynes (→ Keynesa teoria, keynesizm); wprowadzony przez wiele państw w latach 30. XX w był reakcją na → niesprawności rynku, ujawnione szczególnie drastycznie w postaci wielkiego kryzysu gosp. 1929–34. Interwencjonizm ma na celu spłaszczenie cyklu koniunkturalnego dla wyeliminowania głębokich → kryzysów i związanego z nimi bezrobocia, stymulowanie wzrostu gosp., ograniczanie inflacji, zrównoważenie bilansu płatniczego, sprawiedliwość społ. w podziale dochodów (eliminowanie ubóstwa). Interwencjonizm obejmuje politykę fiskalną i pieniężną. Instrumentami polityki fiskalnej są: automatyczne stabilizatory koniunktury — podatki lub wydatki państwa, które podnoszą całkowite planowane wydatki w okresie recesji i obniżają je w okresie ekspansji (podatki dochodowe, zasiłki dla bezrobotnych i socjalne); wydatki państwa na zakup dóbr i usług; transfery; dług publiczny i deficyt budżetowy. Instrumentami polityki pieniężnej są: stopa dyskonta, operacje otwartego rynku, współczynnik rezerw obowiązkowych; służą one oddziaływaniu na stopę procentową i podaż pieniądza. Istotą interwencjonizmu jest zwiększanie efektywnego popytu w okresach recesji przez wydatki państwa finansowane z deficytu i ekspansywną politykę pieniężną (politykę taniego pieniądza) oraz ograniczanie wzrostu efektywnego popytu w fazie ekspansji przez wzrost podatków i restrykcyjną politykę pieniężną (politykę drogiego pieniądza). W latach 50 i 60 interwencjonizm pozwalał na tak dokładne regulowanie gospodarki, iż zyskał miano „precyzyjnego strojenia”. Odwrót od interwencjonizmu opartego na keynesizmie nastąpił w latach 70., po kryzysie energ. 1973. Wystąpiło wtedy zjawisko → stagflacji, które było sprzeczne z keynesowską interpretacją związków między inflacją a bezrobociem, ujętą w tzw. krzywą → Phillipsa. Odrodzenie konserwatywne w USA spowodowało narastającą falę krytyki interwencjonizmu, m.in. z powodu → niesprawności państwa. Monetaryzm, system współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera i in. Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatti. Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu. Monetaryzm, zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia. Ekonomia dobrobytu, gałąź nauk o gospodarce, nurt poglądów ekonomicznych w ramach neoklasycznej szkoły anglo-amerykańskiej. Zajmuje się problemami normatywnym. Jej celem nie jest opisanie sposobu działania gospodarki (tym zajmuje się tzw. ekonomia pozytywna), lecz ocena tego, czy działa ona dobrze. W badaniach przewijają się dwa główne tematy: czy gospodarka wykorzystuje swe ograniczone zasoby w najlepszy możliwy sposób, czy też je marnotrawi; oraz na ile dostęp wszystkich członków społeczeństwa do dóbr i usług jest sprawiedliwy? Ekonomia dobrobytu zajmuje się również określeniem podstaw skutecznie funkcjonującego państwa, w którym żaden obywatel nie powinien bogacić się kosztem zubożenia drugiego. Badania mają na celu wskazanie, w jakich warunkach pożądane stają się zmiana zakresu i formy ingerencji państwa w gospodarkę. Za pioniera badań w tej dziedzinie uważa się ekonomistę angielskiego Arthura Cecila Pigou . Ekonomia potażowa- ingerencja państwa powoduje zakłócenia mechanizmu rynkowego. Zalecane zmniejszenie podatków, celem zwiększenia tempa aktywności gospodarczej i inwestycji. Polityka potażowa powinna być zorientowana na podnoszenie poziomu potencjalnej produkcji. Dobro- jest to każdy środek służący bezpośrednio lub pośrednio do zaspokajania potrzeb ludzkich. Szczególnym rodzajem dobra jest usługa, która służy do zaspokajania potrzeb ludzkich przez bezpośrednie wykonywanie pracy. Możemy wyodrębnić dobra w szerokim lub wąskim znaczeniu. Dobrami w wąskim znaczeniu są rzeczy służące do zaspokajania potrzeb. Dobrami w szerokim znaczeniu są rzeczy, usługi i stany potencjalnie służące do zaspokajania potrzeb. Jeżeli przyczyniają się do osiągnięcia przez człowieka korzyści, to są dobrami w określonym stopniu pozytywnymi. Jeżeli zaś nie przyczyniają człowiekowi korzyści, są dobrami negatywnymi. Dobra jako środki zaspokajania potrzeb: Dobra w szerokim znaczeniu Rzeczy Usługi Stany Pozyt. Negat. Pozyt. Negat. Pozyt. Negat. Dobra konsumpcyjne- są dobrami zaspokajającymi ludzkie potrzeby bezpośrednio w akcie konsumpcji. Dobra produkcyjne- są to dobra służące do wytwarzania innych dóbr Dobra ekonomiczne- są dobrami wytworzonymi przez człowieka w ograniczonej ilości; Mają 2 cechy: Do ich wytworzenia używa się pracy ludzkiej oraz innych dóbr ekonomicznych i dóbr pierwotnych dostarczanych bezpośrednio przez przyrodę. Są dobrami rzadkimi tzn. takimi, które w danym czasie mogą być wytworzone w ograniczonej ilości i przez to tylko częściowo zaspokoić potrzeby. Dobra wolne- dobra, które znajdują się w nieograniczonej ilości, nie muszą być wytwarzane przez człowieka. /Np. dobra dostarczane bezpośrednio przez przyrodępowietrze/ Dobra rzadkie- dobra, które w danym czasie mogą być wytworzone w określonej ilości i przez to tylko częściowo zaspokoić potrzebę. Podział dóbr a rzadkość: Dobra w szerokim znaczeniu Dobra rzadkie D. konsump. D. produk. Dobra wolne D. konsump. D. produk. Rozróżnia się również dobra: Dobra kapitałowe- inaczej kapitał rzeczowy; to ekonomiczne dobra produkcyjne takie jak maszyny, urządzenia, budynki. Rzadkość dóbr jest podstawą wyborów ekonomicznych. Gdyby, bowiem dobra występowały w obfitości, to wszystkie cele mogłyby być w pełni osiągnięte, bez konieczności podejmowania decyzji, jak użyć ograniczonych środków. Zasoby- rzeczy wykorzystywane do produkcji dóbr i usług. Dzielimy je na ziemię, siłę roboczą(praca), kapitał(dobra inwestycyjne), technologia. Ziemia- obejmuje obszar powierzchni ziemi i wszystko to, co w naturze jest użyteczne w procesie produkcji (minerały, rośliny itd.) Praca- obejmuje każdy sposób, w jaki ludzka energia, fizyczna bądź umysłowa, może być sensownie wydatkowana. Kapitał- obejmuje wszelkie wyniki procesu produkcyjnego, który przeznaczony jest do późniejszego wykorzystania w procesie produkcyjnym. Budynki i wyposażenie- rzeczy produkowane do produkcji innych rzeczy stanowią przykłady tych wytwarzanych przez człowieka środków produkcji. Technologia wytwarzania dóbr- to wiedza jak zasoby mogą być łączone w produktywny sposób. Zasoby konieczne do wyprodukowania jakiegoś dobra muszą być ze sobą w odpowiedni sposób połączone. Trzeba znać technologię wytwarzania danego dobra. Technologia produkcyjna wyznacza ilości i rodzaj zasobów koniecznych do wyprodukowania danego produktu; wyznacza też proporcje, w jakich zasoby powinny być ze sobą połączone. Zasoby ludzkie- wraz z wiedzą i ich praktycznymi umiejętnościami. To najważniejszy składnik procesu produkcji. Istotną cechą kapitału ludzkiego jest zdolność do uczenia się i rozwijania swej wiedzy. Wiedza służy do efektywniejszego wykorzystywania i przekształcania zasobów naturalnych i kapitałowych w dobra zaspokajające ludzkie potrzeby. Rozwój wiedzy stanowi główny czynnik postępu technicznego i organizacyjnego. Człowiek jest innowatorem. Zasoby naturalne- są to dary natury. Ziemia, woda, surowce mineralne są często produktami podstawowymi dla wytwarzania wielu towarów finalnych i półproduktów. Dzielą się na odnawialne (np. lasy) i nieodnawialne (np. ropa naftowa, minerały). Niektóre zasoby naturalne można zastąpić w procesie produkcji zasobami sztucznymi (włókna naturalne- włóknami syntetycznymi) inne do dziś nie doczekały się substytutów (ziemia, ropa naftowa). Zasoby kapitałowe- zasoby będące wynikiem wcześniejszej działalności człowieka(np. przetworzone półprodukty, narzędzia, maszyny, środki transportu). Do nich należą środki pracy (maszyny, narzędzia, instalacje- przy ich pomocy człowiek wytwarza produkty i usługi) i przedmioty pracy (surowce, półfabrykaty- służą do wyprodukowania dobra. Zalicza się tu także kapitał finansowy. Czynniki produkcji- są to wszystkie środki użyte do produkcji. Różnią się pod względem rzeczowym, ale ich wspólną cechą jest to, iż służą jako środki do osiągnięcia celu produkcyjnego. Strumień- jest to ilość dóbr lub pracy, które mierzymy jako przepływ podczas pewnego okresu Nakłady produkcji- strumienie dóbr produkcyjnych i pracy zastosowane w danym procesie produkcyjnym. Wyniki produkcji- strumienie dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych i usług powstających w procesie produkcyjnym. Rynkowa forma podziału czynników produkcji- podział, rozdysponowanie rzadkich środków do producentów i konsumentów. Potrzeba- człowiek wskutek wielowymiarowości swojej natury odczuwa różne potrzeby, których konieczność lub chęć zaspokajania jest naturalnym i uniwersalnym celem działalności gospodarczej ludzi; potrzebą nazywa się stan człowieka odznaczający się niespełnieniem określonych ważnych warunków; jest to subiektywne odczuwanie braku, niezaspokojenia lub pożądania określonych warunków lub rzeczy, które są człowiekowi niezbędne do utrzymania się przy życiu, umożliwiają mu rozwój, pozwalają realizować cele społeczne. Cechy potrzeb to indywidualizm i subiektywizm. Struktura potrzeb ludzkich według Maslow’a Potrzeby Samorealizacji Uznania Kontaktów społ. Bezpieczeństwa Biologiczne Cele gospodarowania wynikają z potrzeb ludzkich. Ekonomię interesuje taki sposób zaspokajania potrzeb ludzkich, który realizuje się poprzez rozmaite środki wytwarzania przez człowieka. Różnorodności potrzeb odpowiada różnorodność i rozmaitość środków. Ekonomia sprowadza zaspokajania potrzeb ludzkich do wspólnego mianownika, co oznacza, że: Osiągnięcia celu gospodarczego traktuje się w niej jako korzyść dla człowieka, wynikająca z zaspokojenia potrzeb; Osiągnięcie korzyści wymaga odpowiednich środków materialnych lub pieniężnych; Środkami zaspokajania potrzeb są dobra. Na proces gospodarowania składa się ciągle powtarzające się kontinuum: CELE→ŚRODKI→WYNIKI EKONOMICZNE Przedmiotem działania gospodarczego jest osiąganie celu za pomocą określonych środków. Gospodarowanie dokonuje się na podstawie specjalizacji i podziału pracy. Produkcja- wytwarzanie dóbr i usług; jest to podstawowe działanie gospodarcze (najpierw trzeba wytworzyć dobra, a potem je podzielić pomiędzy potrzebujących). Produkcja jest świadoma i celową działalnością ludzką polegającą na przystosowaniu dóbr dostarczanych przez naturę i wykorzystywaniu sił przyrody do wytwarzania dóbr, które w odróżnieniu od pierwotnych, (które znajdują się w przyrodzie) są dobrami ekonomicznymi, czyli produktami pracy ludzkiej. Produkty powstają w wyniku przekształcenia cech fizycznych, chemicznych i biologicznych dóbr pierwotnych w taki sposób, ażeby ich nowe właściwości służyły człowiekowi do zaspokajania potrzeb. Produkcja to także przemieszczanie przedmiotów w przestrzeni i czasie oraz świadczenie usług Podział- polega na rozdysponowaniu rzadkich dóbr pomiędzy producentów i konsumentów; bez produkcji nie ma podziału. Każdy proces produkcyjny polega na zastosowaniu czynników produkcji i przetwarzaniu ich w produkty. Każdy proces produkcji jest zespołem skoordynowanych czynności, w których człowiek za pomocą maszyn, narzędzi przekształca surowce w dobra. Istotę produkcji stanowi zależność pomiędzy użytymi czynnikami, a osiągniętymi wynikami. Czynniki produkcji- to wszystkie środki użyte w produkcji; dzielą się na 3 rodzaje: 1. Dobra pierwotne, czyli surowce mineralne, lasy, użytki rolne, wody- ziemia. 2. Praca człowieka, 3. Ekonomiczne dobra produkcji tj. maszyny, urządzenia, budynki- dobra kapitałowe(kapitał rzeczowy). Wyodrębnia się także czwarty czynnik: praca przedsiębiorcy. Schemat produkcji: Praca Przekształcenie Ziemia Dobra Kapitał Ekonom. Czynniki produkcji dzieli się na rzeczowe i osobowe. Ze względu na sposób zużywania rzeczowe czynniki produkcji możemy podzielić na czynniki zużywające się jednorazowo i stopniowo. Ilość czynników zastosowanych w danym czasie w danej produkcji nazywa się nakładem, a ilość uzyskanego produktu wynikiem. Zjawiska ekonomiczne mierzy się ze względu na odniesienie do ich czasu jako strumienie i zasoby. Podział, czyli rozdysponowanie rzadkich środków do producentów i konsumentów odbywał się w przeszłości, w różnych formach. Ekonomia zajmuje się rynkową formą podziału (jest dominująca w świecie). W krajach centralnie planowanych stosowano do niedawna racjonowanie wg kryteriów nierynkowych. Problem rzadkości zasobów i technologii: Gospodarowanie napotyka na ograniczoność zasobów i technologii, dlatego, gdyż dana jest pewna wielkość zasobów i technologii. Nie wszystkie zasoby mogą wykorzystywane w stopniu maksymalnym (np. bariera biologiczna człowieka nie pozwala pracować 24 godziny na dobę). Również wszyscy producenci stosują najlepszą i najnowszą technologię, większość wykorzystuje technologie znane i opanowane. Konsekwencją tych zjawisk jest rzadkość. Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra, a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Pojawia się konieczność dokonania wyboru:, co, jak i dla kogo produkować? Decyzje, co, jak i dla kogo produkować, są podejmowane w celu osiągnięcia korzyści przez producentów. Zrealizowanie tych korzyści jest możliwe, gdy uwzględnia się potrzeby konsumentów (gusty, preferencje). Mówi się, że w gospodarce suwerenny jest konsument. Suwerenność konsumenta oznacza, że w procesie dokonywania wyborów ekonomicznych jako przesłanki występują decyzje konsumenta, ci i ile konsumować. W gospodarce rynkowej impulsy do produkcji pochodzą od konsumentów. To oni wybierają na rynku te, a nie inne dobra określonych producentów. Producenci muszą reagować na zmiany wyborów konsumentów. Producenci w danym czasie dysponują ograniczoną ilością czynników produkcji, z których mogą wytworzyć ograniczone ilości dóbr. Rzadkość ekonomiczna oznacza istnienie skończonych ilości czynników produkcji, których zastosowanie w najlepszy sposób pozwala produkować ograniczone ilości dóbr ekonomicznych. Producenci podejmujący decyzję produkcji muszą brać pod uwagę: Wybory konsumentów, Posiadane w danym czasie czynniki produkcji, Ilościowe zależności pomiędzy nakładami a wynikami produkcyjnymi. Wybory konsumentów są suwerenne, tzn. producenci nie mają na nie wpływu. Wybór producenta polega, więc na takim zastosowaniu posiadanych czynników produkcji, by wytworzyć chcianą przez nabywców dobra z jak najwyższą korzyścią dla siebie. ☻Czynniki produkcji są komplementarne. Komplementarność polega na uzupełnianiu się dóbr w celu spełnienia określonej funkcji. Alokacja czynników produkcji to zastosowania czynników produkcji w danym czasie do produkcji określonych dóbr. Realokacja oznacza zmianę przeznaczenia produkcyjnego czynnika produkcji (np. produkcja skarpet i kalesonów, jeżeli producent zwiększy produkcję skarpet kosztem kalesonów). ☻Czynniki produkcji są substytucyjne: Substytucyjność polega na zastępowaniu danego dobra innym, służącym również do osiągania danego celu. RACJONALNOŚĆ JAKO POSTAWA DZIAŁANIA W ŚWIECIE OGRANICZONYCH ZASOBÓW- ZASADY RACJONALNEGO GOSPODAROWANIA, RACHUNEK EKONOMICZNY Racjonalność: postawa badania zachowań ludzkich Nikt nie jest w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb i chęci, Mają one tendencję do wzrostu, W sytuacji, w której mamy do czynienia z ograniczoną dostępnością dóbr, można najwyżej maksymalizować naszą satysfakcję, inaczej- uzyskiwaną przez nas użyteczność. Użyteczność- to satysfakcja, którą dana osoba uzyskuje ze spożycia jakiegoś dobra lub usługi lub też z udziału w jakimś rodzaju działalności. Postępowanie jednostki: Gdy ludzie działają w celu zaspokajania swych odczuwanych chęci, ich postępowanie musi być samodzielne, raczej nie sterowane z zewnątrz, Ekonomiści zakładają, że działania podejmowane są przez poszczególnych ludzi, a nie ich grupy. To właśnie pojedynczy człowiek ma chęci i pragnienia, poszukuje środków do ich zaspokajania, próbuje przezwyciężyć „niezadowalający stan rzeczy”, Działanie grupy wynika z działania jednostek wchodzących w skład danej grupy, Jednostki w grupie wpływają wzajemnie na swe zachowania. Postępowanie racjonalne: Gdy poszczególne jednostki dążą do zaspokojenia swych chęci, zachowują się racjonalnie, Postępowanie racjonalne, to takie postępowanie, które umożliwia jednostce maksymalizację satysfakcji. Pojęcie postępowania racjonalnego opiera się o 3 założenia: 1) Jednostka ma preferencje i potrafi w pewnych granicach określić swoje chęci, 2) Jednostka jest zdolna uporządkować swe chęci w sposób wewnętrznie spójny, od bardziej pożądanych do najmniej pożądanych, 3) Jednostka będzie dokonywać wewnętrznie spójnych wyborów w celu maksymalizacji swego zadowolenia. Racjonalne decyzje w warunkach ograniczeń w otoczeniu: 1. Poszczególne jednostki dokonują wyboru spośród wachlarza alternatyw, 2. Przy dokonywaniu wyborów każdy musi zrezygnować z jednego lub więcej wariantów alternatywnych, 3. Dążąc do maksymalizacji dobrobytu, dana jednostka powinna podejmować działania przynoszące więcej korzyści niż kosztów. Koszt: Przy dokonywaniu wyboru- w sytuacji, gdy nie więcej niż jedna alternatywa może być wybrana w danym momencie musi być poniesiony koszt, Koszt alternatywny- to wartość najbardziej preferowanej, ale niewykorzystanej alternatywy. Koszt pieniężny- jest pieniężną miarą nieuzyskanych w momencie dokonywania wyborów korzyści z najbardziej atrakcyjnej, ale pominiętej alternatywy. Maksymalizowanie zadowolenia: analiza kosztów- korzyści: Jednostka zachowywująca się racjonalnie wybierze dany wariant, wtedy i tylko wtedy, gdy uzyskane korzyści będą większe bądź równe jego kosztowi, Poszczególne jednostki będą starały się maksymalizować swoje zadowolenie wybierając najbardziej atrakcyjny z dostępnych wariantów, Oznacza to, że będą produkować lub spożywać te dobra i usługi, które dawać im będą korzyści większe niż korzyści możliwe do uzyskania z najbardziej atrakcyjnych pominiętych alternatyw, Zmiana danych usług/dóbr wywołuje zmianę w zachowaniu, Analiza kosztów- korzyści jest starannym rozważanie wszystkich kosztów i korzyści wiążących się z danym kierunkiem postępowania. Oddziaływanie czasu i ryzyka na koszty i korzyści: Gdy jednostka podejmuje jakieś działania, koszty niekoniecznie ponoszone są od razu, podobnie korzyści nie zawsze uzyskiwane są natychmiast (np. decyzja o posiadaniu dziecka), Korzyści uzyskiwane w przyszłości muszą być porównywane z korzyściami możliwymi do uzyskania obecnie (np. wybór otrzymania 10.000 Zł teraz czy w przyszłości), Aby móc porównywać przyszłe koszty i korzyści z kosztami i korzyściami ponoszonymi i uzyskiwanymi obecnie, trzeba je uaktualnić, Wartość uaktualniona- to wartość wszystkich kosztów i korzyści wyrażona w jednostkach pieniężnych o dzisiejszej sile nabywczej. Procedura obliczania wartości uaktualnionej nazywana jest dyskontowaniem i polega na uwzględnieniu odsetek, które można by uzyskać (lub, które trzeba by zapłacić), gdyby pieniądze były otrzymane (lub należne) dzisiaj, dzisiaj nie w jakimś punkcie w przyszłości, Jeżeli występuje pewien stopień niepewności, co do tego czy przyszłe korzyści lub koszty zostaną rzeczywiście poniesione lub uzyskane, trzeba dokonać kolejnych przeliczeń. Jakie są ograniczenia racjonalnego zachowania się? Najczęściej występujące zastrzeżenia to: a) Ludzie pomimo racjonalnego postępowania popełniają błędy, b) Brak ludziom potrzebnych informacji, c) Czasami ludzie zachowują się w sposób irracjonalny, Postępowanie irracjonalne- jest wewnętrznie niespójne lub jest sprzeczne z najlepiej pojętym interesem własnym jednostki i za takie jest uznawane przez daną osobę w chwili jego podjęcia. Irracjonalność nie cechuje działań przez cały czas. Tym nie mniej, przeciętnie rzecz biorąc, ludzie zachowują się w sposób wewnętrznie spójny. Racjonalność rzeczywista i proceduralna: Racjonalność rzeczywista- dotyczy wyniku wyboru i traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy wybrane rozwiązania prowadzi dokładnie do maksymalizacji korzyści. Racjonalność proceduralna- odnosi się do procesu wyboru i traktuje wybór jako racjonalny wówczas, kiedy podmioty rzeczywiste (ludzie) wybierają metody przybliżające do osiągnięcia maksymalnych korzyści ze swej działalności. Rozróżnienie racjonalności rzeczywistej od proceduralnej zawdzięczamy Herbertowi Kimonowi, laureatowi nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii z 1978r. KRZYWA MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNYCH (4): Koszty i korzyści wynikające z rzadkości i alokacji: Przy każdym wyborze (przesunięciu zasobów- czynników produkcji z jednej dziedziny do drugą) mamy do czynienia z kosztami produkcji (zawsze coś zyskujemy, ale i coś tracimy). Koszt alternatywny- to wartość poniechanej działalności alternatywnej, na którą się zdecydowaliśmy, albowiem wybraliśmy coś innego. Ponieważ w świecie rzadkich zasobów każdy wybór oznacza poniechanie innej możliwości, najlepszą miarą ekonomiczną podjętej działalności jest właśnie koszt alternatywny. W świecie pełnego zaspokojenia potrzeb koszt alternatywny równałby się zeru. Koszt całkowity- rośnie wraz ze wzrostem produkcji, jednak nie proporcjonalnie, ponieważ przy różnych rozmiarach produkcji różny jest Koszt krańcowy (marginalny)przyrost kosztów całkowitych spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę. Prawo malejącego produktu marginalnego: Stałe czynniki produkcji- ich zasób nie zmienia się w ujęciu statycznym (np. budynki, obszar firmy), czyli producent nie zmienia ich nakładów zmieniając wysokość produkcji w danym czasie. Zmienne czynniki produkcji- zwiększając lub zmniejszając produkcję, producent zmienia ich nakłady w danym czasie. Produkt marginalny- stosunek przyrostu całkowitego produktu do odpowiedniego przyrostu zmiennego czynnika produkcji: M= Q / QL Jeżeli zwiększmy stopniowo nakład jednego czynnika produkcji, przy stałej ilości pozostałych czynników, to ilość produkcji rośnie początkowo szybciej, a następnie wolniej niż zmieniany czynnik produkcji. Początkowe przyrosty zmiennego czynnika produkcji powodują wzrost produktu marginalnego, marginalnego następne jego zmniejszanie się, gdy produkt marginalny się zwiększa, powstaje dla producenta problem wyboru korzystnej dla niego produkcji. Zmniejszanie się produktu marginalnego w wyniku powiększenia nakładu jednego czynnika produkcji przy stałej ilości innych czynników i niezmiennej technice produkcji nazywamy prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego. Krzywa możliwości produkcyjnych w krótkim i długim okresie: Krzywa możliwości produkcyjnych- jest graficznym przedstawieniem różnych kombinacji dóbr, które mogą być wytwarzane, gdy wszystkie zasoby są w pełni efektywnie wykorzystane. Reprezentuje na całej swej długości najlepszą, możliwą do wytworzenia strukturę produkcji przy niezmienionym zasobie czynników produkcji. Punkty na zewnątrz granicy możliwości produkcyjnych (np. H) to rozwiązania nieosiągalne w danym czasie, a punkty wewnątrz krzywej (np. G) to kombinacje dwóch dóbr, które można wytworzyć przy niepełnym lub nieefektywnym wykorzystaniu zasobów. Krzywa oddziela, więc dwa zbiory kombinacji A produkcyjnych: osiągalne i nieosiągalne w danym czasie. B H C D G E Dobro Y F Krzywa możliwości produkcyjnych jest wklęsła w stosunku do początku układu współrzędnych, ponieważ każdej kolejnej zamianie zastosowania czynników produkcji towarzyszy rosnący koszt alternatywny, czyli produkt marginalny jednego produktu utracony w celu uzyskania stałych przyrostów produkcji drugiego produktu. Dobro X W długim okresie, dzięki zmianom w procesach produkcyjnych, można: 1) Zmniejszyć nakłady niezbędne do wyprodukowania danych dóbr, stosując innowacje w technikach produkcji, 2) zwiększyć zasoby czynników produkcji. W wyniku tych zmian krzywa możliwości produkcyjnych przesuwa się w prawo, co oznacza relatywne zmniejszanie się rzadkości dóbr. Wybór między inwestycjami a konsumpcją: Dobro inwestycyjne (kapitałowe)- wszelki wynik procesu produkcyjnego przeznaczony do wykorzystania w innych procesach produkcyjnych (np. zakłady i ich wyposażenie produkcyjne), czyli wytworzone środki produkcji. Dobro konsumpcyjne- wszelkie dobro wytworzone po to, by z niego korzystać i cieszyć się nim bardziej lub mniej bezpośrednio po nabyciu przez kupującego. Wybór między dobrami kapitałowymi oraz dobrami konsumpcyjnymi wpływa zarówno na obecny i przyszły dochód, jak i na wzorzec konsumpcji w czasie. Gdy decydujemy się przeznaczyć część dóbr na inwestycje (rezygnując z części dóbr konsumpcyjnych), krzywa możliwości produkcyjnych przesunie się w prawo, zwiększą się możliwości produkcyjne, uzyskamy przy tym w przyszłości większą ilość dóbr konsumpcyjnych. Poza tym zwiększone zdolności inwestycyjne zwiększają potencjał przyszłego wzrostu. Przyszłe położenie krzywej będzie zależało nie tylko od wielkości inwestycji, ale także od ich rodzaju. T1 T2 T3 Dobro Y Wybór między dobrami prywatnymi a publicznymi: Dobra prywatne- dobra, które są kupowane lub wytwarzane i wykorzystywane przez pojedynczych ludzi albo członków małych, dobrowolnie utworzonych grup. Dobra publiczne- dobra, które są kupowane lub wytwarzane i wykorzystywane przez duże grupy ludzi lub rządy. Decyzje wyboru między dobrami prywatnymi, a publicznymi mogą,(ale nie muszą) wpływać na przyszłe położenie krzywej możliwości produkcyjnych kraju. Wytwarzanie pewnych dóbr publicznych(np. urządzeń kontroli zanieczyszczeń środowiska lub ochrony policyjnej, która umożliwia producentom przeznaczenie części swoich zasobów na produkcję) może przesunąć krzywą możliwości produkcyjnych na zewnątrz. Produkcja innych dóbr publicznych 9np. pomocy społecznej, która zmniejsza motywację do pracy i zdobycia wykształcenia) może przesunąć krzywą możliwości produkcyjnych w prawo- na zewnątrz. Substytucja zasobów, czyli odkrywanie nowych zasobów i zastępowanie nimi rzadszych, np. zastępowanie energii ludzi innymi źródłami energii Rozkładanie kosztów- w celu rozłożenia kosztów wyposażenia kapitałowego oraz ryzyka, które muszą ponosić inwestorzy, rozwinięto zestaw struktur społecznych, od rodzin i spółdzielni do korporacji, Specjalizacja pracy to proces dzielenia i przydzielania różnych zadań produkcyjnych różnym osobom, posiadającym różne umiejętności i talenty. Zwykle przyczynia się do zwiększenia produkcji, gdyż ludzie sprawniej wykonują poszczególne zadania, przeznaczają więcej czasu na produkcję; zmniejsz się też potrzeba dublowania narzędzi. Korzyści skali to efekty produkcyjne uzyskane w wyniku zwiększenia nakładów wszystkich czynników produkcji. Zmniejszają koszt na jednostkę produkcji, ponieważ umożliwiają zwiększenie wydajności wyposażenia, a także specjalizację. Możliwe są 3 rodzaje korzyści skali: 1. Stałe korzyści skali- produkcja rośnie w tym samym stopniu, co nakłady. 2. Rosnące korzyści skali- produkcja rośnie w większym stopniu niż nakłady. 3. Malejące korzyści skali- produkcja rośnie w mniejszym stopniu niż nakłady. Istnieją pewne granice obniżania kosztów dzięki zwiększeniu skali działania firmy. Po przekroczeniu pewnego punktu, zwiększanie produkcji przy zwiększaniu zużycia wszystkich zasobów wywołuje wzrost jednostkowy kosztów produkcji, co określa się jako dyzekonomie skali. Ich źródłem są zwykle problemy z komunikacją w dużych, zbiurokratyzowanych organizacjach. RYNEK, POPYT, PODAŻ, CENA RÓWNOWAGI Pojęcie rynku: Rynek- jest to określony proces, w ramach, którego kupujący i sprzedający określają, co mają zamiar kupować i sprzedawać i na jakich warunkach. Znaczy to, że jest to proces, w ramach, którego kupujący i sprzedający określają ceny i ilość dóbr, które mają być kupione. Rynek składa się z ludzi, konsumentów i przedsiębiorców próbujących kupić i sprzedać na najlepszych z możliwych warunkach. Przez ciągły proces dawania i brania przechodzą oni od względnej nieznajomości pragnień i potrzeb innych, do dość dokładnego rozumienia, ile może zostać kupione i sprzedane oraz po jakiej cenie. Rynek funkcjonuje jak nieprzerwanie działający system informacji i wymiany. Rodzaje rynków, podział wg: Przedmiotu obrotu: - rynek dóbr i usług konsumpcyjnych, - rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału). Zasięgu geograficznego: - rynek lokalny i regionalny, krajowy, międzynarodowy, światowy. Sytuacji rynkowej: - rynek sprzedawcy (producenta) charakteryzuje się długotrwałą przewagę popytu nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej pozycji przetargowej (gosp. Niedoborów), - rynek nabywcy (konsumenta) długotrwała przewaga podaży nad popytem, oznacza uprzywilejowaną pozycję nabywcy Stopnia jednorodności przedmiotu transakcji: - rynek homogeniczny (jednorodny) np. rynek ropy, rynek pszenicy - rynek heterogeniczny np. rynek pracy(występują w nim różne zawody wymagające odmiennych zdolności i kwalifikacji, niekonkurujące między sobą: mówimy wówczas o segmentacji rynku. W zależności od stopnia wyrównania się ceny: - rynek doskonały- charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków: rozproszeniem po stronie popytu i podaży, brakiem barier wejścia, przejrzystością oraz jednorodnością dóbr. - rynek niedoskonały- ten, który tych warunków nie spełnia. Stopnia legalności: - rynek legalny (biały)- całkowicie legalny - rynek półlegalny (szary)- towar dozwolony, a transakcja nie (rynek pracy) - rynek nielegalny (czarny)- towar i transakcja jest nielegalny (narkotyki i handel nimi) Najważniejsze funkcje rynku: Dokonuje wyceny różnych dóbr, Jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych, Jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gospodarczych, Umożliwia ustalanie się stanów równowagi w gospodarce, Jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji i zarazem mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb, Co? Jak? I dla kogo produkować? Konkurencja- jest to proces przy pomocy, którego uczestnicy tynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Konkurencja zachodzi między kupującymi i między sprzedającymi. Funkcja konkurencji- polega tu dokładnie na uczeniu nas, kto nas dobrze obsłuży: który sklepikarz, które biuro podróży, który dom towarowy lub hotel, ze strony którego lekarza lub akwizytora możemy spodziewać się propozycji najlepszego załatwienia danej, konkretnej i osobistej sprawy, z którą możemy mieć do czynienia. Konkurencję można podzielić na: Konkurencję cenową, która stanowi przedmiot szczególnego zainteresowania ekonomistów, którzy postrzegają ją jako siłę koordynacyjną, która doprowadza do zgodności między wielkością produkcji, a ilością towarów, którą konsumenci są skłonni i są w stanie kupić. Konkurencja pozacenowa. Konkurencja doskonała- jest to rynek składający się z licznych sprzedawców i nabywców kupujących identyczny produkt tak, że żaden pojedynczy sprzedawca ani nabywca nie jest wstanie wpłynąć na cenę rynkową przez zmianę wielkości produkcji. Wejście bądź opuszczenie doskonale konkurencyjnego rynku jest niczym nieograniczona. Pojęcie popytu: Popyt- jest to odwrotna relacja między ceną dobra lub usługi, a ich ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym odcinku czasu przy założeniu, że wszystkie elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostają bez zmian. Czynniki określające popyt: Potrzeby stanowią elementarną przyczynę popytu- gdyby mogły zostać w pełni zaspokojona, popyt by nie powstał. Na drodze do ich zaspokojenia stoją dwie przeszkody: nasz ograniczony dochód, który musimy podzielić między zaspokojenie różnych potrzeb, oraz ceny, które musimy zapłacić za nabycie poszczególnych towarów i usług służących do zaspokojenia tych potrzeb. Wszystkie ludzkie potrzeby uwarunkowane są czynnikami wrodzonymi, wiekiem, czynnikami wykształconymi, środowiskiem geograficznym i środowiskiem społecznym. Czynniki wrodzone- to nasza fizyczna postać o określonej wielkości, sprawiająca, że na ubranie potrzebujemy więcej lub mniej materiału; skłonność do spożywania większej lub mniejszej ilości jedzenia, stan naszej wątroby, od której uzależniona jest zawartość tłuszczu w naszych pokarmach itp. Czynniki wykształcone- czyli umiarkowane to nasze wychowanie w rodzinie i w szkole, mogące mieć decydujący wpływ na nasze zachowanie. Rosnąc w rodzinie, w której dominują zainteresowania sportem, na pewno będziemy uprawiać jakieś jego dyscypliny, co pociąga za sobą zapotrzebowanie na odpowiedni sprzęt. Wychowując się w rodzinie o zainteresowaniach wybitnie kulturalnych, będziemy wykazywali potrzebę czytania książek i chodzenia do teatru. Środowisko geograficzne- wywiera bardzo silny wpływ na nasze potrzeby. Mieszkając daleko na północy musimy mieć zapewnione odpowiednie ciepłe mieszkanie, ciepłą grubą odzież i wysokokaloryczne pożywienie. Gdy przebywamy w tropikach nasze pożywienie jest lekkie, lekkie, przewiewne ubrania, a mieszkanie staramy się ochronić przed nadmiarem ciepła, nabywając w miarę możliwości klimatyzator. W obu sytuacjach potrzebujemy całkowicie różnego pożywienia, ubrania i mieszkania. Środowisko społeczne również ma wielki wpływ na nasze potrzeby. Panującazwłaszcza w dziedzinie ubiorów- moda w większości z nas wywołuje zazwyczaj silną tendencję do upodobania się do innych, zgodnie z jej aktualnie obowiązującymi kanonami. Mody panują również w dziedzinie odżywiania, sportu, teatru, kina itp. Wpływ środowiska społecznego nie może być niedoceniony w tworzeniu naszych potrzeb i upodobań. Ceny przy określonym dochodzie pieniężnym wysokość cen ogranicza nam możliwość zakupu towarów. Im wyższe ceny, tym mniej możemy nabyć towarów i usług, im ceny niższe, tym nasze zakupy mogą być większe. Przy danym dochodzie i danych potrzebach ilość zakupionego towaru zależy, więc przede wszystkim od jego ceny, ale w pewnej mierze również od cen innych dóbr. Rodzaje popytu: Popyt komplementarny- popyt na jedno dobro wywołuje popyt na inne (np. samochód, benzyna) Popyt złożony (łączny)- to popyt na dobro zależny od popytu na wszystkie dobra, które z niego mogą być wytworzone (np. popyt na stal zależny od popytu na samochody, statki, konstrukcje stalowe) Popyt ograniczony- jest to zależność popytu na jedno dobro od popytu na inne dobro (np. popyt na maszyny włókiennicze zależy od popytu na materiały włókiennicze) Popyt substytucyjny- jedno dobro może być zastąpione innym dobrem (masło i margaryna) Popyt efektywny (pieniężny)- zwiększanie zainteresowania danym dobrem. Popyt potencjalny- wystąpi, gdy siła nabywcza (dochody) jest dostatecznie wielka Popyt spekulacyjny- przewidujemy, iż wzrostowi ceny może towarzyszyć wzrost popytu lub odwrotnie. Ilość oferowana Pojęcie podaży: Podaż to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie cen. Ceny są oczywistym bodźcem zachęcającym do produkowania i sprzedawania większych ilości produktów. Im wyższa cena jednostkowa tym silniejsza zachęta, jaką jest dodatkowy zysk, aby oferować coraz większe ilości produktu na sprzedaż. Przy niskiej cenie dostawcy są mniej skłonni do oferowania produktu niż przy cenie wysokiej. Krzywa podaży wg L. Walrasa ilustruje ceteris paribus, zależność między ilością danego dobra oferowaną na sprzedaż a daną ceną Cena Cena Krzywa podaży wg A. Marshalla ilustruje zmianę ilości oferowanej na sprzedaż pod wpływem zmiany ceny. Ilość oferowana Funkcja podaży jest funkcją wieloczynnikową, wyraża zależność ilości danego dobra oferowanej na sprzedaż na danym rynku i w danym czasie od ceny danego dobra i od innych czynników, które nazwiemy czynnikami niecelowymi. QSA=S(P1, P2, …, PN, TE, X) Gdzie: QSA- ilość dobra A oferowana na sprzedaż. P1- cena dobra A. P2, …, PN – ceny czynników produkcji, TE - poziom techniczny produkcji, X – pozostałe czynniki. Reprezentacją funkcji podaży jest tablica podaży, a jej graficzny obraz stanowi krzywa podaży. Pojęcie ceny: Cena jest to pieniężne wyrażanie wartości, jakości i/lub korzyści, jakie daje dany produkt w porównaniu z innymi produktami lub usługami. Cena jest to cokolwiek, z czego dana osoba musi zrezygnować w zamian za jednostkę nabywanego dobra lub usługi zakupionej, otrzymanej lub spożytej. Cena jest to wartość towaru wyrażona w pieniądzu. Mechanizm tworzenia cen: Rynkowy mechanizm kreowania ceny (żywiołowe cenotwórstwo) polega na wynegocjowaniu cen na podstawie kształtowania się podaży i popytu. W gospodarce rynkowej ceny kształtują się pod wpływem prawa podaży, które wyraża związki pomiędzy ceną towarów i ich podażą oraz popytem na nie. Administracyjne kształtowanie cen. Wówczas mówi się o cenach administracyjnych. Administracyjne ceny są skutkiem albo posiadania przez określony podmiot gospodarczy dominacji na rynku, albo decyzji aparatów państwowych. Pozycję administracji na rynku posiadają głównie monopole; możliwość kształcenia cen przez państwo wynika przede wszystkim z jego siły politycznej. Monopole administrujące ceny, dążą przede wszystkim do realizacji własnego interesu i celów, a cena jest narzędziem umożliwiającym urzeczywistnienie tych dążeń. Istnienie monopolu zakłada brak konkurencji. Państwo poprzez kształtowanie cen może dążyć do realizacji bardziej wszechstronnych celów. Rynkowy mechanizm kreowania ceny – w gospodarce rynkowej ceny kształtują się pod wpływem prawa podaży, które wyraża związki zachodzące między ceną towarów i ich podażą oraz popytem na nie. - Podaż – krzywa podaży wskazuje, jak przy różnych cenach kształtuje się podaż danego towaru. Jeżeli cena jest wysoka to podaż też jest wysoka, jeżeli cena jest niska- podaż też jest niska. Mamy tu do czynienia z oddziaływaniem ceny na producenta. - Popyt- zależność popytu od ceny jest tego rodzaju, że przy wzroście ceny danego dobra popyt na nie maleje, a przy spadku ceny- popyt na nie rośnie. Cena oddziałuje tu, bowiem na konsumentów. Struktura cen: Na cenę składają się trzy zasadnicze elementy: Koszty obejmują wszelkie nakłady związane z wytwarzaniem, składowaniem, transportem danego produktu, stanowią one dolną granicę rentowności Zysk Podatek od wartości dodanej. Cena, która kształtowałaby się tylko na poziomie kosztów nie zapewniałaby producentowi zysku. Natomiast cena, która kształtowałaby się poniżej poziomu kosztów, oznaczałaby dla producenta ewidentną stratę. Celem producenta jest osiągnięcie jak największej nadwyżki nad kosztami wytwarzania, czyli osiągnięcie zysku. Cena jest także obciążona podatkiem od wartości dodanej. Jest on ustalony przez państwo i zapewnia mu dochód. Podatek jest niezależny od producenta. Rentowność produkcji zależy od stosunku zysku do kosztów produkcji. Cena Funkcje cen: Bodźcowa- da się ją sprowadzić do zachęcenia prowadzenia do obniżenia kosztów wytwarzania. Jeżeli cena jest dana, zysk będzie tym większy, im niższe będą koszty wytwarzania. To zmusza do szukania nowych kombinacji czynników produkcji, postępu technicznego, doskonalenia organizacji produkcji itp. Przedsięwzięć wpływających na wzrost rentowności przy danych cenach Informacyjna- sprowadza się do tego, że jej poziom informuje om rzadkości występowania dóbr. Tym samym zachęca do oszczędzania dóbr rzadkich i do używania tańszych. Na tym polega jej rola alokacyjna. Dystrybucyjna- polega na tym, że dochód każdego podmiotu w gospodarce rynkowej jest zdeterminowany przez różnicę pomiędzy wpływami ze sprzedaży dóbr i usług, a kosztami ich wytwarzania. Agregacyjna- ceny, sprowadzając do wspólnego mianownika nakłady i wyniki, pozwalają zobiektyzować alternatywy wyboru. Dyskryminacja cenowa- monopolistyczna dyferencja cen. Przez dyskryminację cenową rozumie się sprzedaż tego samego dobra przez monopolistę na rynku niepełnej konkurencji po zróżnicowanych cenach, różnym grupom odbiorców, przy czym różnice nie wynikają z kosztów produkcji: celem dyferencji cen jest podzielenie rynku globalnego na różne (wyizolowane) rynki cząstkowe po to, by zwiększyć możliwości zbytu danego produktu poprzez dotarcie do takich grup nabywców, dla których cena „normalna” jest bądź za wysoka, bądź za niska. Zróżnicowanie może być uwarunkowane regionalnie, czasowo, kwantytatywnie, kwalitatywnie i personalnie: Dyferencja regionalna-(przestrzenna) oznacza, że cena tego samego towaru będzie uzależniona od miejsca jego sprzedaży. Typowym przykładem jest cena dumpingowa. Dumping polega na eksporcie towaru po cenie niższej, niż na rynku krajowym (wewnętrznym). Jej celem jest zdobycie obecnego rynku, co jest na ogół zawsze trudniejsze niż opanowanie rynku wewnętrznego. Różnice czasowe polegają na stosowaniu różnych cen w okresie przedsezonowym, sezonowym i pozasezonowym (ceny wysprzedaży). Zróżnicowanie kwantytatywny jest wtedy, gdy cena może być zróżnicowana od wielkości nabywanej partii. Odbiorca dużej ilości towaru udziela często rabatu. Kwalitatywne różnice wynikają z przeznaczenia danego dobra. Jeśli będzie ono przeznaczone np. na bezpośrednie cele konsumpcyjne, może mieć inną cenę niż gdyby służyło ono celom inwestycyjnym lub produkcyjnym. Personalne uwarunkowanie cen wiąże się przede wszystkim z dążeniem pozyskania grup nabywców o zróżnicowanej sile nabywczej. Cena maksymalna na poziomie Cmax jest znacznie niżej od ceny równowagi. S Przy cenie maksymalnej Cmax występuje jednak nadwyżka popytu (B) nad ich Cmin C D podażą (A). Cenie maksymalnej regulowanej przez państwo towarzyszy C1 E zjawisko niedoboru podaży w stosunku A B do popytu. Stosowanie cen Cmax maksymalnych leżących poniżej punktu P równowagi rynkowej, nie byłoby jednak Popyt i Podaż uzasadnione na szeroką skalę w odniesieniu do innych dóbr. Taka cena powodowałaby brak zainteresowania wzrostem podaży. W normalnych warunkach może mieć zastosowanie jedynie w odniesieniu do tych nielicznych produktów lub usług, gdy występuje ważny interes społeczny. Podobnie w szczególnie uzasadnionych przypadkach może być stosowana cena minimalna. Cena minimalna leży powyżej punktu równowagi rynkowej. Ceny minimalne w niektórych krajach są wyznaczane przez państwo. Przy cenie minimalnej wystąpiłaby nadwyżka podaży produktów nad ich popytem, której nie można byłoby sprzedać na normalnym rynku. Wówczas tę nadwyżkę produktów musi kupić państwo i pokryć koszty magazynowania lub przeznaczyć na cele charytatywne, bądź też starać się ją wyeksportować za granicę. Cena równowagi- cena, w kierunku, której będzie zmierzał rynek konkurencyjny i na poziomie, której będzie pozostawał po jej osiągnięciu, przy założeniu, że nic w otoczeniu nieuleganie zmianie. Cena, przy której rynek ulega „oczyszczeniu”, przy której wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. CZYNNIKI OKREŚLAJĄCE POPYT I PODAŻ Prawo popytu, cena a ilość nabywana. Popyt- założona odwrotna relacja między ceną dobra lub usługi, a ich ilością, którą konsumenci są skłonni i są w stanie nabyć w danym odcinku czasu, przy założeniu, że wszystkie inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową pozostaną bez zmianyprawo popytu. Cena jednostkowa towaru (C) W założeniu w normalnych warunkach zachodzi ujemna relacja między ceną towaru tzn., jeśli cena danego dobra rośnie, ceteris paribus (z łac. „przy założeniu, że wszystkie pozostałe warunki pozostaną bez zmiany”) ilość sprzedana spadnie. I odwrotnie, jeśli cena dobra spada, ilość sprzedana rośnie. Do określenia konkretnej ilości towaru, która jest sprzedana przy konkretnej cenie używa się pojęcia „wielkość popytu”. Wzrost cen C1 Popyt jako malejąca funkcja ceny. Spadek cen C2 C3 Q1 Q2 Q3 Popyt na dany towar (P) Gdy cena spada, np. z C2 do C3 wówczas ludzie więcej kupują i łączny popyt na dany towar rośnie z Q2 do Q3. Gdy cena towaru rośnie np. z C2 do C1, wówczas pewna część konsumentów ograniczy swoje spożycie lub zrezygnuje całkowicie z jego zakupu i będzie się starała zaspokoić swoją potrzebę tańszym substytutem. W rezultacie popyt na dany towar spadnie z Q2 do Q1. Dobro normalne- gdy popyt rośnie wraz ze wzrostem dochodu (krzywa przesuwa się w prawo), gdy popyt spada i dochód obniża się (przesunięcie krzywej w lewo). Dobro podrzędne- gdy dochód wzrasta popyt na nie zmniejsza się (przesunięcie krzywej w lewo), gdy dochód maleje popyt wzrasta (krzywa przesuwa się w prawo). Zmiana cen powoduje dwojaki efekt: Substytucyjny- gdy cena dobra obniża się (a ceny innych dóbr pozostają niezmienne) to dobro takie staje się względnie tańsze i konsumenci zastąpią nim inne dobra. Dochodowy- gdy cena danego dobra obniża się (a ceny pozostałych dóbr pozostają bez zmian), rośnie siła nabywcza konsumentów. Więcej klientów jest w stanie kupić dane dobro, a wielu nabędzie więcej rodzajów dóbr. Pozacenowe czynniki wpływające na zmianę wielkości popytu: zmiana wysokości realnych dochodów, poziom cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych, oczekiwania zmian cen i dochodów, indywidualne preferencje konsumenta, liczba konsumentów. Zmiana realnych dochodów- wzrost dochodów łagodzi ograniczenia finansowe nabywców i umożliwia zwiększenie ilości nabywanego dobra i odwrotnie. Popyt na różne dobra z różnym natężeniem reaguje na zmianę dochodów konsumentów. Niezależnie od zmian dochodów indywidualnych na ogólne wydatki wpływa liczba konsumentów na danym rynku, która może się zwiększyć lub zmniejszyć pod wpływem określonych procesów demograficznych. Poziom cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych- konsument rozporządzający ograniczonym dochodem bierze pod uwagę poziom i relację cen towarów substytucyjnych (mogących się wzajemnie zastępować) względem siebie. Gdy ceny towarów rosną i wzrost cen nie jest skompensowany w całości wzrostem dochodu nominalnego, wówczas ludzie o niższych dochodach kupują więcej tańszych gatunków, a mniej droższych. Wiele dóbr ma charakter komplementarny (wzajemnie się uzupełniający) np. gdy wzrośnie popyt na samochody, to można się spodziewać zwiększenia popytu na benzynę, oleje, części zamienne, usługi naprawcze itp. Indywidualne preferencje konsumenta (upodobania, gusta)- mogą wynikać z tradycji, zwyczajów, naśladownictwa, mody itp. oraz z innych czynników związanych z poziomem kultury, wykształceniem, pochodzeniem społecznym i środowiskowym. Preferencje konsument kształtuje na podstawie i pod wpływem reklamy w telewizji, w radiu, w kinie, w prasie i na publicznych pokazach (wmawia się konsumentowi, że reklamowany towar zaspokoi jego potrzeby). Liczba konsumentów według płci oraz wieku- np. starzejące się społeczeństwo charakteryzuje się wzrostem skłonności do oszczędzania, co wpływa na spadek popytu konsumpcyjnego. Nietypowe krzywe popytu- paradoksy Giffen’a, Veblen’a, efekt owczego pędu, efekt snobizmu: 1. Paradoks Giffen’a- dotyczy dóbr podstawowych, na które popyt wzrasta przy równoczesnym wzroście cen, gdy inne dobra nie są łatwo dostępne. 2. Efekt Veblen’a, zwany inaczej efektem prestiżowym, polegający na tym, że niektóre gospodarstwa nabywają tym większe ilości danego dobra, im jest ono droższe. Korzyść konsumpcyjna polega wówczas na demonstrowaniu swoich możliwości konsumpcyjnych. 3. Efekt snobizmu, opisany przez Leibensteina, polegający na tym, że niektóre gospodarstwa domowe mniej cenią te dobra, które konsumują inni, a zatem nabywają ich mniej lub w ogóle eliminują je ze swoich zakupów, ponieważ są one nabywane przez inne gospodarstwa domowe. D d D- Krzywa popytu typowego konsumenta d- krzywa popytu nietypowego konsumenta 4. Efekt owczego pędu, polegający na tym, że pewne gospodarstwa domowe tym wyżej cenią pewne dobra i tym więcej ich nabywają, im bardziej je cenią i nabywają inne gospodarstwa domowe. d D Cena (C) Podaż- założona relacja między ilością dobra, którą producenci są skłonni oferować w danym odcinku czasu, a ceną, przy założeniu, że inne zjawiska na rynku nie ulegną zmianie- prawo podaży. Zakłada się, że relacja między ilością dobra, a ceną ma charakter dodatni. Gdy cena danego dobra rośnie, producenci są zwykle skłonni oferować większą ilość towaru i odwrotnie, gdy cena spada, spada również wielkość podaży. Podobnie jak popyt, podaż S2 S1 nie jest określoną wielkością- określa się ją C1 S3 mianem „wielkości podaży”. C2 C3 Q1 Q2 Q3 Podaż (Q) Wpływ cen oraz innych czynników na wzrost podaży Przebieg krzywej podaży został uzasadniony dążeniem producentów do maksymalizacji zysku w sytuacji, w której działa prawo malejącego produktu marginalnego. Jeżeli cena jednego z czynników produkcji wzrasta, to ceteris paribus wzrasta również koszt produkcji i sprzedaż staje się mniej opłacalna. Pozacenowe czynniki wpływające na zmianę wielkości podaży: koszty, technologia, konkurencja, regulacyjna działalność państwa. Koszty wytwarzania (koszty produkcji)- spadek cen jednostkowych (np. płac, kosztów energii) pobudza producentów do zwiększania produkcji przy każdej cenie produktu (przesunięcie krzywej podaży w prawo, natomiast wzrost cen czynników twórczych czyni produkcję mniej opłacalną (przesunięcie krzywej podaży w prawo). Technologia- postęp techniczny powoduje przesunięcie krzywej podaży w prawo, gdyż producenci w tych warunkach będą gotowi wytwarzać więcej niż przedtem, przy każdym poziomie ceny rynkowej. Technologia obejmuje wszelką wiedzę i umiejętności dotyczące metod produkcji (nie tylko stan i dostępność maszyn i urządzeń). Regulacyjna działalność państwa- państwo narzuca technikę wytwarzania (zaostrza przepisy bezpieczeństwa pracowników, przepisy o ochronie środowiska), będzie to oznaczało zmniejszenie oferowanego towaru przy każdej cenie (przesunięcie krzywej podaży w lewo) Konkurencja- jest to proces przy pomocy, którego uczestnicy tynku, dążąc do realizacji swych interesów, próbują przedstawić korzystniejsze od innych oferty pod względem ceny, jakości lub innych charakterystyk wpływających na decyzję zawarcia transakcji. Konkurencja zachodzi między kupującymi i między sprzedającymi. Im wyższa jest cena, tym mniejsza jest ilość nabyta, ponieważ: 1. Część nabywców rezygnuje z zakupu, gdyż wydatek nie mieści się już w granicach dopuszczonych przez nich możliwości. 2. Część nabywców redukuje zakupy, żeby zmieścić swój wydatek w granicach rozwiązań dopuszczalnych i uzyskać ograniczoną maksymalizację swojej funkcji celu. W związku z tym występują dwa efekty zmian cen: efekt substytucyjny i dochodowy. Efekt substytucyjny polega na tym, że w wyniku zmiany cen nabywcy zakupują więcej substytucyjnych dóbr relatywnie tańszych, tańszych mniej relatywnie droższych. Efekt dochodowy polega na tym, że w wyniku zmiany cen następuje zmiana dochodu realnego nabywcy, co oznacza zmianę możliwości nabywczych. Krzywa popytu ilustruje graficznie, ceteris paribus, zależność pomiędzy ilością danego dobra nabytą w danym czasie na danym rynku, a ceną tego dobra. Q Q P edług Walrasa P według Marshalla w Prawo popytu- w miarę wzrostu ceny ilość danego dobra nabyta w danym czasie zmniejsza się, ceteris paribus, i odwrotnie- w miarę spadku ceny zwiększa się ilość nabyta. Ilustracją prawa popytu jest przesunięcie wzdłuż krzywej popytu. Oznacza ono zmianę ilości nabywanej pod wpływem zmiany cen, ponieważ każdej cenie odpowiada inna ilość nabywanego dobra, ceteris paribus. Na decyzje o ilości nabywanego dobra i na rozmiary transakcji na danym rynku wpływają nie tylko ceny danego dobra, ale także różne inne czynniki, zwane ogólnie czynnikami pozacenowymi. Reakcja nabywcy zależy od właściwości dobra. Jeżeli wzrost ceny dobra B przy niezmienionej cenie dobra A spowodował wzrost ilości dobra A i spadek ilości dobra B nabytej przez konsumentów, to oba dobra są substytucyjne: konsument może osiągnąć korzyść konsumując więcej dobra relatywnie tańszego, a mniej dobra relatywnie droższego B. Inaczej reagują konsumenci w razie zmiany cen komplementarnych. Jeżeli wzrost ceny dobra B przy niezmienionej cenie dobra A spowoduje spadek popytu na oba dobra, to dobra te są komplementarne: konsument może osiągnąć określoną korzyść z konsumpcji obu dóbr, reaguje, zatem na zmianę ceny dobra komplementarnego B tak samo jak na zmianę ceny dobra A. Wzrost dochodu łagodzi ograniczenie finansowe nabywców umożliwia zwiększenie ilości nabywanego dobra i odwrotnie. Popyt na różne dobra z różnym natężeniem reaguje na zmiany dochodów konsumentów. Niezależnie od zmian dochodów indywidualnych na ogólne wydatki wpływa liczba konsumentów na danym rynku, która może się zwiększyć lub zmniejszyć pod wpływem określonych procesów demograficznych. Gusty i przyzwyczajenie konsumpcyjne są indywidualną własnością konsumentów i trudno jednoznacznie określić ich wpływ na zmianę nabywanej ceteris paribus ilości danego dobra. Mogą mieć charakter trwały, ale także raptownie się zmieniać(np. wpływ mody). Ilustracją oddziaływanie czynników pozacenowych na ilość danego dobra nabytą na rynku jest przesunięcie krzywej popytu: W prawo w górę, gdy popyt przy danej cenie rośnie W lewo w dół, gdy popyt przy danej cenie maleje. P P D’ D D’’ Q2 Q Q1 Q Prawo popytu i funkcja popytu wyrażają wpływ różnych czynników na wybory konsumentów rozmiarach zakupów danego dobra, jeśli się zakłada, że każde gospodarstwo podejmuje te decyzje niezależnie od innych, dążąc do maksymalizacji swojej funkcji korzyści. PODAŻ: Im wyższa jest cena, tym większa jest ilość oferowana na sprzedaż, ponieważ: 1. Sprzedaż staje się bardziej opłacalna i na dany rynek wchodzą z ofertami sprzedaży producenci dóbr o wyższych kosztach 2. Jeżeli producent pod wpływem wzrostu ceny podejmuje decyzję o zwiększeniu produkcji, to działa prawo malejącego produktu marginalnego i przyrosty ilości oferowanej na sprzedaż są coraz mniejsze. Krzywa podaży- ilustruje graficznie, ceteris paribus, zależność między ilością danego dobra oferowaną na sprzedaż a daną ceną. Prawo podaży- w miarę wzrostu ceny ilość danego dobra oferowana na sprzedaż rośnie, i odwrotnie: w miarę spadku ceny oferta sprzedaży zmniejsza się, ceteris paribus. P Krzywa podaży według Marshalla Q Ilustracją prawa podaży jest przesunięcie krzywej podaży Marshalla. Oznacza ono zmianę ilości oferowanej na sprzedaż pod wpływem zmiany ceny, ponieważ ceteris paribus każdej cenie odpowiada inna oferta sprzedaży. Przebieg krzywej podaży został uzasadniony dążeniem producentów do maksymalizacji zysku w sytuacji, w której działa prawo malejącego produktu marginalnego. Producenci podobnie jak nabywcy, podejmują decyzje rynkowe nie tylko pod wpływem ceny danego dobra, lecz biorą pod uwagę również inne czynniki, tzw. czynniki pozacenowe. Jeżeli cena jednego z czynników produkcji wzrosła, to ceteris paribus wzrasta również koszt produkcji i sprzedaż staje się mniej opłacalna. W krańcowej sytuacji sprzedaż przestanie być opłacalna i producent wycofa się z rynku- techniczny poziom produkcji. W warunkach funkcjonowania rynku konkurencji doskonałej producenci dążą do wytwarzania po możliwie niski kosztach, stosując, więc technologie oszczędzające czynniki produkcji. Producenci, którzy z różnych powodów nie są w stanie sprostać warunkom konkurencji, są eliminowani z rynku, na który stale wchodzą nowi, mogący zaoferować dany produkt przy danej cenie dzięki kosztom niższym niż u konkurentów. Ilustracją oddziaływania czynników pozacenowych na ilość danego dobra oferowaną na danym rynku jest przesunięcie krzywej podaży: W prawo w dół, jeżeli przy danej cenie następuje wzrost podaży, W lewo w górę, jeżeli przy danej cenie następuje spadek podaży. S’ P S S’’ P Q2 Q Q1 Q Równowaga i nierównowaga rynkowa, nadwyżka, niedobór, równowaga rynku według Leona Walras’a i Alfreda Marszal’a. Zmiany równowagi na rynku w wyniku zmiany popytu i podaży. Równowaga rynkowa jest określona przez cenę PE w punkcie przecięcia się krzywej popytu i podaży E. Oznacza to, że dostępna podaż jest rozdzielona między nabywców, którzy są skłonni i zdolni zapłacić tę cenę PE. Przy cenie PE nie występuje ani nadwyżka, ani niedobór. P S Nadwyżka P1 S- Podaż D- Popyt E Pe Niedobór D P2 Q1 Q2 Qe Q3 Q4 Q Nadwyżka podaży nad popytem pojawi się przy cenie P1. wzrost ceny spowoduje ograniczenie popytu ze strony konsumentów, konsumentów równocześnie zwiększenie podaży ze strony producentów. Niedobór z kolei istnieje tylko, dlatego, że cena towaru P2 jest zbyt niska. W rezultacie popyt ze strony konsumentów staje się zbyt duży w stosunku do podaży, jaką producenci są skłonni zaoferować przy tej cenie. Nadwyżka podaży nad popytem wpływa na obniżenie ceny rynkowej, z kolei nadwyżka popytu nad podażą powoduje, że cena szybko rośnie. Mechanizm rynkowy- wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem, podażą i polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga między tymi elementami rynku uruchamia siły (reakcje sprzedających i kupujących) kierujące popyt i podaż do stanu równowagi osiągniętego przy cenie równowagi rynkowej („cena czyszcząca rynek”). Zmiany równowagi rynkowej: P S Wzrost popytu- wykres podnosi jednocześnie cenę równowagi i ilość równowagi. P2 P1 D2 D1 Q1 Q2 Q P S Spadek popytu- wykres wywołuje skutek przeciwny, spadek ceny i ilości równowagi P2 P1 D1 D2 Q1 Q2 Q P S1 S2 Wzrost podaży- wykres powoduje wzrost ilości równowagi i spadek ceny równowagi. P2 P1 D Q1 Q2 Q P S2 S1 Spadek podaży- wykres powoduje skutek przeciwny: wzrost ceny równowagi i spadek ilości równowagi. P2 P1 D Q1 Q2 Q Cena równowagi- cena w kierunku, której będzie zmierzał rynek konkurencyjny i na poziomie, której będzie pozostawał po jej osiągnięciu, przy założeniu, że nic w otoczeniu nie ulegnie zmianie. Cena, przy, której rynek ulega „oczyszczeniu”, przy której wielkość popytu zgłaszanego przez konsumentów odpowiada dokładnie wielkości podaży oferowanej przez producentów. Ilość równowagi- poziom wielkości produkcji (sprzedaży), do której rynek będzie zmierzał, i na poziomie, której pozostanie, gdy ją osiągnie, jeśli w otoczeniu nic się nie zmieni. Osiągana jest, gdy wielkość popytu zrównuje się z wielkością podaży (przy cenie równowagi). Cena MODEL PAJĘCZYNY popytu i podaży: S P3 P3 P2 P1 D Q1 Q2 Q3 Q4 Ilość Rysunek nie zawsze przesuwa się gładko w kierunku równowagi. Jeżeli poziom bieżącej produkcji wynika z decyzji podejmowanych w oparciu o przeszłe oceny, ruch cen dostosowujących się do podaży może przyjąć formę pajęczyny przedstawioną na rysunku. Otrzymawszy w przeszłości cenę P1, w roku kolejnym wyprodukowano tylko Q1 produktu. Ilość ta nie zaspokoi popytu rynkowego, dlatego cena wzrośnie do P4skłaniając producentów do produkcji Q3 w następnym roku. Przy cenie P4 sprzedaż Q3 produktu nie „wyczyści” rynku i dlatego cena będzie musiała spaść do P2 zmuszając producentów do obniżenia produkcji do poziomu Q2. Dopiero po kilku próbach producenci odnajdą kombinację cenowo-ilościową zapewniającą równowagę. ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I PODAŻY, RODZAJE ELASTYCZNOŚĆI I ZASTOSOWANIA Cenowa elastyczność popytu- to stosunek względnej zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej zmiany jego ceny. Popyt elastyczny- jest przejawem stosunkowo dużej wrażliwości reakcji konsumentów na zmianę ceny. Jeśli cena idzie w górę lub w dół, konsumenci zareagują silnym zmniejszeniem lub zwiększeniem wielkości popytu. Popyt nie elastyczny- jest przejawem stosunkowo niskiej wrażliwości reakcji konsumentów na zmiany ceny. Jeżeli cena idzie w górę lub w dół, konsumenci zareagują jedynie niewielkim zmniejszeniem lub zwiększeniem wielkości popytu. Współczynnik elastyczności popytu to stosunek procentowej zmiany wielkości popytu do procentowej zmiany ceny. Albo Cena Epq=1 Popyt o elastyczności jednostkowej (neutralna elastyczność popytu). Linie podaży 5% 5% Ilość Cena Epq<1 –popyt nieelastyczny Linie podaży 5% 2% Ilość Cena Epq>1 –popyt elastyczny Linie podaży 5% 10% Epq→ ∞ popyt doskonale elastyczny Cena Ilość Ilość Cena Epq=0 – popyt doskonale nieelastyczny, przy każdej cenie kupuje się tę samą ilość. 5% Cenowa mieszana elastyczność popytu na dobro ( i) względem zmiany ceny dobra ( j) to relacja między względną zmianą zapotrzebowania na dobro ( i) a względną zmianą ceny dobra ( j). Np. można spodziewać się, że podwyżka cen kawy zwiększy popyt na herbatę. Mieszana elastyczność popytu na herbatę względem kawy jest dodatnia. Mieszana elastyczność popytu jest na ogół dodatnia w przypadku dóbr substytucyjnych, substytucyjnych ujemna w przypadku dóbr komplementarnych. Zjawisko komplementarności tzn. fakt łącznego konsumowania pewnych dóbr, występuje dość często i jest potencjalnie ważnym składnikiem procesu dostosowań popytu do zmian cen. Ilekroć mamy do czynienia z dobrami komplementarnymi wzrost ceny jednego dobra zmniejsza popyt także na drugie dobro. Dochodowa elastyczność popytu to stosunek względnej zmiany rozmiarów popytu na określone dobro do względnej zmiany dochodu. Dobra normalne (zwykłe)- charakteryzują się dodatnią elastycznością dochodową popytu tzn., na które popyt rośnie wraz ze wzrostem dochodu i spada wraz z spadkiem dochodu. Przyrosty popytu na niektóre dobra przewyższają przyrosty dochodu. Ilość Luksusowe dobro lub usługa (dobra wyższego rzędu) to takie dobra, na które popyt rośnie szybciej niż dochód, dobra luksusowe mają elastyczność dochodową wyższą od jedności. Dobro lub usługa niższego rzędu- to takie dobro lub usługa, na które popyt spada, gdy dochód wzrasta, lub rośnie, gdy dochód spada, ich elastyczność dochodowa jest niższa od jedności. Każde dobro niższego rzędu jest dobrem pierwszej potrzeby, gdyż ma elastyczność dochodową ujemną. Ale kategoria dóbr pierwszej potrzeby obejmuje, oprócz dóbr niższego rzędu, także dobra normalne o elastyczności dochodowej w przedziale od 0 do ∞. Cena Zmiana elastyczności popytu w długim okresie. W krótkim okresie popyt jest mało elastyczny. Wychodzimy z punkty A; wzrost ceny z Pa do Pb powoduje spadek Pb popytu o odcinek QaQs. W długom okresie Pa nabywcy mają większe możliwości przystosowania się tj. ograniczenia D’ zakupów dobra, które podrożało. Popyt staje się więc bardziej elastyczny. Linia D popytu obraca się z położenia D w Ilość położenie D’. Ten sam wzrost ceny Qu Qs Qa prowadzi w długim okresie do większego spadku popytu, do punktu Ql. Podobnie obniżka ceny powoduje w długim okresie większy przyrost popytu. W skali bardzo krótkiego czasu- powiedzmy jednego dnia- popyt na jakieś dobro może być zupełnie nieelastyczny. Jeżeli producent podnosi cenę jakiegoś dobra, konsumenci nie muszą reagować natychmiast. Znajdywanie substytutów wymaga czasu. Dysponując jednak dostateczną ilością czasu konsumenci zareagują na podwyżkę ceny. Tak, więc krzywa popytu obejmująca dłuższy okres będzie bardziej elastyczna niż krzywa dotycząca krótszego okresu czasu. Znajomość elastyczności dochodowej jest niezbędna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzących pod wpływem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamożności. Takie prognozy będą wykorzystywane przy podejmowaniu przez przedsiębiorstwa decyzji inwestycyjnych, planowaniu przez państwo wpływów budżetowych z podatków. Elastyczność podaży mierzy reakcję zaoferowanej ilości towaru na zmianę jego ceny. Cena Eps<1 –podaż nieelastyczna 10% Cena 5% Ilość 10% 10% Ilość Eps=1 –podaż jednostkowej. o elastyczności Cena Eps>1 –podaż elastyczna. 10% 20% Eps=0 – podaż (sztywna). doskonale nieelastyczna Cena Ilość 10% Eps→ ∞ - podaż doskonale elastyczna Cena Ilość Ilość Cena Elastyczność podaży ma decydujące znaczenie dla objaśnienia, w jakim stopniu zmienia się cena i ilość zaoferowana, odpowiadające warunkom równowagi pod wpływem zmian popytu. S’ S S’’ D D’ Ilość Wykres pokazuje, że zmiana popytu z D do D’ prowadzi do tym większych podwyżek cen i tym mniejszych przyrostów wielkości produkcji, im mniej elastyczna jest podaż. Kiedy rośnie popyt musi w końcu nastąpić wzrost cen. Wywołuje on trzy skutki prowadzące do przywrócenia równowagi długookresowej. Po pierwsze wzrost cen przesuwa konsumentów w górę krzywej popytu, co częściowo hamuje wzrost popytu. Po Cena drugie rosnące ceny skłaniają funkcjonujące przedsiębiorstwa do przesuwania się po długookresowych krzywych podaży i zwiększenia produkcji. Po trzecie, wzrost cen przyciąga do gałęzi nowe przedsiębiorstwa. W krótkim okresie cena jest wyższa niż w długim okresie. Na rysunku punkt A leży powyżej punktu A’’. Konsumenci mogą słusznie D’ skarżyć się na silny wzrost cen w krótkim okresie, jest to jednak sygnałem dla D A’ przedsiębiorstw spoza gałęzi, że wejście na P’ rynek jest opłacalne. Wejście nowych firm A’’ P’’ przyczynia się do zwiększenia podaży w A długim okresie i łagodzi początkowy wzrost Po cen. W miarę jak nowe przedsiębiorstwa dołączają do gałęzi, a działającym już firmą udaje się dostosować swe poprzednie Ilość stałe czynniki produkcji, cała gałąź Qo Q’ Q’’ przemieszcza się stopniowo z A’ do A’’, powodując obniżkę ceny, dodatkowa produkcja likwiduje zyski nadzwyczajne, a gałąź stabilizuje się w punkcie A’’ wyznaczającym jej nowy poziom równowagi długookresowej. Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży (w lewo lub w prawo). Cena Pd2 Pd1 Pd3 Przesunięcie krzywej podaży z położenia PD1 do położenia PD2, czyli spadek podaży Q1 do Q2, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów produkcji przy danej cenie produktu oznacza spadek rentowności (opłacalności) tej produkcji, co skłania producentów do zwiększenia jej rozmiarów z Q1 do Q3. Co Q2 Q1 Podaż Q3 Cena Podaż i cena, a czynnik czasu- reakcja podaży na zmianę czynników ją określających wymaga czasu (w przeciwieństwie do popytu). Rozróżnia się 3 sytuacje: 1. Okres ultrakrótki- podaż jest stałą, w tej sytuacji cena jest funkcją popytu. 2. Okres krótki- następują procesy dostosowawcze podaży w ramach istniejącego potencjału wytwórczego przez jego lepsze wykorzystanie. Podaż może wzrosnąć na ramach zakreślonych przez możliwości produkcyjne. 3. Okres długi- zdolności produkcyjne zwiększają się. Jest to skutek inwestycji. Ich przeprowadzenie wymaga czasu, różnego dla poszczególnych dziedzin wytwarzania. Zwiększenie zdolności produkcyjnej sprawia, że w okresie długim istnieją największe możliwości wzrostu podaży. W okresie ultrakrótkim krzywa podaży (PD1) ma kształt linii równoległej do osi rzędnych (podaż stała). Przesunięcie krzywej popytu z położenia PP1 do PP2, czyli wzrost popytu, powoduje wzrost ceny z C1 do C2 (przesunięcie punktu równowagi z A do B). W okresie krótkim podaż reaguje na wzrost ceny. Kształt krzywej przybiera więc typową postać (PD2). Wzrost podaży spowoduje spadek ceny (C3<C 2), ale nadal jest ona wyższa od ceny wyjściowej (C3>C1) (przesunięcie punktu równowagi z B do C). Dalszy wzrost podaży w okresie długim (krzywa Pd1 PD3) doprowadza ceteris paribus do Pd2 dalszego spadku ceny (C4<C3) i Pd3 przesunięcie punktu równowagi z C do D. C2 B C C3 C4 D Pp2 A C1 Pp1 Q1 Q2 Q3 Podaż Podaż w różnych okresach. PREFERENCJE KONSUMENTA Konsument w otoczeniu rynkowym- dochody, ceny, gusty konsumenta, dążność do zaspokojenia maksymalnych potrzeb: Cztery elementy charakteryzujące konsumenta i jego otoczenie rynkowe: 1. Dochód konsumenta 2. Ceny poszczególnych dóbr 3. Gusty konsumenta, pozwalające uszeregować różne kombinacje, czyli koszyki dóbr, według stopnia satysfakcji, jakiej dostarczają one konsumentowi 4. Założenie behawioralne, zgodnie, z którym konsumenci starają się w maksymalnym stopniu zaspokoić swoje potrzeby- spośród koszyków dóbr osiągalnych przy danym dochodzie konsument wybiera zestaw dający mu największą satysfakcję. Dochód konsumenta i ceny poszczególnych dóbr- traktowane łącznie wyznaczającą ograniczenie budżetowe danego konsumenta. Ograniczenie budżetowe opisuje różne koszyki dóbr dostępne dla konsumenta. Ograniczenie budżetowe wskazuje maksymalną ilość jednego dobra, którą możemy kupić przy określonej nabywanej ilości drugiego dobra. Przy danym dochodzie ograniczenie budżetowe obrazuje, ile trzeba się wyrzec jednego dobra w zamian za dodatkową ilość drugiego dobra. Nachylenie linii budżetowej zależy jedynie od stosunku cen obu dóbr. Nachylenie to jest ilorazem zmiany odległości pionowej przez odpowiadającą im zmianę odległości poziomej. Gdzie, PU- cena dobra, którego ilość mierzymy na osi poziomej, PV – cena dobra, którego ilość mierzymy na osi pionowej. Znak ujemny wskazuje na odwrotną zależność (Substytucyjność). Musimy zrezygnować z pewnej ilości jednego dobra, jeżeli chcemy mieć więcej drugiego. Linia budżetowa obrazuje maksymalne kombinacje ilościowe dwóch dóbr, które może nabyć konsument przy danym dochodzie i danych cenach. Punkty leżące na linii budżetowej AF wyczerpują w całości budżet konsumenta. Punkty leżące powyżej linii budżetowej są nieosiągalne. Punkty poniżej linii budżetowej dają możliwość zwiększenia konsumpcji przynajmniej jednego dobra. Filmy Qf A B G C D K E F Posiłki Qm Tylko na linii budżetowej zjawisko substytucyjności, czyli konieczność wyboru między dobrami. występuje Rozpatrzenie gustów konsumentów wymaga pewnych dość realistycznych założeń: 1. Zakładamy, że konsument potrafi uszeregować różne koszyki (kombinacje) dóbr według poziomu satysfakcji, czyli użyteczności, które one przynoszą. Użyteczność to satysfakcja, zadowolenie, jakie osiąga konsument, posiadając określony zestaw dóbr. Przykład: Jeśli A jest lepsze niż B, a B niż C, to A jest tym bardziej lepsze od C. 2. Zakładamy, że konsument „woli mieć więcej”, więcej nie mniej. Wartościowanie różnych koszyków dóbr: Konsument ocenia różne kombinacje ilościowe dwóch dóbr, oznaczone punktami A, B, C, D, E. W porównaniu z punktem A, każda kombinacja położona na „północy wschód” jest lepsza, zaś każda położona na „południowy zachód” – gorsza. Punkty w dwóch pozostałych ćwiartkach D i E- mogą być lepsze od A, zależnie od gustów konsumentów. Strefa lepsza „północny-zachód” C D ? A A B Strefa gorsza E „południowy-wschód” ? Krańcowa stopa substytucji filmów, posiłkami jest to liczba filmów, z których musi zrezygnować konsument, jeżeli chce zwiększyć o jednostkę liczbę posiłków, nie zmieniając łącznej użyteczności. 3. Założenie o malejącej stopie substytucji. Gustu konsumenta ujawniają malejącą krańcową stopę substytucji, gdy przy stałej sumie użyteczności dodatkowe jednostki jednego dobra można pozyskiwać kosztem coraz mniejszych ilości drugiego dobra. Krzywa obojętności jako sposób prezentacji gustów. Krzywa obojętności obrazuje wszystkie kombinacje dwóch dóbr dające konsumentowi taką samą użyteczność. Użyteczność porządkowa i kardynalna. Charakterystyka preferencji konsumenta za pomocą mapy obojętności pokazuje jak zadowolenie (użyteczność) zmienia się (jest funkcją) w zależności od poziomu i struktury konsumpcji. Ta funkcja użyteczności ma dwie podstawowe własności. Każda krzywa obojętności jest wypukła, a posuwając się do góry i w prawo krzywe obojętności reprezentują coraz wyższe poziomy zadowolenia. Wyższa krzywa obojętności reprezentuje wyższy poziom użyteczności. Użyteczność porządkowa (ordinal utility)- jest to funkcja, która informuje nas o porządku, w jakim konsument uszeregował poszczególne kombinacje dóbr. Nie mówi ona natomiast nic o intensywności upodobań danej struktury konsumpcji. W tym kontekście możemy używać tylko względnych określeń takich jak: „lepszy”, „gorszy”, „preferowany”, „nie preferowany”. Jest możliwe (przynajmniej z założeniach) stworzenie funkcji użyteczności kardynalnej (cardinal utility). Użyteczność kardynalna (cardinal utility)- mówi nie tylko jak porządkuje się kombinacje, lecz także o intensywności upodobań mierząc zadowolenie lub użyteczność użyteczność dokładnych jednostkach. Przez analogię, przy mierzeniu odstępu miara porządkowa powiedziałaby tylko, że niektóre odległości są większe albo mniejsze lub tej samej odległości. Miara kardynalna, która określona byłaby w metrach lub jardach, powiedziałaby jak długie są te odległości, a więc o ile dłuższe (albo krótsze) od innych. Przyjęcie użyteczności porządkowej jest wystarczające do analizy podstaw teorii konsumenta tak długo, jak zajmujemy się problemami wyboru w warunkach pewności. Funkcja użyteczności kardynalnej jest niezmiernie użyteczna przy omawianiu wyboru w warunkach ryzyka, w rzeczywistości możliwość wyboru w takich warunkach uzależniona jest od istnienia tej funkcji. W warunkach pewności, gdy konsument analizuje wybór, pojęcie użyteczności porządkowej w zupełności wystarcza. Użyteczność porządkowa – hierarchizuje różne koszyki konsumpcyjne. Wielkość różnic użyteczności pomiędzy dowolnymi dwoma koszykami konsumpcyjnymi nie ma znaczenia. Użyteczność porządkowa powstała w wyniku nacisku na porządkowanie koszyków dóbr. Użyteczność kardynalna- są to teorie użyteczności, które przywiązują wagę do rozmiaru użyteczności. Kardynalne mierzenie użyteczności polega na ustalaniu intensywności subiektywnego odczuwania korzyści z konsumpcji danego dobra przez jedną osobę w wyniku porównania tej korzyści z korzyścią konsumpcyjną innego dobra. Każdy konsument posiada w danym czasie określony dochód pieniężny i stoi przed wyborem ile wydać pieniędzy na poszczególne dobra, z których każde przynosi mu pewną całkowitą użyteczność (total utility – TU), aby uzyskać maksymalną użyteczność z całego koszyka dóbr, które wybierze. Hipotetycznym celem konsumenta jest uzyskanie ograniczonej przez jego dochód maksymalizacji użyteczności z konsumpcji wybranego koszyka dóbr i usług. Użyteczność krańcowa jest stosunkiem przyrostu użyteczności całkowitej do przyrostu konsumpcji lub zapasu dobra. Użyteczność krańcowa to korzyść, przyjemność lub satysfakcja uzyskiwana w celu konsumpcji każdej kolejnej jednostki tego samego produktu. Cechą użyteczności krańcowej jest jej obniżanie się wraz ze wzrostem liczby konsumowanych w tym samym czasie jednostek danego dobra (usługi). Koncepcja użyteczności krańcowej, sformułowana przez subiektywistyczny kierunek poglądów ekonomicznych, stała się podstawą subiektywnej teorii wartości i wyznaczenia kształtu krzywej popytu. Użyteczność całkowita jest sumą użyteczności krańcowych wszystkich konsumowanych jednostek danego dobra (usługi) lub w szerszym ujęciu – wszystkich jednostek wszystkich konsumowanych dóbr i usług. W teorii wyboru konsumenta zakłada się, że konsument, dążąc do osiągnięcia swoich celów, zachowuje się racjonalnie, czyli postępuje w sposób wewnętrznie spójny, umożliwiający maksymalizację zadowolenia. Z założenia o racjonalności postępowania wynikają pewne wnioski: - konsument dokonuje wyboru spośród wielu możliwych rozwiązań i uwzględnia w tych wyborach swój system preferencji, - przy każdorazowym dokonaniu wyboru musi on zrezygnować z jednego lub większej liczby innych rozwiązań, - w dążeniu do maksymalizacji zadowolenia konsument podejmuje działanie przynoszące więcej korzyści niż kosztów. Teoria użyteczności krańcowej – zakłada mierzalność użyteczności oraz możliwość wyrażenia jej w liczbach (jest to tzw. użyteczność kardynalna). Do jej mierzenia wymyślono specjalną jednostkę zwaną utylem. Współczesna teoria zachowania się konsumenta zakłada jedynie zdolność konsumenta do uszeregowania kombinacji według jego preferencji (użyteczność nie jest konkretną wielkością liczbową, lecz kategorią porządkową). Użyteczności przypisuje się jedynie wartości porządkowe, które wskazują na relatywne znaczenie użyteczności konkretnych dóbr konsumpcyjnych w stosunku do siebie. 3) Użyteczność jest kategorią abstrakcyjną, która określa subiektywne zadowolenie, jakie daje człowiekowi konsumpcja dóbr. Jeżeli konsument stanie przed koniecznością wyboru między dobrami A i B, to potrafi zdecydować, którą kombinację ilościową tych dóbr preferuje lub też, że kombinacje te są dla niego jednakowo użyteczne. Zestawienie takich ilościowych kombinacji obu dóbr, przedstawiających dla konsumenta jednakową użyteczność, jest nazwane szeregiem obojętności. Im więcej jednostek dobra B w porównaniu z A posiada konsument, tym mniej to dobro cenne i vice versa. Zjawisko to jest dobrą prezentacją prawa malejącej użyteczności krańcowej. Analiza szeregów obojętności pozwala wyznaczyć prawdopodobny kształt krzywej obojętności. Użyteczność całkowita (TU) jest to łączna satysfakcja, jaką człowiek osiąga z konsumpcji określonej ilości danego dobra: n TU=∑Qi i=1 Gdzie: Q- jednostka konsumowanego dobra. Użyteczność krańcowa (minimalna; MU) to zmienna (przyrost lub spadek) użyteczności całkowitej związana ze zwiększeniem (zmniejszeniem) konsumpcji danego dobra o kolejną, dodatkową jednostkę: MU= ∆TU ∆Q Gdzie ∆TU- przyrost użyteczności całkowitej ∆Q- przyrost ilości konsumowanego dobra o jednostkę MAX Użyteczność całkowita TU Q – jednostka konsumowanego dobra Użyteczność krańcowa MU Punkt satysfakcji Q – jednostka konsumowanego dobra PREFERENCJE KONSUMENTA Przy danych koszykach konsumpcji (wzór) konsument potrafi uszeregować je według stopnia pożądania. Konsument może stwierdzić, że jeden z koszyków jest ściśle lepszy niż inny, lub, że są mu one obojętne. ŚCISŁOŚĆ PREFEROWANIA Symbol > oznacza, że dany koszyk jest ściśle preferowany w porównaniu z innym, zatem zapis X>Y oznacza, że konsument ściśle preferuje koszyk X w porównaniu z koszykiem Y. Jeżeli konsument woli jeden koszyk od drugiego, znaczy to, że w danych warunkach wybrałby właśnie ten, Anie inny. Jeżeli konsument jest obojętny względem dwu koszyków dóbr użyjemy symbolu ~ i zapiszemy X~Y to oznacza, że zgodnie ze swoimi preferencjami konsument byłby tak samo usatysfakcjonowany ze spożycia koszyka X jak z koszyka Y. Jeżeli konsument preferuje jeden z koszyków albo jest obojętny wobec obu, to słabo preferuje koszyk X względem koszyka Y, więc X≥Y. CHARAKTERYSTYCZNE CECHY PREFERENCJI KONSUMENTA Kompletność Załóżmy, że istnieją dwa dowolne koszyki X i Y, które mogą być porównywalne. Przy dowolnym koszyku X oraz dowolnym koszyku Y zakładamy, że X≥Y albo Y≥X albo obydwa koszyki są jednakowo preferowane (X~Y). Zwrotność Zakładamy, że każdy koszyk jest przynajmniej tak samo dobry jak on sam, zatem X≥X. Przechodniość Jeśli X≥Y oraz Y≥Z to zakładamy, że X≥Z. Innymi słowy, jeśli konsument sądzi, że X jest przynajmniej tak samo dobry jak Y, a Y przynajmniej tak samo dobry jak Z, to sądzi on również, że X jest przynajmniej tak samo dobry jak Z. Ilość dobra Y Ilość dobra Y KRZYWA OBOJĘTNOŚCI – krzywa przedstawia szereg kombinacji różnych ilości dwóch dóbr reprezentujących równe zadowolenie konsumenta (ten sam poziom użyteczności całkowitej), ponieważ w każdej z tych kombinacji jakiekolwiek zmniejszenie ilości jednego dobra zostaje w pełni zrekompensowana odpowiednim zwiększeniem ilości drugiego dobra, (z czego wynika ujemne nachylenie krzywej obojętności). 1 2 Koszyki dóbr dostarczające konsumentowi coraz większej satysfakcji U3 U2 U U1 Ilość dobra X Krzywa obojętności dla koszyka dóbr (X, Y) Ilość dobra X Mapa obojętności Między dwoma dobrami x i y, których krzywa obojętności u jest przesunięta na rys. 1 istnieje stosunek substytucyjności. Miernikiem efektu substytucyjności dobra x przez dobro y jest maksymalna stopa substytucji (wzór). Określa ona, jaką ilość dobra y należy poświęcić w celu zwiększenia konsumpcji dobra x o jednostkę w sytuacji, kiedy konsument pozostaje na tej samej krzywej obojętności, czyli nie zmienia poziomu zadowolenia z konsumpcji. W miarę zastępowania dobra y przez dobro x marginalna stopa substytucji maleje, co oznacza, że w miarę zwiększania konsumpcji dobra x konsument jest skłonny rezygnować z coraz mniejszej ilości dobra y, aby utrzymać ten sam poziom użyteczności całkowitej (zjawisko zmniejszania się marginalnej stopy substytucji), co powoduje, że krzywe obojętności spłaszczają się w miarę przesuwania się po nich w prawo. Równowaga konsumenta przy ograniczeniach budżetowych – jest to sytuacja optymalna dla konsumenta, przy określonym jego dochodzie i ustalonych na rynku cenach (tj. przy określonych możliwościach konsumenta wyznaczonych przez jego linię budżetową), która jest osiągnięta wówczas, gdy krańcowe użyteczności wszystkich nabywanych przez konsumenta towarów i usług w stosunku do ich cen będą sobie równe. Zatem równowaga konsumenta ma miejsce, gdy: MU- Użyteczność krańcowa (marginalna) P- cena a, b, c,…,z- poszczególne dobra lub usługi wchodzące w skład koszyka zakupów konsumenta. A więc użyteczności końcowe tych dóbr są proporcjonalne do ich cen: Ilość dobra Y Zatem maksymalną użyteczność z konsumpcji dwóch dóbr konsument osiąga wówczas, gdy stosunek użyteczności krańcowych tych dóbr zrówna się z odpowiednią relacją ich cen. Prawidłowość tą nazywa się II prawem Gossena. Punkt równowagi konsumenta (konkretny koszyk dóbr X i Y wyznaczony punktem 3 U3 Stycznośc linii budżetowej konsumenta z najlepszą możliwością do uzyskania krzywą obojętności U2) jest dla niego U2 Punkt optymalnym(najwłaściwszym) wyborem. równowagi konsumenta U1 Ilość dobra X O – wybór optymalny przy dobrach doskonale komplementarnych Ilość dobra Y Linia budżetowa konsumenta U1, U2, U3 – krzywe obojętności konsumenta(U1, U2; U3 – nieosiągalna przy danych dochodach) U2 U3 U1 Ilość dobra X OPTIMA KONSUMENTA Ilość dobra Y Wariant I U1 U2 Bx – optimum brzegowe konsumenta. Maksymalizację satysfakcji uzyskuje konsument maksymalizując spożycie dobra x rezygnując zarazem z konsumpcji dobra y. Konsument preferuje dobro x nad dobro y. U3 Ilość dobra X Ilość dobra Y Wariant II U3 By – optimum brzegowe konsumenta. Maksymalizację satysfakcji uzyskuje konsument maksymalizując konsumpcję dobra y rezygnując przy tym ze spożycia dobra x. Konsument preferuje dobro y nad dobro x. U2 U1 Ilość dobra Y Ilość dobra X U1 U2 Wariant III U3 W – optimum wewnętrzne konsumenta. Maksymalizację satysfakcji uzyskuje konsument spożywając zarówno dobro x jak i dobro y (nie koniecznie w równych ilościach). W Ilość dobra X ŚCIERZKA EKSPANSJI DOCHODOWEJ Ilość dobra Y Wzrost dochodów konsumenta charakteryzuje się przesunięciem linii budżetowej konsumenta na zewnątrz od środka układu współrzędnych (konsument może nabyć więcej dóbr za swój dochód) oraz zmianami wielkości popytu na dobra, w zależności od ich rodzaju*. Ścieżka ekspansji dochodowej jest to krzywa, U1 U2 U3 która powstaje z połączenia punktów 4 obrazujących kolejne optima konsumenta w miarę wzrostu jego dochodów. C A B Ilość dobra X Ilość dobra Y 5 C B A Ilość dobra Y Ilość dobra X 6 A B C Ilość dobra X Gdy zwiększa się dochód konsumenta, konsumpcja przesuwa się z A przez B do C. Na wykresie: 4. To przesunięcie oznacza wzrost konsumpcji obu dóbr; są one dobrami normalnymi. 5. Konsumpcja X spada, jest ona dobrem niższego rzędu; a dobro Y jest dobrem normalnym. 6. X jest dobrem normalnym, a Y dobrem niższego rzędu Ilość dobra Y * - w miarę wzrostu dochodów konsumenta wzrasta jego popyt (i zarazem konsumpcja) na dobra normalne, a maleje na dobra niższego rzędu Ścieżka ekspansji dochodowej D C A Na podanym przykładzie Y jest zawsze dobrem normalnym, X jest dobrem normalnym przy niskich poziomach dochodu, lecz staje się dobrem niższego rzędu przy wyższych poziomach dochodu. B Ilość dobra X ŚCIEŻKA EKSPANSJI CENOWEJ Ilość dobra Y Ilość dobra Y Załóżmy, że cena dobra X spada, konsument może zatem nabyć go więcej za swój dochód (który nie ulega zmianie). A B Ilość dobra Y Ilość dobra X C Ilość dobra X Ilość dobra X a) X i Y są dobrami komplementarnymi b) X i Y są substytutami c) X jest dobrem „Giffen’a” KRYWA ENGLA Dochód Dochód Krzywa Engla pokazuje związek pomiędzy dochodem konsumenta, a ilością nabywanego dobra. Wariant I Wariant II Ilość nabywanego dobra podstawowego Ilość nabywanego dobra wyższego rzędu
