rynek - Internet Świadłowodowy dla Firm
advertisement
RYNEK Pojęcie „rynek„ wywodzi się od niemieckiego słowa „ring„ oznaczającego w średniowieczu okrągły plac, na którym dokonywano transakcje handlowe. W rzeczywistości jednak można spotkać wiele odniesień do pojęcia „rynek”. Po pierwsze, jest on określany jako miejsce zawierania i przeprowadzania transakcji kupna – sprzedaży. Współcześnie jednak jest to zbyt wąskie ujęcie problemu, gdyż obok rynków tradycyjnie zlokalizowanych funkcjonują również takie, które nie posiadają swojej siedziby i nie ma bezpośrednich kontaktów pomiędzy nabywcami i sprzedawcami np. międzybankowy rynek pieniężny. Po drugie, rynek jest definiowany także jako ogół warunków, w których dochodzi do zawierania transakcji wymiennych. Warunki wymiany RYNEK Warunki wymiany Warunki wymiany Jednak i takie określenie rynku nie jest pełne. Same warunki są wprawdzie jego elementem niezbędnym, ale niewystarczającym. Biorąc pod uwagę wskazane problemy terminologiczne określimy rynek jako ogół stosunków, warunkujących decyzje podmiotów uczestniczących w wymianie handlowej. Podmiotami tymi są nabywcy, tworzący i kształtujący stronę popytową rynku oraz sprzedawcy (producenci), reprezentujący stronę podażową. Podmioty te dążą do zawarcia na jak najkorzystniejszych dla siebie warunkach kontraktu, stąd też istota rynku polega na konfrontacji i kompromisie pomiędzy zamierzeniami (planami) sprzedawców a nabywców. Pierwsi, dążąc do maksymalizacji swojej funkcji celu, którą jest maksymalizacja zysku, starają się, aby wytwarzane przez nich produkty cieszyły się zainteresowaniem klientów a ich ceny rynkowe były jak najwyższe. Z kolei, dążąc do maksymalizacji użyteczności całkowitej nabywcy starają się nabyć towar po jak najniższej cenie. Ten konflikt interesów jest jedną z podstawowych cech rynku. Rynek jest, zatem odzwierciedleniem stosunków, które nie mają jednolitego charakteru. Mogą one, bowiem przyjmować dwie postacie:1 Po pierwsze, postać stosunków wymiany, zachodzących pomiędzy sprzedawcami a nabywcami (procesy negocjacyjne) Po drugie, postać stosunków równoległych zachodzących między samymi sprzedawcami oraz między nabywcami ( procesy konkurencyjne). Rys. 1.1. Rynek jako ogół stosunków 1 Tę część rozdziału opracowano na podstawie W. Wrzosek : „ Funkcjonowanie rynku „ PWE Warszawa 1997 S N Sprzedawcy Nabywcy S N Stosunki wymiany Stosunki równoległe Stosunki wymiany Pierwotne znaczenie dla warunków funkcjonowania rynku mają stosunki wymiany, które zachodzą pomiędzy stroną popytową (nabywcy) a podażową (sprzedawcy), zaś stosunki równoległe mają wtórny względem nich charakter. Wynika stąd, że istota rynku opiera się o stosunki wymiany, zaś procesy konkurencji są efektem wtórnym. Wymiana jest skutkiem specjalizacji i podziału pracy a jej celem jest alokacja dóbr zgodnie z zapotrzebowaniem na nie. Wymiana dochodzi do skutku, ponieważ obie strony wymieniają to, co jest dla nich mniej korzystne, na to, co przynosi im większe korzyści. Zawarcie kontraktu kupna – sprzedaży jest finalnym efektem takich działań jak: ujawnienie przez sprzedawców zamiaru sprzedaży a przez nabywców chęci i gotowości zakupu, wzajemna konfrontacja ujawnionych planów, uruchomienie mechanizmu przetargowego, wskutek czego następuję zawarcie porozumienia cenowego (cena równowagi), określającego jednocześnie rozmiary zawartych transakcji (wielkość równoważąca rynek). O ile zatem, niezbędnym warunkiem funkcjonowania rynku jest ujawnienie przez nabywców i sprzedawców swoich zamiarów, o tyle w trakcie uruchamiania mechanizmu przetargowego dojść może do zmian tych planów. Oczywiście procesy negocjacyjne mają złożony charakter i obejmują takie uzgodnienia jak np. rodzaj produktu, techniczne warunki wymiany (warunki dostawy, płatności, gwarancji itp.). Stosunki wymiany (proces negocjacyjny) przebiegają najsprawniej w warunkach niczym nieograniczonego mechanizmu rynkowego (wolnego rynku), kiedy to cena kształtowana jest wyłącznie jako efekt gry sił rynkowych. Jeżeli cena przestaje być składnikiem procesu negocjacyjnego pomiędzy sprzedawcami a nabywcami, a zatem mechanizm rynkowy zostaje ograniczony (np. przez zmonopolizowanie gospodarki, ingerencję rządu itp.), proces negocjacyjny przestaje odgrywać kluczowe znaczenie w procesie gospodarowania. W praktyce wymiana ma obecnie charakter towarowo – pieniężny, stąd współczesne gospodarki noszą miano towarowo – pieniężnych. Oznacza to, że pieniądz jest ekwiwalentem umożliwiającym wymianę towaru (usługi) na pieniądz a następnie pieniądza na towar (usługę). Ułatwia to proces wymiany i stwarza warunki do rozprzestrzeniania się procesów wymiany handlowej. W dawnych systemach społecznych występowała jednakże gospodarka naturalna, w której wymiana nosiła miano barterowej ( towar za towar) i odbywała się bez użycia pieniądza. Ten rodzaj wymiany, w ograniczonym zakresie, ma miejsce także i dziś. Stosunki równoległe Jak już wspomnieliśmy, stosunki równoległe, polegające na procesach konkurencji pomiędzy samymi sprzedawcami bądź samymi nabywcami są wtórnym efektem wymiany handlowej. Treścią tych stosunków jest konfrontacja zamiarów jednych sprzedawców z planami innych i zamiarów jednych nabywców z dążeniami pozostałych. Procesy konkurencyjne polegają na przedstawianiu na rynku przez sprzedawców bądź nabywców, dążących do realizacji swoich własnych, indywidualnych interesów, ofert korzystniejszych od innych. Obejmują one zatem: gromadzenie i porządkowanie przez podmiot w nich uczestniczący informacji o zachowaniu pozostałych podmiotów oraz ustalenie metody reakcji podmiotu na postępowanie innych uczestników gry rynkowej. Podstawą tych procesów jest stale ujawniany konflikt interesów podmiotów rynkowych, co wytwarza dążenie do zwiększania własnych korzyści kosztem korzyści osiąganych przez konkurentów lub przynajmniej do przeciwdziałania zmniejszaniu korzyści, które mogłyby wystąpić pod wpływem działania konkurentów. W praktyce procesy konkurencyjne przybierają odmienną postać, gdyż konkurencja może odbywać się w formie cenowej bądź niecenowej. Dotyczyć może ona bowiem nie tylko wysokości żądanej ceny, ale także jakości produktu, jego wyglądu, trwałości, a nawet technicznych warunków sprzedaży (formy i terminy płatności, kwestia transportu, gwarancji itd.) Rynek określić możemy zatem jako formę nawiązywania kontaktów pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, dokonującą się w sposób ciągły i dobrowolny, w wyniku której określone zostają ceny oraz ilości nabywanych i sprzedawanych dóbr czy usług. Rodzaje rynków Rynek można rozpatrywać z różnego punktu widzenia np. przedmiotu obrotu, podmiotów ujawniających swoje zamierzenia, zasięgu terytorialnego, formy legalności, jego struktury podmiotowej itd. Na tej podstawie wyodrębniane są różne rodzaje rynków, które następnie, w miarę potrzeb, możemy agregować lub dezagregować. Z punktu widzenia przedmiotu wymiany rynki można klasyfikować w oparciu o zdefiniowanie przedmiotu wymiany. Po pierwsze możemy stwierdzić, że przedmiotem wymiany rynkowej są rzeczy (produkty), usługi ( odpłatne świadczenia niematerialne) oraz czynniki wytwórcze (praca, kapitał i ziemia). Takie podejście upoważnia nas do wyodrębnienia rynku: dóbr usług czynników wytwórczych Dezagregacja polegać tu będzie na wyodrębnieniu rynków cząstkowych, z których składa się każdy z wyżej wymienionych rynków. Np. rynek towarowy podzielić można na rynki branżowe a te z kolei, na rynki poszczególnych dóbr (np. rynek złota, rynek węgla, rynek pszenicy itd.) Rynek czynników wytwórczych tworzy rynek pracy, kapitału i ziemi. Można także mówić o rynku dóbr konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Produkcja pierwszych z nich zaspokaja bieżące potrzeby nabywców, drugich zaś przyszłe potrzeby. Po drugie, możemy określić rynek jako przepływ materialny i finansowy. Pozwala nam to wyodrębnić rynek realny i finansowy. Pierwszy rodzaj opisuje sferę realną (materialno – rzeczową), drugi zaś sferę finansową ( przepływ pieniądza i kapitału). Z punktu widzenia przestrzeni terytorialnej możemy mówić o rynku wewnętrznym (krajowym) i zewnętrznym (globalnym). Możemy także wyodrębnić rynek lokalny, regionalny, krajowy, kontynentalny, światowy, międzynarodowy. Biorąc jako kryterium stopień legalności rynku wyodrębniamy rynek formalny(akceptowany społecznie mechanizm rynkowy) i rynek nielegalny (tzw. czarny rynek lub szara strefa gospodarki), charakteryzujący się zazwyczaj społeczną szkodliwością i silnym zdeformowaniem procesów rynkowych. Z punktu widzenia struktury podmiotowej rynku, rodzaje rynku powstają w oparciu o porównywanie cech ekonomicznych, sklasyfikowanych w odpowiedni sposób grup producentów. Pod uwagę bierzemy tu ilość i rozmiary producentów, ich udziały w rynku, charakterystykę ekonomiczną produkowanego przez nich towaru (jednorodny czy zróżnicowany), bariery wejścia i wyjścia z rynku ( łatwość konsekwencje wejścia do danej branży lub też jej opuszczenia), możliwość kształtowania cen rynkowych. Na tej podstawie ekonomia analizuje zachowanie się podmiotów gospodarczych w takich warunkach rynkowych jak np. monopol, oligopol, konkurencja doskonała itp. Ich właściwości przedstawia poniższa tabela. Cecha Liczba firm Produkt Możliwość kształtowania ceny Konkurencja doskonała Dużo małych Homogeniczn y Żadna Monopol Jedna duża Nie posiadający substytutów Olbrzymia, choć ograniczona rozmiarami popytu rynkowego Konkurencja monopolistyczn a Wiele Zróżnicowany W wąskim zakresie Względnie łatwe Handel detaliczny Kilka Zróżnicowany lub standaryzowa ny Ograniczona zachowaniem innych oligopolistów Poważne przeszkody Rynek samochodów, stali Oligopol Wejście wyjście rynku Brak barier i z Przykłady Rynek rolny Bardzo trudne, choć w długim Sieć okresie energetyczna możliwe do , przezwycięże nia Elementy rynku Rynek jest areną gry, prowadzonej przez sprzedawców i nabywców. Arena ta ma trzech uczestników: popyt, podaż i ceny. Elementy te i ich zachowanie kształtują warunki rynkowe, w jakich działają podmioty gospodarcze. Ceny. Cena to suma pieniędzy, jaką należy zapłacić sprzedawcy w zamian za nabycie towaru czy usługi. Wyraża ona zatem pieniężną wartość wytworzonego produktu a w efekcie kształtuje koszty utrzymania gospodarstw domowych i zyskowność producentów. 2 Ceny determinują przebieg procesów gospodarczych a jednocześnie określają wielkość produkcji i konsumpcji. Spełniają więc na rynku istotne funkcje. Funkcja informacyjna cen polega na dostarczaniu danych wyrażonych za pomocą jednostek pieniężnych dla prowadzenia rachunku ekonomicznego. Oznacza to, że ceny informują każdy podmiot działający na rynku o poziomie jego dochodów, kosztów, zysków itp. Na podstawie tych parametrów podejmowane są decyzje o zmianie wielkości i struktury zarówno produkcji, jak i konsumpcji. W rzeczywistość określa wartość wszelkich przychodów i wydatków wszystkich podmiotów gospodarczych: konsumentów, przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych, rządu i jednostek administracji publicznej, instytucji finansowych itd. 2 W cenach wyraża się również mierniki mikro- i makroekonomiczne takie jak np. utargi koszty czy zyski czy produkt krajowy brutto, krajowe inwestycje prywatne, wielkość wydatków rządowych, wartość eksportu itd. Funkcja redystrybucyjna i alokacyjna cen polega na podziale dochodów pomiędzy uczestnikami rynku. Ceny obejmują bowiem różnego rodzaju marże, prowizje, zyski, podatki, cła, opłaty przenosząc siłę nabywczą od jednych do innych podmiotów. W praktyce jednak funkcja ta jest mocno ograniczona ze względu na aktywną i bierną działalność na rynku państwa w każdym systemie gospodarczym. Dystrybuując dochody, ceny równocześnie alokują zasoby w gospodarce tak, że trafiają one do branż, gałęzi, dziedzin produkcji, charakteryzujących się wyższą zyskownością z dziedzin mało rentownych. Funkcja bodźcowa cen polega na motywowania do określonego działania uczestników rynku. Określając poziom otrzymywanych dochodów, ceny determinują odpowiednie zachowania podmiotów, służące zwiększeniu własnej korzyści. Oznacza to, że gospodarstwa domowe dążące do zaspokojenia swoich potrzeb poprzez kształtowanie popytu rynkowego, w efekcie stałego monitorowania i porównywania cen podejmują decyzje o zmianach wielkości popytu. Z kolei przedsiębiorcy wyliczając swoje przychody i koszty, a w konsekwencji wskaźniki zyskowności, rentowności itd., kształtują na ich podstawie rozmiary rynkowej podaży. Ogólnie rzecz ujmując, konflikt interesów dwóch stron prowadzi je do odmiennych zachowań. Rosnące ceny są na pewno bodźcem pobudzającym producentów, lecz jednocześnie parametrem zniechęcającym nabywców. Odwrotnie jest w przypadku spadku cen. Opierając się na specyfice gospodarki wolnorynkowej i administrowanej możemy analizować ceny z punktu widzenia ich elastyczności (siły reakcji). Mówiąc o cenach wolnorynkowych, mamy na myśli ceny ukształtowane przez relacje popytu i podaży w warunkach nieograniczonego mechanizmu rynkowego. Jednak obok nich, w praktyce w gospodarce rynkowej funkcjonują również ceny administracyjne. Ich specyfika polega na zewnętrznym ustalaniu przez rząd lub agendy rządowe dolnych bądź też górnych pułapów cenowych na wybrane produkty czy usługi, co w efekcie prowadzi do powstawania na rynku nadwyżek lub niedoborów (stanów nierównowagi). Zamrożone na ustalonym poziomie ceny, nie mogą giętko (elastycznie) dostosować się do zmian innych elementów rynku i przywrócić zachwianej równowagi. Na tej podstawie możemy mówić o cenach elastycznych i sztywnych. Pierwsze natychmiast i ostro reagują na zmiany popytu i podaży, drugie nie wykazują żadnego dostosowania. Popyt. Popyt jest wyrazem ujawnionych zamiarów zakupu dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie cen rynkowych, wysokości dyspozycyjnych dochodów, indywidualnych gustach i preferencjach, ilości i strukturze wiekowej nabywców itd.). Mierzony jest on ilością nabywanych produktów przy danej cenie w danym czasie. Popyt jest strumieniem, co oznacza, że celem ekonomisty jest zbadanie przepływu towarów od sprzedawcy do nabywcy w pewnym okresie czasu ( miesiącu, dniu, kwartale, roku itd.). Dokonujący na rynku zakupów konsumenci, kształtują rozmiary jednej z dwóch sił rynkowych – popytu. Proces nabywczy każdej jednostki odbywa się przy tym w odmiennych warunkach, wyznaczonych np. poziomem ceny rynkowej, wysokością otrzymywanych dochodów, gustami itd. Jednak ze względu na występowanie zjawiska rzadkości i ograniczoną siłę nabywczą konsumentów nie wszystkie potrzeby ( popyt potencjalny) mogą być zaspokojone. Ekonomia zajmuje się więc tylko popytem efektywnym ( popartym możliwościami finansowymi), badając jego determinanty i właściwości, próbując wyjaśnić czym jest popyt i jak wpływa on na wyznaczanie ceny. Popyt ulega zmianie pod wpływem wielu czynników, z których część związana jest z rynkiem, spora ilość jednak leży poza nim, jak np. czynniki społeczne ( wiek, wykształcenie itp.). Podaż. Podaż jest wyrazem ujawnionych zamiarów sprzedaży dobra lub usługi w konkretnych warunkach ekonomicznych ( przy danym poziomie kosztów, postępie naukowo – technicznym, dostępności zasobów, rozmiarach zgłaszanego na rynku zapotrzebowania itd. ). Mierzony jest on jest ilością sprzedawanych przy danej cenie produktów w danym czasie. Podaż jest podstawą zaspokojenia rynkowego popytu. Rozmiary podaży mają jednak wyznaczone granice. Dolną granicę stanowi próg rentowności, wyznaczający minimalną opłacalną (przynoszącą zyski) skalę produkcji. Górne rozmiary wyznaczone są dostępnością czynników wytwórczych i efektywnością ich zastosowania, a więc produkcją potencjalną. Kolejnym ograniczeniem rozmiarów podaży jest czas, rozpatrywany w ekonomii jako krótki i długi okres. Oczywiste jest, że w długim okresie podaż jest bardziej elastyczna (firmy mają np. możliwość zwiększenia swoich rozmiarów) niż w krótkim, kiedy firmy często nie mają możliwości zwiększenia produkcji ze względu na ograniczenia w dostępie do czynników wytwórczych w szczególności czynnika pracy. Dostępna na rynku ilość danego towaru lub danej usługi to rynkowa podaż. Maksymalne rozmiary produkcji (produkcję potencjalną) wyznaczają możliwości wytwórcze gospodarki, nagromadzone zapasy oraz możliwości importowe. W praktyce jednak oferowane na rynku (faktyczne) ilości towarów nie są równe potencjalnej produkcji w kraju. Po pierwsze, w rzeczywistości nie wszystkie czynniki wytwórcze znajdują zastosowanie a zatem możliwości produkcyjne nie są w pełni wykorzystywane. Po drugie, część krajowej produkcji zostaje wyeksportowana lub zużyta na wewnętrzne potrzeby, nie trafiając w ogóle na rynek (np. produkcja na własne potrzeby gospodarstw rolnych, straty i ubytki itd.). Z drugiej strony krajowa podaż dóbr i usług uzupełniana jest przez towary importowane z zagranicy. Można, zatem stwierdzić, że faktyczną wielkość produkcji oferowana na rynku, wyznacza stopień wykorzystania możliwości produkcyjnych kraju. Rynkowa podaż danego towaru jest, zatem sumą indywidualnych podaży tego dobra oferowanych przez wszystkich producentów, wytwarzających na danym rynku. Podaż, podobnie jak popyt ulega zmianom po wpływem czynników cenowych, jak i pozacenowych. Wolny i ograniczony mechanizm rynkowy Mechanizm rynkowy jest związkiem przyczynowo – skutkowym, jaki zachodzi pomiędzy elementami rynku czyli podażą, popytem i ceną. Każdy z tych elementów ulega bowiem zmianie ( zarówno w krótkim, jak i długim okresie ), determinując zachowanie pozostałych. Istotą mechanizmu rynkowego są wyżej opisane procesy negocjacyjne i konkurencyjne oraz ukształtowana w ich efekcie cena rynkowa towaru, będącego przedmiotem wymiany handlowej. Mechanizm rynkowy jest regulatorem zdolnym do samodzielnego wyrównywania wszelkich stanów nadwyżek bądź niedoborów rynkowych. W zależności od panujących w danej gospodarce warunków możemy mówić o konkurencyjnym mechanizmie rynkowym (wolny rynek) lub też o ograniczonym mechanizmie rynkowym ( rynek regulowany ). Konkurencyjny mechanizm rynkowy występuje wyłącznie na rynku doskonale konkurencyjnym, na którym działa wiele małych podmiotów tak, że posiadają oni małe udziały w rynku, a zatem samodzielnie nie mogą wpływać na rozmiary popytu czy też podaży i poziom rynkowych cen. Żadna z indywidualnych decyzji pojedynczego uczestnika rynku nie zachwieje osiągniętą równowagą. Jeżeli jednak na skutek czynników zewnętrznych zmiany któregoś z elementów rynku nastąpią, to samoistnie uruchomi się mechanizm korygujący wszelkie deformacje. W ten oto sposób konkurencyjny mechanizm rynkowy oczyszcza rynek z ewentualnych nadwyżek i niedoborów. Ograniczony mechanizm rynkowy pojawia się w sytuacji, gdy ceny podlegają usztywnieniu tak, że nie mogą one elastycznie usuwać nadwyżek i niedoborów. Sytuacje takie zachodzą w przypadku m.in. ingerencji państwa w procesy ekonomiczne (np. polityka podatkowa, subwencje, dotacje, ustalanie administracyjnie cen na wszystkie bądź niektóre towary, ustalanie pułapów zmian cen itd.). Inny przykład to monopolizacja gospodarki, kiedy to jeden, duży podmiot gospodarczy sam kształtuje stronę podaży bądź też popytu i „ dyktuje „ warunki rynkowe. Należy jednak zdawać sobie sprawę z faktu, że nawet wolny mechanizm rynkowy ulega pewnym ograniczeniom. Jest nim powszechny problem ograniczoności ilości stojących do dyspozycji zasobów a przede wszystkim ich ograniczonej mobilności. Zgłoszenie większego efektywnego zapotrzebowania, jak i chęć producentów, by w odpowiedzi na to zwiększyć oferowane ilości produktów może napotkać ograniczenia w sferze realnej (materialnej, rzeczowej). Dostępność nakładów czynników produkcji wyznacza zatem granice możliwości produkcyjnych mierzone tzw. produkcją potencjalną, a zatem wyznacza pułap dla możliwości zaspokojenia naszych ludzkich potrzeb. DETERMINANTY POPYTU Popyt na dane dobro lub usługę można zdefiniować jako zbiór ilości ,które nabywcy skłonni są kupować w zależności od sytuacji panującej na rynku Ilości te kształtują się pod wpływem rozmaitych czynników natury ekonomicznej, społecznej, geograficznej klimatycznej politycznej. Zamieszczona poniżej tabela przedstawia nam ważniejsze wymierne i niewymierne czynniki, które mogą wpływać na kupowane na rynku ilości. Cena rynkowa Potrzeby POPYT Preferencje Producenci Czynniki pozacenowe Dochody dyspozycyjne Ceny innych towarów Indywidualne preferencje Wielkość rynku Skłonność do oszczędzania Oczekiwania ceny Gdybyśmy uwzględnili w naszej analizie zjawiska popytu jednocześnie wszystkie czynniki, otrzymalibyśmy bardzo złożoną wieloczynnikowa funkcja popytu. W praktyce jednak ograniczymy się do przedstawiania funkcji popytu jako zależności pomiędzy poziomem ceny a rozmiarami zapotrzebowania. Dla potrzeb analizy ekonomicznej rynku czynniki kształtujące rozmiary popytu można podzielić na dwie podstawowe grupy: 1. cena rozpatrywanego dobra 2. czynniki pozacenowe ( ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, wysokość dyspozycyjnego dochodu, indywidualne gusta i preferencje) Wśród tych determinantów znajdują się takie, które można mierzyć (ich zależność z popytem można przedstawić matematycznie – np. cena, wielkość dochodów) oraz takie, które są niemierzalne ( np. indywidualne preferencje każdego nabywcy). W przypadku tych ostatnich, ekonomia stara się wskazać ogólne kierunki ich oddziaływania. Wielkość popytu a poziom ceny rozpatrywanego dobra lub usługi Prawo popytu - typowa krzywa popytu Zależność między poziomem ceny a wielkością zgłaszanego zapotrzebowania na dane dobro nosi miano prawa popytu. Mówi ono, że przy pozostałych czynnikach (pozacenowych) niezmienionych, wzrost ceny oznacza spadek kupowanych ilości i odwrotnie, gdy cena spada, rozmiary zapotrzebowania i kupowane ilości rosną. Graficzną prezentacją prawa popytu jest typowa – ujemnie nachylona krzywa popytu. Krzywa popytu Ustalono, że w przeważającej liczbie przypadków (o pozostałych nieco później), popyt zmienia się w odwrotnym kierunku do zmian cen. Tę funkcyjną zależność popytu względem ceny Q = f ( P ) przedstawia ujemnie nachylona krzywa DD (krzywa popytu). Pokazuje ona, jakie ilości dobra konsumenci chcą nabyć przy różnych poziomach cen, w sytuacji gdy pozostałe czynniki jak np.: dyspozycyjne dochody, gusta, ceny innych towarów i pozostałe czynniki są niezmienione. Przyjmijmy, że student dysponuje miesięcznym dochodem w wysokości 1000 zł i w całości pragnie go przeznaczyć na zakup płyt CD. W zależności od ceny tego towaru zmieniają się ilości kupowanych przez niego płyt , co ilustruje poniższa tabela . Cena w zł Kupowane ilosci w szt. 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Nanosząc dane z tabeli na układ współrzędnych otrzymujemy graficzną prezentację zależności pomiędzy poziomem ceny a rozmiarami zgłaszanego przez studenta popytu na płyty CD, czyli krzywą popytu indywidualnego popytu. Jej skokowy przebieg wynika z niedoskonałej podzielności zarówno jednostek pieniężnych, jak i samego towaru. Analizę zależności przeprowadziliśmy bowiem wyłącznie dla całkowitych wielkości cen, pomijając wielkości pośrednie np. 98 zł, 55,5 zł, 42,33 zł itd. To samo dotyczy płyt CD, których nie da się podzielić podzielić i kupować np. 1,4 sztuki. 120 Cena w zł 100 80 60 40 20 0 0 2 4 6 8 10 12 14 Kupowane ilości w szt. Jeżeli jednak pominiemy kwestię niedoskonałej podzielności interesujących nas kategorii, to otrzymamy wygładzoną krzywą popytu indywidualnego w postaci linii ciągłej, która obrazuje rozmiary popytu przy każdym możliwym poziomie ceny. Cena C D tg C1 +Δ C α C0 -Δ Q C 0 Q D Wielkość popytuQd Q1 Q0 Charakterystyczną cechą tego wykresu jest odwrotne niż stosowane w matematyce oznaczenie osi, bowiem zmienna zależna (wielkości zakupów) jest tutaj oznaczona na osi odciętych zaś zmienna niezależna (poziom ceny) na osi rzędnych. Zabieg ten choć na pierwszy rzut oka dziwny ma, jak pokażemy w dalszych rozdziałach, swoje głębokie uzasadnienie. Analizując wpływ ceny rozpatrywanego towaru na wielkość zapotrzebowania posuwamy się wzdłuż krzywej popytu DD : a. w górę ( jeśli cena dobra rośnie a rozmiary popytu zmniejszają się ) b. w dół ( jeśli cena dobra spada a wielkość popytu rośnie ). Chcąc np. dowiedzieć się, jak zmieni się wielkość popytu studentów na płyty CD przy wzroście ceny z 50 do 70 zł, musimy przesunąć się wzdłuż krzywej popytu w górę, odczytując wielkość zapotrzebowania na kasety przy wyższym poziomie ceny. Okazuje się, że w takiej sytuacji, że nasi studenci będą zmuszeni ograniczyć swoje zakupy z 60 do 40 sztuk miesięcznie. Podobne działanie wykonujemy, jeżeli cena analizowanego dobra spada. Przyczyny działania prawa popytu są dość oczywiste. Kiedy cena dobra wzrasta, niektórzy nabywcy redukują jego zakupy, inni zaś w ogóle rezygnują z zakupów . Z reguły bowiem każdy produkt posiada substytut ( dobro zastępujące ), którego konsumpcja umożliwia zaspokojenie tej samej potrzeby, choć w nieco odmienny sposób np. zamiast drożejącego masła można kupić i jeść margarynę Nasz student może np. zamiast płyt CD kupić sobie kasetę magnetofonową. Drugą Istotną kwestią jest wpływ zmiany ceny na sytuacji finansowej kupującego, Jego siła nabywcza – przy stałej ilości pieniądza pogarsza się gdy cena rośnie(może kupić mniej) a poprawia(może kupić więcej) ,gdy spada. W ekonomii opisane zjawiska nazywane są substytucyjnymi i dochodowymi efektami zmiany ceny Znajomość tych dwóch efektów pozwala nam wyjaśnić opadający najczęściej na prawo przebieg krzywą popytu rynkowego. Przyjrzyjmy się zatem tym efektom dokładniej Efekt dochodowy zmiany ceny Zjawisko spadku kupowanych ilości w przypadku wzrostu ceny lub na odwrót tłumaczy również tzw. efekt dochodowy. Odnosi się do realnych możliwości finansowych konsumenta. Kiedy bowiem cena danego dobra rośnie, zaś wszystkie pozostałe czynniki ,czyli również dochód konsumenta nie ulegają zwiększeniu, jego siła nabywcza zmniejsza się. Naturalną tego konsekwencją jest zmniejszenie realnych możliwości zakupów rozpatrywanego dobra a często pociąga to za sobą również konieczność ograniczenia wydatków na pozostałe dobra. Nasze założenie o przeznaczaniu całego dochodu na zakup płyt CD jest mało realne. Najprawdopodobniej student kochający muzykę faktycznie większość pieniędzy spożytkowałby na zakup płyt CD, jednak trudno przypuszczać, że zrezygnuje on zupełnie z innych wydatków np. na pójście do kina, pubu,, czy na zakup modnych adidasów. Kiedy ceny płyt CD będą coraz wyższe, a student nadal otrzymywać będzie miesięcznie 100 zł, jego sytuacja jako nabywcy wyraźnie pogorszy się, szczególnie, że większość swoich dochodów wydatkował na drożejący towar. W takim przypadku należy się spodziewać, że ograniczy on zakupy płyt CD. Siła oddziaływania obydwu opisanych powyżej efektów jest różna w zależności od rodzaju dobra, z jakim mamy do czynienia i od indywidualnych cech konsumenta. Wiadomo na przykład, że efekt substytucyjny i dochodowy będzie słaby np. w przypadku soli, która jako wydatek nie zajmuje ważnego miejsca w naszych kosztach utrzymania (jest relatywnie tanim produktem, kupowanym w stosunkowo niewielkich ilościach) a poza tym nie tylko że nie posiada bliskich substytutów ale jest nam wręcz niezbędna do życia. Mówimy zatem, że popyt na sól jest sztywny, czyli nie ulega zmianie pod wpływem zmiany ceny. Poza tym konsument może zachować się nieracjonalnie i nie zmniejszyć zakupów towaru, którego cena rośnie. Dzieje się tak np. w przypadku używek np. papierosy, alkohol itp. Chociaż produkty te są nabywane w takich wypadkach w dużych ilościach i nie posiadają substytutów , to wzrost ich ceny z reguły nie odstrasza ich nabywców. Efekt substytucyjny zmiany ceny. Obserwowany przy wzroście ceny spadek konsumpcji jest spowodowany m.in. działaniem tzw. efektu substytucyjnego. W sytuacji gdy wzrasta cena jednego dobra, zaś ceny pozostałych towarów nie ulegają zmianie, dobro to staje się relatywnie droższe. Inaczej mówiąc zmienia się jego cena w relacji do pozostałych towarów. Aby utrzymać dotychczasowy poziom satysfakcji z wydawanych dochodów pilnując by wydatki ich nie przekroczyły , konsumenci starają się zastąpić drożejące dobro innym, względnie taniejącym (bo jego cena pozostała niezmieniona), który w podobny sposób zaspokoi tę samą potrzebę czyli substytutem. Wyobraźmy sobie np., że przy innych cenach stałych i niezmiennym dochodzie, wzrasta cena biletów do kina. W takim przypadku ludzie będą poszukiwać tańszych źródeł rozrywki np. przedstawienia teatralne, kasety video itp. Obserwowany przez nas student mógłby dojść do wniosku, że zakup płyty CD po cenie 100 zł jest „drobną przesadą” a wtedy najprawdopodobniej nasz meloman kupowałby tylko najciekawsze dla siebie pozycje. Efekt substytucyjny występuje również w przypadku decyzji producentów . Kiedy wzrasta cena jednego z czynników wytwórczych a ceny pozostałych nie, producenci zmieniają stosowane metody produkcji w taki sposób, aby drożejące czynniki zastąpić relatywnie taniejącymi substytutami. Jednym z przykładów tego rodzaju postępowania jest np. zastępowanie w posiadanych przez firmę środkach transportu paliwa ropopochodnego , paliwem gazowym. Drobny zabieg techniczny w samochodzie umożliwia zmniejszenie kosztów eksploatacji samochodu a co za tym pozwoli obniżyć koszt transportu. Nietypowe krzywe popytu Opisana powyżej generalna zasada, że wzrost ceny powoduje redukcję zapotrzebowania na dany towar nie jest zawsze prawdziwa. Na rynku obserwowane są bowiem sytuacje, gdy krzywa popytu DD nie jest ujemnie nachylona, czyli ilustruje nietypowe zachowania konsumenta. Po pierwsze, popyt może w ogólne nie reagować na zmiany cen ( popyt sztywny) lub reagować skrajnie silnie ( popyt doskonale elastyczny ). W takich sytuacjach krzywa popytu jest odpowiednio pionową lub poziomą linią prostą. Po drugie, popyt może w pewnych sytuacjach zmieniać się w tym samym kierunku, co ceny. Oznacza to, że w miarę wzrostu cen, rośnie wielkość zapotrzebowania na dany towar Jednak dla podkreślenia wyjątkowego charakteru tych przypadków, noszą one miano paradoksów. Przypadki skrajne Zanim opiszemy zachowanie paradoksalne przyjrzyjmy się bliżej sytuacjom skrajnym. Możemy zaobserwować istnienie dwóch nietypowych funkcji popytu. Pierwszym z nich jest popytu sztywny. Charakteryzuje się on brakiem jakiejkolwiek wrażliwości na zmiany ceny a jego graficzną ilustracją jest pionowa krzywa DD. Cena (C) C C1 B C0 A = tg Q Q0 C 0 Wielkość popytu (Qd) Z popytem sztywny mamy do czynienia wówczas ,gdy nabywcy nie reagują na zmianę rynkowej ceny i utrzymują zakupu na niezmienionym poziomie Ilustruje to zamieszczony powyżej rysunek, na którym rynkowa cena wzrosła z poziomu C0 do C1 natomiast kupowane ilości pozostały na niezmienionym poziomie Q0 Popyt sztywny dotyczy dóbr, które nie posiadają substytutów np. sól, alkohol niektóre lekarstwa np. insulina , usługi pogrzebowe itd. zaspakajających w podobny sposób dana potrzebę .Najczęściej są to dobra niezbędne ,od których jesteśmy w ten czy inny sposób uzależnieni. Przy czym często ich cena jest stosunkowo niska w porównaniu z cenami innymi dobrami tak, że jej zmiana nie ma wyraźnego wpływy na poziom realnych dochodów nabywców i dlatego to kupowane ilości są do pewnego stopnia niezależne od zmian poziomu ceny rynkowej. Dobrym przykładem jest popyt na sól. Oczywiście opisywany brak reakcji ma miejsce przy kilku procentowej zmianie cen ,a nie wówczas, gdy cena zmienia się o kilkaset procent. Jednak przypadki tak gwałtownej( w krótkim okresie) zwyżki ceny rynkowej tylko jednego dobra na ogół nie występują .Może się natomiast zdarzyć w warunkach hiperniflacji ,że ceny wszystkich dóbr rosną jednocześnie o kilkaset procent. W tej szczególnej sytuacji będziemy musieli odwołać się do kategorii ceny względnej. Inaczej mówiąc będziemy musieli porównać indeks zmiany ceny badanego dobra z indeksem zmian ogólnego poziomu cen i dopiero wtedy możemy ustalić ,czy cena badanego dobra realnie wzrosła i o ile. Okaże się zapewne że jeśli cena względna rośnie, to co najwyżej kilka procent . Drugim nietypowym przypadkiem jest popyt doskonale elastyczny, który krańcowo silnie reaguje na zmiany cen. Przypadek ten jest czysto teoretyczny i analizowany w modelu rynku doskonale konkurencyjnego. Interpretacja tego zjawiska jest następująca: jakiekolwiek, możliwe dla małej firmy zmiany produkcji, nie będą miały wpływu na cenę rynkową wytwarzanego towaru. Graficzną ilustracją tej sytuacji jest pozioma krzywa DD. Cena (C) C C1 C0 A Q0 B = tg Q Q Wielkość popytu (Qd) Q1 Przeanalizujmy funkcje popytu pojedynczego dostawcy ziemniaków np. na warszawskim rynku . Produkcja ziemniaków charakteryzuje się z reguły występowaniem wielu drobnych wytwórców, z których każdy dostarcza indywidualnie na rynek znikomą część całej wytworzonej w danym okresie produkcji. Jeżeli jeden z producentów zdecyduje się zwiększyć swoje dostawy nawet o parę procent, to zmiana ta w stosunku do całości dostaw na rynek będzie tak znikoma, że będzie on mógł sprzedać dodatkową dostawę ΔQ= Q1-Q0 bez konieczności obniżania ceny czyli przy niezmienionej rynkowej cenie C0 .Indywidualny producent ziemniaków postrzega zatem krzywą popytu na swoje wyroby jako linię pozioma do osi odciętych. Zastanówmy się obecnie jak wyglądałaby krzywa popytu indywidualnego producent, gdyby zdecydował się on podnieść cenę swojego wyrobu powyżej ustalonego na rynku poziomu C0. Dostarczane na rynek ziemniaki są mniej więcej jednakowe u wszystkich producentów a więc kupującemu jest właściwie wszystko jedno od kogo one pochodzą . Jeżeli jeden z producentów zdecyduje się na podniesienie swojej ceny do poziomu C1, zaś pozostali sprzedają dalej po cenie C0, nasz producent najprawdopodobniej nie sprzeda nic .Jego dotychczasowi klienci zrezygnują zakupów u niego i przeniosą się do sprzedającej po niższych cenach konkurencji. Krzywa popytu podnoszącego cenę producenta na odcinku C0 C1 przebiega w tych warunkach po osi rzędnych ,na której wielkość popytu wynosi w każdym punkcie zero Paradoksalne zachowania popytu Graficzną ilustracją paradoksów konsumenckich jest dodatnio nachylona (rosnąca) krzywa popytu DD. Wskazuje ona, że wyższym poziomom cen odpowiadają większe rozmiary zgłaszanego przez konsumenta popytu. Cena D C1 +ΔC α tg α = +Δ C ----- >0 +Δ Q C0 +ΔQ Wielkość popytu Qd Q0 Paradoks Giffena Q1 Pierwszy z obserwowanych na rynku paradoksów to paradoks Roberta Giffena ( 1837 – 1910 ), angielskiego statystyka, który analizował zachowania konsumpcyjne najuboższych rodzin irlandzkich pod koniec XIX wieku. Paradoks ten związany jest z efektem dochodowym wywołanym wzrostem cen dóbr niższego rzędu ( np. ziemniaków, chleba ). Towary te mają duży udział w ogólnych wydatkach najbiedniejszych gospodarstw domowych, stąd wzrost ich ceny powoduje silny spadek ich dochodów realnych. Nietypowe zachowanie nabywców objawia się w zwiększeniu zakupów tych produktów, a zatem w zmianie struktury ogólnego spożycia. Zjawisko to ma dość proste wytłumaczenie. W przypadku wzrostu ogólnego poziomu cen (w tym również cen dóbr niższego rzędu ), towary te i tak pozostają nadal stosunkowo najtańsze na rynku. Stąd ubogie rodziny zwiększają zapotrzebowanie na wyżej opisane produkty, rezygnując z konsumpcji pozostałych artykułów żywnościowych ( np. mięsa, warzyw, owoców itd. ). Podsumowując, paradoks Giffena dotyczy dóbr niższego rzędu, których wzrost ceny wywołuje wystąpienie efektu dochodowego silniejszego aniżeli efekt substytucyjny. Towary cechujące się tą właściwością nazywamy „ dobrami giffenowskimi „ Należy zauważyć, że dobra giffenowskie zawsze są dobrami niższego rzędu, lecz nie każdy towar niższego rzędu musi być dobrem Giffena. Paradoks Veblena. Kolejnym nietypowym zjawiskiem na rynku jest paradoks zaobserwowany przez amerykańskiego uczonego Thorsteina Veblena ( 1857 – 1929 ). Stwierdził on, że popyt na drogie kosmetyki zachowuje się paradoksalnie – zwyżka ich ceny traktowana jest bowiem automatycznie jako oznaka poprawy ich jakości, zaś spadek ceny- jako pogorszenie jakości. Stąd, gdy towary te drożeją wzrasta zapotrzebowanie na nie, zaś gdy ich cena spada – popyt również zostaje zredukowany. Paradoks snoba. Jeszcze innym przypadkiem, podobnym do opisywanego wyżej paradoksu Veblena, choć o nieco innych przyczynach jest paradoks snoba. Sytuacja ta dotyczy dóbr luksusowych ( jachty, futra, biżuteria, drogie samochody itp. ), nabywanych nie ze względu na ich wartości użytkowe, lecz na prestiż, o którym świadczy ich posiadanie. W takim przypadku, zapotrzebowanie na te dobra rośnie w miarę wzrostu ich ceny. Posiadanie bowiem drogiego, niedostępnego cenowo dla większości nabywców produktu podnosi według nabywcy jego statut społeczny. Konsumpcja ma w tym wypadku charakter ostentacyjny. Zjawisko owczego pędu. Często mówi się również o paradoksie owczego pędu. Polega on na nietypowym zachowaniu konsumentów w wyniku oddziaływania producentów poprzez reklamę, promowanie pewnego stylu życia, modę. Istnieje bowiem grupa nabywców, którzy kupują takie dobra jak ich znajomi, sąsiedzi i najbliższe otoczenie. Jeżeli więc obowiązujący styl nakazuje posiadanie pewnego dobra, to podnoszenie cen przez producentów wcale nie redukuje zapotrzebowania na nie – wręcz przeciwnie. Paradoks spekulacyjny. Kolejnym przykładem nietypowego zachowania się nabywców jest paradoks spekulacyjny. Zdarza się bowiem, że konsument nabywa towary w większej ilości, jeżeli ich cena wzrasta, przewidując jej jeszcze większy wzrost. Jeżeli zaś cena dobra spada, konsumenci powstrzymują się od zakupów. Zjawisko takie jest podstawą funkcjonowania giełdy papierów wartościowych, obserwowane jest również w warunkach nasilającej się inflacji. 2. Wpływ czynników pozacenowych na wielkość popytu Dla analizy zachowań rynku i procesów dostosowawczych istotna jest zależność pomiędzy ceną a wielkością popytu. Jednakże jak pamiętamy popyt jest funkcją wielu zmiennych np.:dochodów, gustów, ilości kupujących itd., a zatem kupowane ilości mogą rosnąć lub maleć nawet wówczas, gdy rynkowa cena danego dobra pozostaje niezmieniona. Powstaje pytanie czy fakt działania innych czynników ten można uwzględnić i przedstawić w dwuwymiarowym układzie współrzędnych Badając wpływ ceny na popyt analizowaliśmy ruch wzdłuż krzywej popytu D zakładając ,że pozostałe czynniki były niezmienione czyli nie wpływały na zmiany kupowane ilości. Teraz odwrócimy to założenie i zaczniemy badać jak na kupowane ilości przy niezmienionej cenie rynkowej wpływać mogą zmiany pozostałych czynników. Zmiany któregokolwiek z pozacenowych determinantów ilustrowane są przesuwaniem krzywej DD w prawo – jeżeli czynniki te powodują wzrost popytu, bądź też w lewo – jeżeli powodują one spadek kupowanych ilości. Dochód a wielkość popytu Pojęcie dochodu konsumenta jest znacznie szersze aniżeli jego pieniężne wpływy z pracy zarobkowej. Obejmuje ono bowiem także niepieniężne wpływy, wcześniej zgromadzone oszczędności i inne aktywa ( np. domy, samochody itp. ), które w razie potrzeby można spieniężyć i przeznaczyć na zakupy koniecznych dóbr i usług. Powróćmy do przykładu naszego studenta. Utrzymajmy założenie, że całość swoich dochodów przeznacza on na zakup płyt CD a ich ceny kształtują się w identyczny sposób, jak we wcześniejszym przypadku. Obecnie jednak przeanalizujemy zakupy studenta przy wzroście jego dochodu ze 100 zł do 200 zł. Obrazuje to poniższa tabela. Cena ( w zł ) 10 20 50 110 Zapotrzebowanie (w sztukach) przy dochodzie 1000 zł 100 90 50 0 Zapotrzebowanie (w sztukach) przy dochodzie 2000 zł 100 +20=120 90+ 20=110 50+20= 70 0 +20= 20 Graficzną ilustracją opisywanego zdarzenia jest przesunięta na prawo krzywa popytu DD. Wynika z niej, że na skutek działania czynnika poza cenowego ( w naszym przypadku dochodu ) rosną rozmiary popytu przy każdym poziomie ceny np przy poziomie C0 od Q0 do Q1. C1=50 C0=20 Q0=90 Q1=110 Ważnym rozróżnieniem jest przy tym podział na dochód nominalny ( wyrażony ilością posiadanych jednostek pieniężnych ) i realny ( wskazujący ile jednostek dobra nabyć można tę ilość pieniądza ). Analizując wpływ dochodu na zachowania konsumenckie posługiwać się będziemy kategorią rozporządzalnego dochodu realnego, czyli ilością dobra czy usługi, jaką można nabyć za określoną kwotę dochodu nominalnego. Wysokość dochodu realnego uzależniona jest od wysokości dochodu nominalnego a także od zmian poziomu ceny rynkowej analizowanego dobra. Zmiany ceny prowadzące do zmian dochodu realnego nosi nazwę jak pamiętamy dochodowego efektu zmiany ceny. Dochód realny będzie wzrastać: jeżeli cena rośnie wolniej niż dochód nominalny jeżeli cena pozostają stała przy wzroście dochodu nominalnego jeżeli cena spada a dochód nominalny jest stały bądź też rośnie jeżeli cena spada szybciej aniżeli dochód nominalny Zwróćmy uwagę na fakt, że jeśli cena i dochód nominalny zmieniają się w tym samym kierunku i w jednakowym stopniu np. o 15% dochód realny pozostanie niezmieniony Wzrost dochodu realnego Yr prowadzić najczęściej do wzrostu ilości nabywanego dobra,. Jeżeli na skutek wzrostu dochodu realnego, rośnie zapotrzebowanie na dane dobro mamy do czynienia z dobrem normalnym .Jak pokażemy dalej popyt na dobra normalne zaspokajające podstawowe potrzeby jest mniej wrażliwy na zmiany dochodów aniżeli popyt na dobra luksusowe. Zdarzają się jednak dobra, kiedy wzrostowi dochodu realnego Yr towarzyszy nie wzrost a spadek kupowanych ilości . Dobra takie nazywamy poślednimi lub niższego rzędu (ang inferior goods) Są to najczęściej najtańsze wyroby zaspakajające potrzeby podstawowe np. kartofle, przeważnie gorsze jakościowo np najtańsze gatunki wędlin ,gorsze jakościowo używki, itp. Jeżeli ubogie gospodarstwa domowe odczuwają wzrost dochodu realnego Yr, najczęściej po jakimś czasie zmieniają strukturę konsumpcji i wydatków. Nie chcą i muszą już kupować niskich jakościowo dóbr poślednich, stać ich obecnie na zakup dóbr lepszej jakości i oczywiście droższych. Odwrotne efekty wystąpią w przypadku spadku dochodów W przypadku dóbr normalnych spowoduje spadek popytu, natomiast w przypadku dóbr niższego rzędu spowoduje on wzrost popytu na nie. Wzrost dochodu w przypadku dóbr normalnych Wzrost dochodu w przypadku dóbr niższego powoduje wzrost popytu na nie( szynka) rzędu (poślednich)powoduje spadek popytu na nie C C C0 C0 Q Q Q0 Q1 Q1 Yr1 Yr1 Yr0 Yr0 Q Q Q0 Q0 Q1 Rys. A Popyt na szynkę Q1 Rys.B Popyt na kaszankę Q0 Dotychczasową analizę opieraliśmy na założeniu, że ceny pozostałych dóbr pozostają na stałym poziomie. W praktyce okazuje się jednak, że zmiany cen innych towarów mogą mieć wpływ na popyt na nasze dobro . Kierunek tego wpływu uzależniony jest od tego, czy są to substytuty czy dobra komplementarne. Dla każdego producenta istotna jest zatem wiedza nie tylko na temat rynku własnego produktu, ale również na rynku innych towarów. Przeanalizujmy, jaki wpływ na popyt na rozpatrywane dobro mają zmiany cen substytutów i dóbr komplementarnych. Popyt a ceny dóbr substytucyjnych Dobra substytucyjne to towary zaspakajające w podobny sposób podobnie do naszego dobra w zaspokojeniu tej samej potrzeby. Oznacza to, że konsument może dokonywać wymiennie zakupu jednego z tych konkurencyjnych towarów. Oczywiście stopień substytucji może być różny. Przykładowo, masło i margaryna są bliskimi prawie doskonałymi substytutami, natomiast rower i samochód są dalekimi substytutami i domowy aparat telefoniczny trudno uznać za doskonałe substytuty ze względu na znacznie odmienne koszty, sposób użytkowania i możliwości zaspokojenia przy ich pomocy potrzeby przenoszenia się z miejsca na miejsce . Popyt na dobro substytucyjne zmienia się w odwrotnym kierunku Jeżeli wzrasta cena dobra substytucyjnego np. masła, to popyt na drugie dobro np. margarynę rośnie. Margaryna, której cena pozostała niezmieniona staje się bowiem w takim wypadku dobrem relatywnie tańszym. Odwrotnie jest w sytuacji, gdy spada cena jednego z substytutów. Wtedy na rynku drugiego dobra obserwujemy spadek popytu, który przenosi się na dobro relatywnie tańsze. Graficzną ilustracją wzajemnych zależności występujących pomiędzy dobrami substytucyjnymi jest obraz dwóch rynków substytutów, jednego którego cena uległa zmianie oraz analizowanego dobra, którego cena pozostaje niezmieniona. Dla ułatwienia przyjmimy my ,że są to substytuty doskonałe czyli zastępujące się w proporcji 1:1 np. dwa nie do odróżnienia przez nie wyrobionego konsumenta gatunki piwa Rys A Piwo” Brok” C D0 D1 C2 c d C0 C1 Q Q0 Q1 Q C0 a C1 B Rys B Piwo „Tyskie” Cs Wzrost ceny ” Tyskiego” z C0 do C1 na odwróconym do góry nogami rysunku B, powoduje zmniejszenie rozmiarów popytu na nie o ΔQ= Q1 – Q0<0. Ilustracją tego jest ruch w górę wzdłuż krzywej popytu na” tyskie” z punktu a do punktu b. Ponieważ cena piwa „Brok” pozostaje niezmieniona produkt ten względnie tanieje W efekcie przy niezmienionej jego cenie C0 konsumenci kupią go o ΔQ =Q1- Q0>0 więcej niż przed zmianą ceny piwa Tyskiego. Obrazuje to przejście z punktu c do d na górnym rysunku A .Analogicznie wzrosłyby kupowane ilości przy innych możliwych poziomach ceny np. C1 czy C2 . Graficzną ilustracją tych zmian jest równoległe przesunięcie krzywej popytu na to dobro na prawo z pozycji DD0 do DD1. Popyt a ceny dóbr komplementarne . Dobra komplementarne to wyroby uzupełniające się w zaspokajaniu tej samej potrzeby, pojedynczo nie przedstawiają dla nabywcy wartości użytkowej. Jako dobra doskonale komplementarne traktuje się np. prawy i lewy but, biską komplementarność wykazują komputery i oprogramowanie do nich itpsamochody i benzyna ,czy herbata i cukier. Popyt na dobra komplementarne zmienia się w tym samym kierunku. Jeśli na jednym rynku rosną kupowane ilości , to na drugim mamy do czynienia z podobnym zjawiskiem i na odwrót przy czym siła współzależności może być różna i zmienić się w czasie .Zastanówmy się obecnie jaki wpływ wywierać będzie zmiana cena dobra komplementarnego na popyt na dane dobro. Przyjmijmy, że analizujemy wpływ zmiany rynkowej ceny cukru na popyt na herbatę Dla ułatwienia graficznej ilustracji zjawiska załóżmy, że konsumenci używają zawsze do jednego kilograma herbaty jeden kilogram cukru . Rys A Herbata C D0 D1 C0 C1 d c Q Q1 Q0 Ck C1 C0 b a Q Q1 Q0 Rys B Cukier Jeżeli cena dobra komplementarnego, czyli cukru, wzrośnie na dolnym rysunku B z C0 do C1, wówczas zgodnie z prawem popyt nabywcy ograniczą kupowane ilości cukru z Q0 do Q1 Graficznym wyrazem tego jest przejście na tym rysunku z punktu a do punktu b. Jednocześnie konsumenci zmniejszą zakupy herbaty o ΔQ= Q1 – Q0 ,pomimo, iż cena herbaty pozostaje na niezmienionym poziomieC0 Graficznym wyrazem tych zmian jest przejście na górnym rysunku A z punktu c do punkt d . Podobnie wyglądałaby sytuacja przy innych możliwych poziomach cen np. przy cenie C1. Wynika z tego, że wzrost ceny dobra komplementarnego wywołuje spadek popyt na interesujące nas dobro . W efekcie krzywa popytu na to dobro przesuwa się w lewo z pozycji D0 do pozycji D1. Sytuacja odwrotna wystąpi ,kiedy cena dobra komplementarnego spadnie. W myśl prawa popytu, kupowane ilości tego dobra rosną a wraz nimi rosną kupowane ilości interesującego nas dobra przy każdym poziomie ceny . Popyt na dane dobro rośnie ,czego wyrazem jest przesunięcie jego krzywej popytu w prawo Zmiana ilość kupujących a popyt Ilość nabywców danego towaru określa wielkość popytu i rynku. Wzrost liczby nabywców zwiększa ceteris paribus popyt rynkowy jak przedstawiono na poniższym rysunku z D0 do D1, Spadek ilości nabywców wywołuje przeciwne efekty. Rynek przed zmianą D0 Rynek po zmianie D1 C0 Q max a Q max b Każda firma zabiega o poszerzenie swojego rynku zbytu np. rozszerza swój zasięg terytorialny niekiedy nawet poza granice swojego państwa .Ekspansja może również oznaczać rozszerzenie swojej oferty na różne grupy wiekowe, płciowe etniczne wyznaniowe itd. Nie mniej istotna jest również struktura kupujących na rynku a więc ich wykształcenie, struktura demograficzna, płeć, piramida wieku itd. Również te czynniki określają rozmiary i zmiany zapotrzebowania na niektóre produkty. Przykładem mogą być przewidywania liczebności przyszłych roczników demograficznych. Wzrost liczby urodzeń oznacza np. dobrą koniunkturę dla przemysłu zabawkarskiego, i innych producentów wytwarzających produkty dla dzieci. Starzenie się społeczeństwa oznacza wzrost popytu na lekarstwa itp Przewidywania przyszłych cen i dochodów Każdy człowiek antycypuje swoją przyszłą sytuację materialną. Jest ona zależna przede wszystkim od przewidywanego przyszłego poziom dochodu i przewidywanych ceny dóbr i usług ,które w przyszłości będziemy chcieli za te dochody kupić. Przewidywany wzrost dochodów najprawdopodobniej skłoni nabywców do ograniczania popytu na pewne dobra i usługi i wzrostu zakupów innych Jeżeli np. konsument spodziewa się w przyszłym miesiącu otrzymać premię, to ewentualny zakup nowych mebli może przełożyć na czas dogodniejszy finansowo. Z drugiej strony jeśli przewiduje ,że dochody jego są stabilne i będą w przyszłości rosły może zdecydować się na zaciągnięcie pożyczki lub co jest bardzo podobnie na zakup na raty Z kolei przewidywany wzrost cen najprawdopodobniej skłoni konsumentów do zwiększania bieżących zakupów, nawet wówczas gdy dane dobro nie jest w tym momencie potrzebne. Zakup na zapas pozwala uniknąć skutków przewidywanej podwyżki ceny . Na wynikające z przewidywań zachowania nabywców wpływają również inne warunki , takie np. jak dostępność i koszty kredytu, możliwość dokonywania zakupów ratalnych itp. Wreszcie nie bez znaczenia są nasze przewidywania dotyczące sytuacji politycznej czy zmian klimatycznych. Przewidując wojnę dokonujemy na zapas zakupów dóbr których w czasie wojny zawsze brakuje kupujemy mydło, sól ,cukier itp. Przewidując surową zimę kupujemy więcej niż zwykle opału itp. Popyt a zmiana gustów i upodobań konsumentów. Gusta i preferencje nabywców są trudno o ile w ogóle mierzalne. Nie znaczy to że można bagatelizować ich oddziaływania na rozmiary popytu. Dokonywane przez konsumentów wydatki pozostają pod silnym wpływem tradycji historycznych zwyczajów kulturowych, nie mówiąc już o wpływie obrządków religijnych. Te tradycyjne gusty i zwyczaje i upodobanie nieustannie zmieniają się pod wpływem mody, wprowadzania na rynek nowych lub ulepszanych produktów lub choćby dlatego, że ulegliśmy czyimś namowom lub perswazji, że ktoś rozbudził w nas potrzebę posiadanie danego dobra,. Może to być np. sąsiad, może to być również skuteczna reklamę ulegają zmianom i determinują zachowania popytu na dobra i usługi tak, że popyt na niektóre towary podlega dużym i częstym zmianom. Dobrym przykładem, ilustrującym opisywane zjawisko jest zaobserwowana ostatnio w krajach wysoko rozwiniętych moda na tzw. „zdrowy styl życia”. Ma to ogromne konsekwencje w zmianach popytu na pewne rodzaje żywności, usługi rekreacyjno – sportowe itp. Niektórzy ekonomiści twierdzą, że czynniki te nie powinny leżeć w sferze zainteresowań ekonomii, gdyż nie jesteśmy w stanie wyjaśnić źródeł ich powstania i ich zmian. Równocześnie nie potrafimy ich zmierzyć a w konsekwencji oszacować ich wpływu na zmiany popytu. Jednak warto zdawać sobie sprawę z ogólnego kierunku ich oddziaływania. Jeżeli atrakcyjność towaru rośnie w oczach konsumentów, to zwiększą oni zgłaszane na rynku zapotrzebowanie na ten produkt i odwrotnie. Podsumowując wpływ czynników pozacenowych na wielkość popytu możemy stworzyć dwa wykresy porównawcze: Wzrost popytu pod wpływem wpływem czynników pozacenowych Spadek popytu pod czynników pozacenowych C C Qd Qd a. wzrost dochodów dla dóbr normalnych a. spadek dochodów dla dóbr normalnych b. spadek dochodów dla dóbr niższego rzędu b. Wzrost dochodów dla dóbr niższego rzędu c. wzrost ceny substytutów c. Spadek cen substytutów d. spadek ceny dóbr komplementarnych d. Wzrost ceny dóbr komplementarnych e. wzrost rozmiarów rynku e. Zmniejszenie rozmiarów rynku f. uatrakcyjnienie towaru w oczach nabywców f. Spadek atrakcyjności towaru g. optymistyczne przewidywania przyszły g. Pesymistyczne oczekiwania przyszłych dochodów dochodów dochodów h. oczekiwania wzrostu cen h. oczekiwania spadku cen POJĘCIE I DETERMINANTY PODAŻY Pojęcie podaży może być interpretowane w trojaki sposób. Po pierwsze, może mieć na myśli ilość dobra, jaką w danym okresie czasu sprzedawcy skłonni są zaoferować do sprzedaży przy danym poziomie ceny rynkowej. Mówimy wówczas o wielkości lub rozmiarach podaży przy danej cenie. Ilustracją graficzną tak rozumianej podaży jest na wykresie dwuwymiarowym punkt o dwóch współrzędnych odpowiadających ilości i cenie Po drugie, może mieć na myśli ilości dobra jaką dostawcy w danym okresie skłonni są zaoferować do sprzedaży przy różnych poziomach cen. Mówimy wówczas o jednoczynnikowej funkcji podaży ,której ilustracją graficzną jest zbiór punktów o współrzędnych odpowiadających ilościom oferowanych dóbr i cenom po których są one oferowane czyli jest to krzywa podaży względem ceny. Po trzecie, mówiąc o podaży możemy mieć na myśli wszystkie możliwe ilości dobra, jakie producenci skłonni dostarczyć na rynek różnych poziomach cen i różnych wartościach innych czynników określających wielkość podaży. Mówimy. Wtedy wieloczynnikową funkcją podaży Po trzecie, mówiąc o podaży możemy mieć na myśli wszystkie możliwe ilości dobra, jakie producenci skłonni dostarczyć na rynek różnych poziomach cen i różnych wartościach innych czynników określających wielkość podaży. Mówimy wtedy o wieloczynnikowej funkcji podaży. Poniższy diagram przedstawia z grubsza czynniki, które należałoby uwzględnić w wieloczynnikowej funkcji podaży. Cena rynkowa Ceny zasobów Konieczność zaspokajania potrzeb nabywców PODAŻ Maksymalizacja zysków Czynniki pozacenowe Ilość firm w gałęzi Ceny wyrobów asortymentowych Popyt Regulacje państwowe Przewidywania warunków rynkowych Technologia produkcji Powyższy diagram przedstawia główne wymierne i niewymierne czynniki ,które należałoby uwzględnić budując wieloczynnikową funkcję podaży. Uwzględnienie wszystkich czynników na raz oznaczałoby konieczność posługiwania się skomplikowaną algebraicznie, wieloczynnikową, niemożliwą do planimetrycznego przedstawienia wielowymiarową funkcją podaży. Aby uniknąć związanych z tym kłopotów podobnie jak w przypadku popyt posługiwać się będziemy funkcją jednoczynnikową Oznacza to ,że ze wszystkich wyżej wymienionych wybierzemy jeden najważniejszy, który w funkcji podaży będzie naszą zmienna niezależną .Nie trzeba być specjalnie bystrym ,by domyślić się ,że czynnikiem tym może być tylko i wyłącznie rynkowa cena analizowanego wyrobu. Jest to bowiem czynnik wymierny działający najwyraźniej i najsilniej , a w dodatku jedyny który występuje również po stronie popytowej. Jej jednoczesne oddziaływanie na stronę popytową i podażową, to kwintesencja funkcjonowania mechanizmem rynkowego Podaż definiować będziemy zatem jako ilości dóbr czy usług, jaki producenci ( sprzedawcy ) skłonni są oferować w określonym czasie do sprzedaży na rynku przy różnych poziomach cen , przy założeniu niezmienności pozostałych czynników mogących wpływać na jej wielkości. W najprostszej postaci możemy to zapisać jako : Qs = f ( C )+, ceteris paribus W przedstawionej powyżej uproszonej funkcji podazy czynniki określające jej wielkość analizuje się pod kątem: - ceny wytwarzanego dobra czynników pozacenowych. Cena danego dobra a rozmiary podaży rynkowa Prawo podaży Ogólna zależność pomiędzy wielkością oferowanych na rynku dóbr i ich ceną jest jednokierunkowa. Oznacza to, że wyższym poziomom ceny towarzyszy wzrost oferowanych przez producentów ilości; jeżeli natomiast rynkowa cen dobra spada, maleją wraz z nią oferowane przez nich ilości . Zasada ta nosi miano prawa podaży i obowiązuje wyłącznie w warunkach, gdy pozostałe czynniki określające rozmiary podaży są niezmienne. Jak wytłumaczyć dodatnie nachylenie rynkowej krzywej podaży krzywej? Dlaczego dopiero wzrost otrzymywanych cen skłania producentów do zwiększenia oferowanych ilości dlaczego nie są oni skłonni do zwiększania podaży przy gdy ceny pozostają niezmienione? Odpowiedź nasza będzie na razie bardzo ogólna i nieprecyzyjna. Przy omawianiu teorii przedsiębiorstwa będziemy dowodzić, że kształt krzywej podaży względem ceny można również wyjaśnić wzrostem kosztów związanych z wytwarzaniem dodatkowych jednostek produkcji. Przy danych zasobach niektórych czynników produkcji ( zwłaszcza środków trwałych ) zwiększenie produkcji wiąże się ze wzrostem kosztów jednostkowych. Firmy oczekują zatem wyższych cen, aby zrekompensować wzrost kosztów. Przyjmijmy trochę na wiarę ,że przy danym poziomie ceny rynkowej, firmy wyznaczają taką wielkość i strukturę produkcji ,która gwarantuje im osiągnięcie najlepszych w danych warunkach wyników finansowych .Każde zmniejszenia czy też zwiększenie produkcji przy niezmienionej cenie zamiast poprawiać będzie pogarszać ich sytuację ekonomiczną. Szczególnie wyraźnie widać to, gdy firma próbuje zwiększać produkcję w krótkim okresie. Zwiększenie produkcje odbywa się poprzez zatrudnienie dodatkowych ludzi, którzy są dołączani do niezmienionej ilości rzeczowego kapitału trwałego czyli będących w posiadaniu firm maszyn urządzeń budynków itp. Można przypuszczać że w tej sytuacji każdy kolejno zatrudniony pracownik ΔL przynosić będzie firmie coraz mniejszy dodatkowy ΔQ produkt. W tych warunkach wzrostowi produkcji towarzyszyć musi spadek relacją ΔQ / ΔL. Z praw algebry wiemy ,że rosnąć musi jej odwrotność ΔL/ ΔQ, czyli ilość pracy (godzin lub ludzi) potrzebnych do wytworzenie kolejnych jednostek produktu .Jeżeli firmy płacą za pracę niezmienioną godzinową stawkę „W”= const ,a ilości pracy używane do wytworzenia każdej dodatkowej jednostki produkcji rosną , to koszt wytworzenia każdej dodatkowej jednostki produkcji opisany poniższym wzorem L W kosztwytworzeniadoda tkowejjednostki Q musi również rosnąć. Jeżeli firma osiąga przy danej cenie i godzinowej stawce płac najlepszy z możliwych wynik finansowy, to każdy wzrost produkcji, przy niezmienionej cenie sptrzedaży powodować będzie pogorszenie tego wyniku .Aby firma chciała w tych warunkach powiększyć produkcję jej wzrostowi towarzyszyć musi pokrywający rosnący koszt każdej kolejno wyprodukowanej jednostki wzrost ceny rynkowej . Na problem ten można również spojrzeć inaczej .Jeżeli rynkowa cena rośnie, wyniki finansowe firm poprawią się, nawet gdy wielkość produkcji pozostanie bez zmian gdyż rosną ich utargi natomiast koszty pozostają bez zmiany .Jak wykażemy w dalszych rozdziałach , firmy będą mogły dodatkowo poprawić swoje wyniki finansowe ,gdy w odpowiedzi na wzrost cen firmy zwiększą produkcję i podaż. Inaczej mówiąc wykażemy ,że rosnąca cena jest najczęściej bodźcem do zwiększania produkcji, a zatem przyjmiemy ,że istnieje jednokierunkowa zależność miedzy rynkową ceną a oferowaną na rynek podażą, jej graficznym przedstawieniem jest dodatnio wykres funkcji o dodatnim nachyleniu Krzywa podaży Funkcyjną zależność pomiędzy wielkością podaży a ceną rynkową ( ilustrację prawa podaży ) przedstawia graficznie krzywa podaży rynkowej SS. Jej nachylenie, mierzone stosunkiem zmiany ceny C do zmiany podaży Q ,jest dodatnie , stąd też krzywa podaży jest krzywą rosnącą. Cena (C) S C tgCQ Q S C 0 1 2 3 ... 11 Q 0 10 20 30 .... 110 Wielkość podaży Qs Krzywa podaży rynkowej obrazuje różne wielkości podaży jaki firmy skłonne są dostarczyć na rynek przy różnych możliwych poziomach ceny rynkowej. Jest ona, w przeciwieństwie do krzywej popytu, nachylona dodatnio, co wskazuje, że zmiany obu tych wielkości idą w tym samym kierunku. Zmiany ilości podaży wywołane zmianami poziomu ceny ilustrujemy ruchem wzdłuż krzywej podaży SS: a. w górę, jeżeli cena rynkowa wytwarzanego dobra rośnie wraz z nią rosną rozmiary rynkowej podaży b. w dół, jeżeli cena rynkowa wytwarzanego dobra spada wraz z nią maleją oferowane na rynku ilości. Nietypowe krzywe podaży Nietypowe krzywe podaży ilustrują dwa przypadki: podaż sztywną i doskonale elastyczną. Graficznym przedstawieniem tej pierwszej jest pionowa, zaś drugiej pozioma. krzywa podaży SS Podaż sztywna C S C1 C0 S Qs0 Qs Podaż sztywna nie reaguje na zmiany cen, ilość oferowana przez producentów nie zmienia się pod wpływem wahań poziomu cen. Sytuacja taka odpowiada w ekonomii bardzo krótkiemu okresowi, kiedy zmiany rozmiarów produkcji są fizyczną niemożliwością dla wszystkich producentów ze względu na niemożność zdobycia dodatkowych czynników wytwórczych. W tym bardzo krótkim horyzoncie czasowym, podaż nie będzie dostosowywała się do zmian cen i do zmieniającego się popytu rynkowego. Podaż doskonale elastyczna Podaż doskonale elastyczna oznacza, że oferowane na rynku ilości mogą wzrastać nawet wówczas, gdy cena pozostaje niezmieniona. Z tego typu funkcją podaży zetkniemy się na rynku doskonale konkurencyjnym w analizach długiego okresu. C S S C0 Qs Qs0 Qs1 Cena jak pamiętamy jest tylko jedną z wielu przedstawionych powyżej determinantów podaży, do których między innymi zaliczyliśmy zmiany cen czynników wytwórczych, zmiany ceny dóbr asortymentowych, technologia, cele działania firmy, oczekiwania producentów, czynniki losowe. Przyjrzyjmy się zatem bliżej, jaki wywierają one wpływ na rynkową podaż. Pozacenowe determinanty popytu Pozacenowe determinanty podaży zwiększają bądź zmniejszają podaż przy każdym poziomie cen. Graficzną ilustracją tego procesu jest równoległe przesunięcie krzywej podaży SS w lewo, w górę, jeżeli na skutek działania pozacenowych czynników podaż uległa spadkowi w prawo, w dół, jeżeli skutkiem działania pozacenowych czynników jest wzrost podaży Podaż a koszty produkcji W rachunku ekonomicznym prowadzonym przez każdego producenta koszty zajmują ważną pozycję. Wyznaczają one bowiem wysokość osiąganych zysków przy danej wielkości przychodów. Oczywiście pojęcie „kosztów produkcji„ jest bardzo szerokie i w praktyce obejmuje wszelkie wydatki przedsiębiorstwa, niekoniecznie związane z samym procesem wytwórczym. Przy niezmiennym poziomie przychodów, wzrost kosztów produkcji prowadzi do zmniejszenia się możliwości produkcyjnych firm pewnością do spadku zyskowności przedsiębiorstw, a tym samym ogranicza podaż rynkową. Z kolei spadek kosztów produkcji stymuluje podmioty rynkowe do zwiększenia rozmiarów produkcji. Wzrost kosztów wytwarzania Cena C C0 Spadek kosztów wytwarzania CenaC C0 Q Q Wszystkie czynniki, które wpływają na zmianę poziom kosztów producenta decydują o położeniu krzywej podaży SS. Postęp techniczno – technologiczny Wprowadzenie nowej technologii produkcji ma na celu zmniejszenie kosztów produkcji czyli wzrost zyskowności i utrzymanie bądź poprawę pozycji konkurencyjnej zajętej na rynku. Spadek kosztów produkcji wywołany unowocześnieniem metod wytwarzania, przy stałych cenach oferowanego produktu zwiększa zyskowność firmy. Racjonalnie postępujący producent, dążąc do maksymalizacji zysku, zwiększy w takiej sytuacji rozmiary swojej produkcji a tym samym podaż rynkową. Wzrost kosztów produkcji wywołany stosowaniem przestarzałych metod produkcji powoduje z kolei spadek zyskowności i zmniejszenia podaży. Na uwagę zasługuje fakt, że w krótkim okresie technikę i technologię produkcji uważamy za stałą, dopiero w długim okresie mówimy o postępie technicznym, kiedy to zostaną opracowane i wdrożone efektywne technologie wytwórcze. Ceny czynników produkcji. Dostępność czynników wytwórczych jest elementem określającym koszty zastosowania czynnika pracy, kapitału i ziemi. Zgodnie z zasadą: im rzadsze dane dobro, tym wyższa jego cena zwiększenie dostępności czynników wytwórczych ( np. odkrycie nowych pokładów złóż, nowych technologii wykorzystujących powszechniejsze zasoby, nowych źródeł energii itp. ) zmniejsza w perspektywie ich cenę. Spadek kosztów wykorzystania czynników wytwórczych a zatem spadek kosztów produkcji, prowadzi w konsekwencji do wzrostu podaży. Przeciwnie rzecz się ma w przypadku ograniczenia dostępności czynników wytwórczych np. w wypadku kataklizmu czy wzrostu zapotrzebowania na ograniczone ilości czynników. Podaż a ceny wyrobów asortymentowych. Zmiany cen produktów asortymentowych, czyli tych które można wytwarzać alternatywnie z danych zasobów , mogą wpływać na zmianę podaż danego dobra czyli powodować będzie przesunięcia funkcji podaży. Sytuację taką ilustruje poniższy rysunek .Przyjmijmy że rynkowa cena wyrobu X rośnie z Cx0 do Cx1, zatem jego produkcja staje się staje się on obecnie bardziej opłacalna. Jeżeli producenci w poszukiwaniu wyższych zysków zwiększą jego produkcję z X0 do X1. , to w warunkach ograniczoności zasobów będą musieli część z nich zabrać z produkcji dobra Y, czyli ograniczyć przy niezmienionej cenie rynkowej C0 jego produkcję z Y0 do poziomu Y1 Według powyższego wzrost opłacalności w jednych branżach, wywołany wzrostem cen wytwarzanego produktu, powoduje w konsekwencji przenoszenie czynników produkcji z dziedzin mniej rentownych do bardziej zyskownych. Analizowane dobro Y S1 S0 Y Y0 Y1 Y0/X0 Y1/X1 Cy Cy0 X0 X1 Dobro X, którego cena rośnie Cx0 Cx1 Sx Cx Podaż a podatki i subsydia Kolejnymi czynnikami kształtującymi koszty produkcji są instrumenty polityki państwa tzn. podatki i subsydia. Instrumenty te działają dość selektywnie różnicując siłę oddziaływania na pojedyncze podmioty. W praktyce podatki płacone przez producentów traktowane są przez nich jako koszty związane z procesem produkcji. Podatki te bowiem odnoszą się np. do wysokości osiąganych dochodów ( podatek dochodowy od osób prawnych ), wytworzonej wartości dodanej ( podatek Vat ), a nawet do powierzchni zajmowanego lokalu produkcyjnego ( podatek lokalowy ). W takiej sytuacji, wzrost obciążeń podatkowych producentów zmniejsza ich zyskowność powodując zmniejszanie a niekiedy nawet całkowite zaprzestanie produkcji. Podaż rynkowa maleje. Z kolei redukcja obciążeń podatkowych pobudza producenta do zwiększania rozmiarów produkcji a tym samym powoduje wzrost podaży rynkowej. W odróżnieniu od podatków, które zmniejszają zyskowność produkcji, subsydia ją zwiększają. Otrzymana z zewnątrz dopłata jest elementem działającym podobnie jak zwiększający przychody wzrost rynkowej ceny , czyli wpływa na podaż stymulująco. Podaż a Ilość przedsiębiorstw w gałęzi Ilość funkcjonujących w danej gałęzi firm określa zakres swobody działania i pozycję konkurencyjną pomiędzy producentami danej grupy towarowej. Zwiększenie liczby producentów oznacza zwiększenie podaży rynkowej będącej sumą indywidualnych ofert poszczególnych wytwórców. Jeżeli jednak ilość firm w gałęzi ulegnie redukcji, rozmiary podaży rynkowej również spadną. Podaż a oczekiwania przyszłych warunków ekonomicznych4 Każdy producent, podobnie jak konsument, antycypuje sobie swoją przyszła sytuację ekonomiczną. Przewidywania te dotyczą rozmiarów popytu, ponoszonych kosztów, obowiązujących na rynku cen, przewidywanych rozmiarów eksportu i importu itp. Jeżeli są one optymistyczne zwiększają podaż rynkową. Oddziaływanie pozacenowych niewymiernych i wymiernych czynników na podaż zestawić można i porównać na dwóch wykresach : Wzrost podaży na skutek czynników Spadek podaży na skutek czynników pozacenowych pozacenowych C C Qs Qs a. spadek kosztów produkcji a. wzrost kosztów produkcji b. unowocześnianie metod wytwórczych b. Przestarzałe metody wytwórcze c. zmniejszenie obciążeń podatkowych d. Zwiększenie obciążeń podatkowych d. zwiększenie subwencji e. Zmniejszenie subwencji e. zwiększenie dostępności czynników f. Zmniejszenie dostępności czynników f. spadek ceny czynników wytwórczych g. Spadek cen czynników wytwórczych g. spadek liczby firm w gałęzi h. Wzrost liczby firm w gałęzi h. optymistyczne oczekiwania i. Pesymistyczne oczekiwania producentów RYNKOWY MECHANIZM ALOKACJI OGRANICZONYCH ZASOBÓW Istotą mechanizmu rynkowego jest jego zdolność do regulowania procesów gospodarczych. Samoistnie przywraca on zachwianą równowagę rynkową Równowaga rynkowa jest to stan uzgodnienia zamiarów nabywców i sprzedawców . Określana jest ona przez cenę równowagi i ilość równoważącą rynek. W warunkach równowagi rynkowej, przy danej cenie wielkość popytu jest równa wielkości podaży a zatem na rynku nie występują niedobry bądź nadwyżki. Ilość, jaką zamierzają nabyć konsumenci jest dokładnie taka sama, jak ilość, jaką zamierzają sprzedać wytwórcy. Graficzną ilustracją równowagi rynkowej jest punkt przecięcia krzywej popytu i podaży. Konflikt interesów strony popytowej i podażowej, odzwierciedlony jest na poniższym wykresie odmiennymi nachyleniami krzywej DD i krzywej SS., a tak położone funkcje muszą się przeciąć przy jednym tylko poziomie ceny CE równoważącym wielkość popytu i podaży QE Cena C D S E CE S D Q QE Jeżeli jednak rynek zostałby wytrącony ze stanu równowagi, wówczas samoczynne mechanizmy rynkowe przywrócą ją automatycznie Stany nierównowagi rynkowej wystąpią przy każdym poziomie ceny odbiegającym od poziomu ceny równowagi. Brak równowagi oznacza albo występowanie niedoborów rynkowych albo istnienie nadwyżki podaży nad popytem Im różnica ta jest większa tym większe nadwyżki lub niedobory. Cena C D S Cena C nadwyżka C1 E E CE CE C2 Niedobór Qs Qd Qs Qd Qd1 QE Qs1 Qs2 QE Qd2 Przy jakimkolwiek poziomie ceny, wyższym od ceny równowagi rynkowej np. C1 > CE wielkość podaży przekracza wielkość efektywnego zapotrzebowania rynkowego ,co oznacza powstanie nadwyżki podaży nad popytem ( Qs1 – Qd1 ). W takiej sytuacji u producentów powstają zapasy, co związane jest z dodatkowymi kosztami pieniężnymi (np. przechowywania) oraz alternatywnymi (np. koszt zamrożenia w zapasach środków finansowych).Jedynym skutecznym sposobem zlikwidowania niesprzedanej produkcji jest obniżenie ich ceny zbytu . Konkurujący między sobą sprzedawcy zaczną więc redukować ceny swoich wyrobów. Obniżka ta będzie miała dwojakiego rodzaju konsekwencje. Po pierwsze, spadek cen uruchomi prawo popytu ( ruch w dół po krzywej popytu) w efekcie rozmiary popytu będą rosły , jak długo cena rynkowa spada , Po drugie spadek ceny uruchomi działanie prawa podaży Firmy będą ograniczać dostarczane na rynek ilości( ruch w dół krzywej podaży) jak długo rynkowa cena maleje. W ten sposób wraz ze spadkiem ceny nadwyżka podaży nad popytem będzie stopniowo zmniejszać, by zniknąć całkowicie przy cenie równoważącej popyt z podażą ,przy której popyt zrówna się z podażą. Przy cenie tej producenci sprzedać mogą całość wytworzonej produkcji nie ma więc powodów by dalej forsować jej obniżkę. Z kolei przy jakimkolwiek poziomie ceny mniejszym od ceny równowagi rynkowej np. C2 < CE ) rozmiary podaży są mniejsze aniżeli rozmiary popytu, powstaje zatem zjawisko niedoboru rynkowego, którego poziom stanowi różnica ( Qd2– Qs2 ). Cena kształtująca się poniżej ceny równowagi rynkowej nie skłania producentów do zwiększania wielkości podaży, jednak jest bodźcem do zbyt dużych w stosunku do możliwości ich realizacji zakupów. W opisywanych warunkach cena będzie mieć tendencje do wzrostu. Nabywcy dla których nie starcza wytworzonej w zbyt małych ilościach produktów zaczynaj konkurować między sobą licytując się kto da więcej podbijają w ten sposób cenę Producenci nie mają nic przeciwko temu zdają sobie sprawę , że w sytuacji niedoboru rynkowego cała oferowana przez nich produkcja zostanie sprzedana pomimo wzrostu cen. Dopóki będzie istniał niedobór podnoszący cenę producent nie musi obawiać się utraty rynku zbytu. Wzrost ceny zgodnie z działanie prawa popytu przynosić będzie w efekcie spadek kupowanych ilości (ruch w dół po krzywej popytu) jednocześnie wzrostowi cen towarzyszyć będzie w myśl prawa podaży wzrost oferowanych przez producentów ilości(ruch w górę krzywej podaży). W ten sposób niedobór rynkowy ulegać będzie stopniowej redukcji aż zostanie wyeliminowany. Podsumowując, możemy stwierdzić, że w określonym czasie na rynku występuje cena bieżąca, która zbliża się do ceny równowagi. Siły rynku utrzymują cenę bieżącą wokół ceny równowagi rynkowej, gdy w określonym czasie czynniki determinujące popyt i podaż są względnie stabilne. Co się jednak stanie, gdy determinanty podaży bądź popytu ulegają zmianie ? Jaki wpływ wywrze to na stan równowagi rynkowej ? Zmiany popytu a równowaga rynkowa Jeżeli zmianie ulegnie jakikolwiek czynnik pozacenowy kształtujący rozmiary popytu rynkowego, krzywa DD ulegnie równoległemu przesunięciu. W konsekwencji przetnie się ona z krzywą podaży rynkowej SS w innym punkcie, a to oznacza inny poziom ceny równowagi i i nową ilość równoważącą rynek. Przeanalizujmy możliwe przypadki. Osiągany w opisanych poniżej przypadkach nowy punkt równowagi rynkowej, jest konsekwencją współzależności zachodzących pomiędzy elementami rynku, których pierwotnym źródłem są zmiany wielkości popytu wywołane np. zmianami dochodów konsumentów, zmianami cen dóbr substytucyjnych i komplementarnych, zmianami preferencji konsumentów czy też zmianami obciążeń podatkowych, stóp procentowych, warunków kredytowania itd. Wzrost popytu pod wpływem wpływem czynników pozacenowych a równowaga rynkowa Spadek popytu pod czynników pozacenowych a równowaga rynkowa Cena C. Cena C D’ S D D S D’ CE11 E1 E0 CE0 E0 CE0 E1 CE1’ QE0 QE1 Qs Qd QE1 QE0 QsQd Przy wzroście popytu pod wpływem czynników wpływem pozacenowych ( równoległe przesunięcie krzywej popytu w prawo ) nowy stan równowagi przesunięcie krzywej osiągnięty zostanie przy wyższej cenie równowagi CE1 nowy stan równowagi i większej ilości równoważącej rynek. QE1 przy niższej CE2 Przy spadku popytu pod czynników pozacenowych (równoległe popytu w lewo) osiągnięty zostanie cenie równowagi i mniejszej ilości równoważącej rynek QE2 Zmiana któregokolwiek czynnika pozacenowego, prowadząca do wzrostu popytu powoduje wzrost efektywnego zapotrzebowania przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją takiego przypadku jest równoległe przesunięcie krzywej DD na prawo, do pozycji D’D’. Przesunięcie w prawo krzywej popytu, przy danej, niezmienionej krzywej podaży, prowadzi do zmiany punktu równowagi rynkowej z E0 do E1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniejsze są zmiany popytu pod wpływem poza cenowych determinant. Zawsze jednak nowy stan równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach wyższej ceny równowagi i większej ilości równoważącej popyt. Jeżeli zmianie ulegnie którykolwiek czynnik niecenowy zmniejszający popyt rynkowy, to efektywne zapotrzebowanie na ten produkt spadnie przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją tej sytuacji będzie równoległe przesunięcie krzywej DD w lewo do położenia D'D’. Przesunięcie w lewo krzywej popytu, przy danej, niezmiennej krzywej podaży prowadzi do zmiany punktu równowagi z E0 do E1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniej zareagował popyt na zmianę pozacenowych determinant. Zawsze jednak nowy punkt równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach niższej ceny równowagi rynkowej i mniejszej ilości równoważącej rynek. Przeanalizujmy krok po kroku, co naprawdę dzieje się najpierw na rynku ,na który popyt zmalał rys A ,a potem na którym popyt wzrósł rys B Rys.A D’ Rys.B D Nadwyżka podazy S CE0 CE1 E0 CE1 E0 E1 E1 CE0 Niedobór QsQd QsQd Qd1 QE1 QE0 QE0 QE1 Qd1 Początkowo sytuacja na rynku A kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( Qd = Qs ) wynosiła QE0. Na skutek redukcji popytu pod wpływem czynników poza cenowych rozmiary popytu spadły do poziomu Qd1, natomiast wielkość podaży nie uległa zmianie i nadal wynosi QS0,. Na rynku powstała zatem nadwyżka ( QS0 – QD1 ) wynikająca z chwilowego niedopasowania rozmiarów popytu i podaży. W efekcie działania mechanizmu rynkowego cena rynkowa musi spaść do poziomu CE1 i w ten sposób osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowej CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1( przy czym CE1 < CE0 zaś QE1 < QE0). Na rysunku B przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( Q d = QS ) wynosiła QE0. Pod wpływem czynników pozacenowych krzywa popytu przesunęła się na prawo wielkość popytu przy niezmienionej cenie CE0 wzrosła do poziomu Qd1.natomiast wielkość podaży nie uległa zmianie i nadal wynosi QS0. Na rynku powstał zatem chwilowy niedobór w wysokości(Qd1 – QS0 ) . Uruchomi to znany nam już mechanizm równoważący popyt i podaż .W wyniku jego działanie. Jego działanie osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E 1, opisany przez nową cenę równowagi rynkowej CE1> CE0 i nowe wielkość równoważącą rynek QE1 przy czym QE1 > QE0 Zmiany podaży a równowaga rynkowa Równowaga rynkowa może zmieniać się nie tylko pod wpływem zmian popytu, ale także na skutek zmian podaży. Podaż nie jest bowiem stabilnym elementem rynku, gdyż warunki tworzenia jej podłoża materialnego w postaci produktów i usług ulegają nieustannym zmianom. Zmiany podaży mogą być przy tym większe, im dłuższy jest okres, w którym jest ona rozpatrywana. W takiej sytuacji podaż staje się pierwotnym źródłem zmian ceny równowagi i ilości równoważącej rynek. Jeżeli zmianie ulegnie jakikolwiek czynnik pozacenowy kształtujący rozmiary podaży rynkowej, krzywa SS ulegnie równoległemu przesunięciu. W konsekwencji przetnie się ona z krzywą popytu rynkowego DD w innym punkcie, a to oznacza inny poziom ceny równowagi i i nową ilość równoważącą rynek. Przeanalizujmy możliwe przypadki. Osiągany w opisanych poniżej przypadkach nowy punkt równowagi rynkowej, jest konsekwencją współzależności zachodzących pomiędzy elementami rynku, których pierwotnym źródłem są zmiany wielkości podaży wywołane np. zmianami poziomów kosztów produkcji, zmianami cen innych towarów, oczekiwaniami producentów, polityką fiskalną państwa itd. Wzrost podaży pod wpływem Spadek podaży pod wpływem czynników pozacenowych czynników pozacenowych a równowaga rynkowa a równowaga rynkowa C. C S D D S’ S’ S CE1 E0 E1 CE0 E0 CE0 CE1’ E1 QE0 QE1 Q Przy wzroście podaży pod wpływem czynników wpływem pozacenowych ( równoległe przesunięcie krzywej podaży w prawo ) nowy stan równowagi krzywej osiągnięty zostanie przy \niższej cenie równowagi nowy stan równowagi i większej ilości równoważącej rynek. niższej QE1 QE0 Przy spadku podaży pod czynników pozacenowych ( równoległe przesunięcie podaży w lewo ) osiągnięty zostanie przy cenie równowagi i mniejszej ilości równoważącej rynek Zmiana któregokolwiek czynnika pozacenowego, prowadząca do wzrostu podaży powoduje wzrost oferty producentów przy każdym poziomie ceny. Graficzną ilustracją takiego przypadku jest równoległe przesunięcie krzywej SS na prawo, do pozycji S’S’. Przesunięcie w prawo krzywej podaży , przy danej, niezmienionej krzywej popytu , prowadzi do zmiany punktu równowagi rynkowej z E0 do E 1. Nowy punkt równowagi leży tym bardziej oddalony od początkowego, im silniejsze są zmiany podaży pod wpływem pozacenowych determinant. Zawsze jednak nowy stan równowagi rynkowej osiągnięty będzie w warunkach niższej ceny równowagi i większej ilości równoważącej popyt. Jeżeli natomiast zmianie ulegnie którykolwiek czynnik pozacenowy zmniejszający podaż rynkową, czego wyrazem jest przesunięcie na rynku B w lewo krzywej podaży z pozycji SS do pozycji SS’, to oferowane przez producentów ilości spadną przy każdym poziomie ceny .Przesunięcie w lewo krzywej podaży , przy danej, niezmiennej krzywej popytu D i cenie rynkowej CE0 oznacza powstanie niedoboru rynkowego ,uruchomi to znany nam już mechanizm przywracanie równowagi poprzez wzrost cen. W efekcie rynek znajdzie się w nowym punkcie równowagi E1. Punkt ten będzie tym bardziej oddalony od początkowego E0, im silniej zareagowała podaż w efekcie zmian pozacenowych czynników determinujących wielkość popytu. Zawsze jednak nowy punkt równowagi rynkowej osiągnięty będzie przy wyższej cenie równowagi rynkowej i mniejszej ilości równoważącej rynek. Przeanalizujmy krok po kroku, co naprawdę dzieje się na rynku, najpierw gdy podaż rośnie Rys A a następnie gdy podaż spada Rys B Rys.A Rys.B Cena C Cena D S S’ D S’ S E0 E1 CE0 Nadwyżka CE1 CE1 E1 CE0 Niedobr E0 QsQd QsQd QE0 QE1 Qs1 Qs1 QE1 QE0 Początkowo sytuacja na rynku A kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0 ilość równoważąca rynek ( QD0 = QS0 ) wynosiła QE0. Na skutek wzrostu podaży pod wpływem czynników pozacenowych, wielkość podaży wzrosła do poziomu Qs1,natomiast wielkość popytu pozostaje niezmieniona i wynosi QDo Na rynku powstaje zatem przy cenie CE0 chwilowa nadwyżka podaży nad popytem nad poda( Q S1 – QD0 ) . W efekcie uruchomiony zostanie opisany powyżej samoczynny mechanizm równoważenia popytu z podażą , w wyniku którego osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowej CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1(przy czym w nowych warunkach CE1 < CE0 , zaś QE1> QE0) Natomiast na rynku B początkowo sytuacja kształtowała się następująco : przy cenie równowagi rynkowej CE0, ilość równoważąca rynek ( Qd= Qs ) wynosiła QE0. Na skutek redukcji podaży pod wpływem czynników pozacenowych wielkość podaży spadła przy cenie CE0 do poziomu Qs1 natomiast wielkość popytu pozostaje niezmieniona i nadal wynosi Qd0 W tej sytuacji powstaje chwilowa nadwyżka popytu nad podażą czyli niedobór rynkowy (Qd0– Qs1 ) W efekcie uruchomiony zostanie mechanizm , w wyniku którego osiągnięty zostaje nowy punkt równowagi rynkowej E1, opisany przez cenę równowagi rynkowe CE1 i wielkość równoważącą rynek QE1 (przy czym CE1 > CEO 1 zaś QE1 < QE0). Zmiana równowagi rynkowej pod wpływem równoczesnych zamian popytu i podaży Sytuacja, która analizować będziemy obecnie jest najczęściej spotykaną na rynku i dotyczy równoczesnych zmian popytu i podaży. W zależności od ich kierunku i siły równowaga rynkowa może być przywracana przy różnym poziomie cen i dla różnych wielkości równoważących rynek. Wszystkie możliwe do wystąpienia układy ceny i ilości równowagi rynkowej wynikają z odpowiednich przesunięć krzywej DD i krzywej SS. Można je uzyskać nakładając wyżej przedstawione sytuacje zmian popytu bądź zmian podaży na jeden wykres. W efekcie otrzymamy 9 możliwych przypadków zachowania się mechanizmu rynkowego prowadzącego do przywrócenia stanu równowagi.. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że w sytuacji równoczesnych zmian zarówno wielkości popytu, jak i wielkości podaży, istnieje możliwość przywrócenia równowagi przy pierwotnym poziomie ceny równowagi rynkowej. Sytuację tę ilustruje poniższy wykres Jednoczesny wzrost popytu i wzrost podaży S Cena C D’ S’ D CE0 E0 E1 Qs ,Qd Q E0 QE1 Nowy punkt równowagi rynkowej E1 zostanie osiągnięty wówczas, gdy nowe rozmiary popytu na krzywej D’ będą dokładnie równe nowym rozmiarom podaży na krzywej S’ przy nowym poziomie ceny równowagi. CE W analizowanym przypadku, siły wpływu czynników pozacenowych, zwiększających popyt i podaż ustaliły położenie nowej krzywej DD i nowej krzywej SS tak, że nowy punkt równowagi rynkowej E1 został osiągnięty przy cenie pierwotnego stanu równowagi CE0. Zwiększeniu natomiast uległa ilość produktów i usług, które stają się przedmiotem wymiany. Jeżeli połączymy jedną wspólną linią wyjściowy punkt równowagi E0 z nowym punktem równowagi E1 otrzymamy krzywą podaży gałęzi w długim okresie ZALETY RYNKU DOSKONALE KONKURENCYJNEGO Działanie mechanizmu rynkowego oparte jest na nieskrępowanym współoddziaływaniu wszystkich elementów rynku. Proces ten przybrał mazwano już dość dawno temu przez a. Smith`a mechanizmem „ niewidzialnej ręki rynku „ Koncepcja niewidzialnej ręki A. Smitha porównuje proces rynkowy do niewidzialnej ręki, która pcha podmioty gospodarujące na tym rynku do takiego postępowania, aby mając na względzie swój wyłączny, prywatny interes przyczyniały się do korzyści ogółu. Poprzez naturalny proces toczący się w gospodarce konflikty są rozwiązywane bardziej efektywnie, niż w wyniku wszelkich zarządzeń wymyślonych przez istoty ludzkie. Smith wyraził to dobroczynne działanie sił rynkowych następująco „Ponieważ zaś każdy człowiek stara się, jak tylko może, aby użyć swego kapitału w wytwórczości krajowej oraz tak pokierować tą wytwórczością, ażeby jej produkt posiadał możliwie największą wartość, przeto każdy człowiek pracuje z konieczności nad tym, by dochód społeczny był jak największy. Co prawda nie zamierza on na ogół popierać interesów społecznych, ani też nie wie, w jakim stopniu je popiera. Kiedy woli popierać wytwórczość krajową, a nie zagraniczną, ma wyłącznie na uwadze swe własne bezpieczeństwo, a gdy kieruje wytwórczością tak, aby jej produkt posiadał najwyższą wartość, myśli tylko o swym własnym zarobku. A jednak w tym, i wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągać. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na uwadze swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście. Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego. Jest to zresztą objaw niezbyt powszechny wśród kupców i niewielu słów potrzeba, aby im to odradzić” 3 Ponieważ wykorzystywane w procesie wytwórczym czynniki są rzadkie, podstawowym problemem do rozwiązania są pytania: co?, jak ? i dla kogo produkować ? Producenci w swym postępowaniu kierują się nie zasadą jak najlepszego zaspokojenia potrze kupujących, lecz chęcią osiągnięcia z produkcji i sprzedaży maksymalnych korzyści czyli zysku. To, że konsumenci mogą nabyć niezbędne dobra i usługi nie jest wcale wynikiem życzliwości producentów, lecz sposobem generowania przez nich zysków. Mając na celu osiągnięcie dochodu producenci wytwarzają tylko te dobra ,na które konsumenci zgłaszają odpowiednio silne zapotrzebowanie czyli te dobra i usługi ,których rynkowa jest na tyle wysoka by pokrywała ponoszone przez nich koszty i przynosiła im zadawalający dochód. Nie będą zatem wytwarzać dóbr, dla których nie ma ceny , równowagi rynkowej, co ilustruje poniższy rysunek C S 3 A. Smith; „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów” PWN Warszawa 1954 . t.2 str 45 - 46 Cmin Cmax D Qs Qd Mechanizm rynku konkurencyjnego ma ponadto w rozwiązywania kwestii co jak i dla kogo szereg innych zasadniczych zalet. Podstawową zaletą mechanizmu rynkowego jest to ,że jego działanie samoczynnie maksymalizuje wielkość produkcji, jaką mogą nabyć konsumenci a zatem wielkość produkcji jaką można uzyskać ze stojących do dyspozycji zasobów. Rys A Rys. B Rys C Cw C2 CE Cn C2 Q2 Q2 QE =max Przeanalizujmy obecnie kombinacje ceny i ilości akceptowane przez obydwie strony rynku. Powyżej zamieszczono trzy wykresy Pierwszy z nich (A) ilustruje krzywą popytu rynkowego, drugi (B) krzywą podaży rynkowej, zaś trzeci (C) układ sił rynkowych (podaży i popytu ) Na rys ( A ) zacieniony obszar obrazuje kombinacje akceptowane przez konsumentów. Są one zlokalizowane na samej krzywej popytu rynkowego DD lub też pod nią. Jeżeli bowiem nabywca zdecydowany jest za wielkość Q 2 zapłacić cenę C2, to na pewno byłby zainteresowany taką samą ilość towarów ( Q2 ) nabyć po niższej cenie ( Cn < C2 ). Na rys ( B ) zacieniony obszar ilustruje kombinacje ilości i ceny akceptowane dla producentów. Leżą one na krzywej podaży rynkowej bądź nad nią. Jeżeli bowiem producent akceptuje cenę C 2 za ilość Q2, to tym bardziej zgodzi się na wyższą cenę ( C w> P2 ) za tą samą wielkość dostarczonej na rynek produkcji ( Q2 ). Na rys ( C ) przedstawiono rynek analizowanego towaru. Spotykają się na nim nabywcy oraz sprzedawcy akceptujący swój zbiór kombinacji ilości i ceny. To właśnie mechanizm rynkowy umożliwia dostosowanie ich preferencji ,a rezultatem tego są rozmiary maksymalnej produkcji QE akceptowane przez obie strony rynku. Y Sy Y/X Ymax Dy X Cy CyE X max CxE Dx Sx System ten sprzyja nie tylko maksymalnemu wykorzystaniu zasobów ale również działanie mechanizmu równoważenia popytu z podażą nie dopuszcza do tworzenia się trwałych nadwyżek i niedoborów rynkowych a zatem eliminuje możliwość trwałego występowania w gospodarce rynkowej marnotrawstwa zasobów. Jednocześnie dobrze służy efektywnej alokacji zasobów. W warunkach równowagi rynkowej wytwarzane są dokładnie ilości dóbr i usług, które w danych warunkach zadawalają jednocześnie dysponujących zasobami producentów dóbr i usług oraz i kupujących je w celu zaspokojenia swoich potrzeb konsumentów. Ilości równowagowe są z punktu widzenia obu podmiotów w danych warunkach , czyli inaczej mówiąc optymalne z punktu widzenia wykorzystania stojących do dyspozycji zasobów. Y Sy Y/X optymalne QEy Dy Cy X QEx CEy CEx Dx Sx Cx Opisanym przez nas mechanizmie równoważenia popytu z podażą i alokacji zasobów jest dynamiczny .Gdy warunki rynkowe ulegają zmianie np. zwiększy się lub zmniejszą potrzebne społeczeństwu ilości jakiegoś dobra lub gdy zmienią się w stosunku do potrzeb dostarczane przez producentów ilości , zostają uruchomione samoczynne, nie wymagające żadnej interwencji z zewnątrz procesy alokacji zasobów ,w wyniku których dochodzi do stopniowego jednoczesnego dostosowywania wielkość produkcji potrzeb w efekcie dochodzi do osiągnięcia nowego, optymalnego w zmienionych warunkach stanu równowagi rynkowej. W ten sposób poprzez głosowanie swoimi pieniędzmi konsumenci powodują ,że produkcja bardziej w danym momencie potrzebnego im wyrobu rośnie zaś wyrobu ,mnie potrzebnego maleje. Wynika z tego że w gospodarce rynkowej konsumenci nieświadomie kierują procesami rynkowymi. Zmiany ich pragnień przejawiają się w ruchach krzywych popytu. Efektem są zniżki lub zwyżki cen rynkowych zmierzających samoczynnie w kierunku równoważących popyt z podażą. Z kolei efektem zmian cen jest wzrost lub spadek zyskowności produkcji poszczególnych dóbr, a efektem tego jest wzrost lub spadek oferowanych do sprzedaży ilości .Jest to rzecz oczywista możliwe tylko dlatego że miało miejsce przesuwanie czynników produkcji od mniej do bardziej zyskownych czyli społecznie potrzebnych zastosowań. W efekcie tych przesunięć dochodzi do nowego, optymalnego dla kupujących i sprzedających, gwarantującego zatem najlepszą w nowych warunkach alokację zasobów, stanu równowagi rynkowej. Y Y1/ X 1(optymalne) Qy1 E1 Y0 / X0 ( optymalne) E0 Qy0 Dy1 Dy0 Cy Cy1 Cy0 Qx1 X Qx0 Dx1 E1 Cx1 Cx0 Dx0 E0 Jeżeli np. popyt na dane dobro rośnie i jego krzywa przesuwa się na prawo zaś podaż pozostaje niezmieniona w wyniku zaistniałego niedoboru rośnie rynkowa cena, w odpowiedzi producenci zwiększają produkcję drożejącego wyrobu używając do jego wytworzenia większej niż dotychczas ilości zasobów. Wzrost produkcji jednego dobra wymaga zwiększenia ilości stosowanych do jego wytwarzania zasobów. W warunkach ich ograniczoności oznacza konieczność wycofania pewnej ich ilości z produkcji innych dóbr . Np. jak w naszym przykładzie gdy rzeźnik chce wytworzyć więcej bardziej pożądanej wskutek wzrostu dochodów realnych i drożejącej przy niezmienionej podaży na rynku szynki ,musi część zatrudnianych przez siebie pracowników wycofać z produkcji mniej obecnie pożądanego przez konsumentów salcesonu ,którego krzywa popytu przesunęła się w tym samym czasie w lewo Analogiczne rozumowanie przeprowadzić można dla sytuacji , gdy zmianie ulegną warunki rynkowe po stronie podaży, czego wyrazem jest przesuwanie w prawo lub w lewo krzywych podaży danego dobra. Jeżeli z opisanych powyżej przyczyn powstanie np. nadmiar oferowanych przez producentów na rynku ilości w stosunku do aktualnych potrzeb ,czyli gdy dostarczane produkty będą one w stosunku do potrzeb zbyt obfite, producenci aby je sprzedać zmuszeni będą pod presją nabywców obniżyć ich ceny ponadto konieczne będzie zmniejszenie produkcje do poziomu odpowiadającego faktycznym potrzebom nabywców . Procesy dostosowawcze zachodzić będą tak długo ,dopóki rynek nie osiągnie nowego do stanu równowagi, czyli stanu optymalnego dla konsumentów i producentów optymalnego W opisany powyżej sposób, na konkurencyjnym ( nieregulowanym ) rynku samoistnie dochodzi do optymalnej alokacji zasobów. Funkcjonujący w systemie gospodarczym mechanizm rynkowy, zapewnia efektywną alokację czynników wytwórczych, gdyż w wyniku jego działania następuje przepływ zasobów od branż i gałęzi nierentownych do dziedzin, w których są one najbardziej wydajne. Jest to największa zaleta mechanizmu rynkowego. . Podsumowując, możemy stwierdzić, że „ efektywność rynku oznacza maksymalizację produkcji wynikającą z właściwej alokacji zasobów, przy danych ograniczeniach podaży ( kosztów ponoszonych przez firmy ) i popytu ( preferencji konsumentów ). Osiągnięcie poziomu najwyższej możliwej efektywności oznacza, że dobrobyt konsumentów lub producentów uległby ograniczeniu przy powiększaniu lub zmniejszaniu wielkości produkcji. Poza kwestią alokacji mechanizm rynkowy rozwiązuje także problem redystrybucji dochodów. Każdy właściciel czynników produkcji otrzymuje za ich wypożyczenie wynagrodzenie w postaci płacy, renty gruntowej, procentów. Jego wysokość zależy od ilości i jakości posiadanych nakładów oraz od ich rynkowej ceny. Właściciel czynników wytwórczych otrzyma dochód jedynie wówczas, gdy zostaną one zatrudnione do produkcji tego, co ludzie zechcą kupić. Jeżeli czynniki wytwórcze nie ulegałyby szybkiemu przesunięciu w odpowiedzi na zmiany zapotrzebowania nabywców, to na rynkach pojawiłyby się niedobory a tym samym rosłyby ceny. Otrzymane dochody gospodarstw domowych kierowane są powtórnie na rynek z przeznaczeniem na zakup dóbr i usług zaspokajających potrzeby członków rodziny. Zatem od rozkładu dochodów zależą rozmiary popytu rynkowego. WADY MECHANIZMU RYNKOWEGO Pomimo olbrzymich zalet wynikających z działania niekontrolowanego mechanizmy rynkowego opartego na wzajemny oddziaływaniu na siebie niczym nieskrępowanych sił podaży i popytu ,współczesna ekonomia wskazuje również na wiele niesprawności związanych z jego funkcjonowaniem. .Po pierwsze, w praktyce mechanizm rynkowy ulega deformacjom na skutek zjawisk monopolistycznych, niedoskonałej informacji, ograniczonej mobilności czynników wytwórczych a to w konsekwencji prowadzi do nieefektywnej alokacji zasobów i obniżenia dobrobytu społecznego. Po drugie, z procesem produkcji i konsumpcji związane są pozytywne, ale i negatywne efekty zewnętrzne. Przykładem ich może być zanieczyszczenie środowiska , hałas itp. Wolnorynkowe przedsiębiorstwa nie będą dobrowolnie usuwały tych negatywnych skutków swojej działalności, co związane byłyby z podniesieniem kosztów produkcji ( np. instalowanie urządzeń zmniejszających zatrucie środowiska ) Po trzecie, w rozwiniętym społeczeństwie istnieje potrzeba dostarczania dóbr i usług, które są społecznie niezbędne, ale których produkcja nie wiąże się z osiąganiem zysków. Dobra te to dobra publiczne jak: latarnie morskie, wojsko, policja, służba zdrowia, oświata, parki itd. Ich wytwarzanie jest mało opłacalne dla producenta, gdyż w większości przypadków albo nie możliwości ustalenia na nie ceny, albo koszty ich są tak wysokie, że żaden pojedynczy konsument nie mógłby pozwolić sobie na ich nabycie. C S D Qs Qd Po czwarte, mając na względzie szeroko rozumiany dobrobyt społeczny, należy zdawać sobie sprawę z faktu, że na nieregulowanym rynku mogą aktywnie działać producenci wytwarzający dobra bardzo rentowne ale jednocześnie niekorzystne dla społeczeństwa ( np. broń, narkotyki itd. ). Po piąte, działanie mechanizmu rynkowego może prowadzić do tak dużych różnic dochodowych i majątkowych ,że nie znajdują one akceptacji społecznej. Stwarza to różnego rodzaju napięcia ,sprzyjające powstawaniu różnego rodzaju konfliktów społecznym,. które zakłócają równowagę funkcjonalną systemu polityczno -społecznego .Poza tym należy pamiętać ze względów czysto humanitarnych o ludziach potrzebujących pomocy i opieki: osobach starszych, inwalidach bezrobotnych, którym rynek nie zapewnia środków do egzystencji nawet na poziomie uznanym za minimum. Na podstawie przedstawionych niedoskonałości wolnego mechanizmu rynkowego uzasadnia się konieczność pewnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze .Koncepcje opowiadające się za koniecznością oddziaływania państwa na procesy rynkowe nie zakładają ani zastępowania rynku mechanizmami nakazowymi ani zastępowania rynkowej alokacji innymi jej rodzajami. Podkreślają one jedynie konieczność przeciwdziałania wszelkim niedoskonałością czy wyraźnym wadom wolnego rynku i przejmowania przez państwo tych zadań i funkcji , których rynek nie może skutecznie wypełnić lub wypełnia wadliwie ze społecznego punktu widzenia. Problem jednak w tym, że konieczność ta nigdy nie może być w pełni obiektywnie uzasadniona a zatem w dużym stopniu jest uznaniowa. Problemem roli i miejsca sektora publicznego w dzisiejszej gospodarce rynkowej zajmiemy się w końcowych częściach tego podręcznika .W tym miejscu pozostaje nam jeszcze wyjaśnić różnice pomiędzy rynkiem wolnym i rynkiem administrowanym RYNEK WOLNY A RYNEK ADMINISTROWANY Ceny administrowane Obok cen wolnorynkowych, kształtowanych siłami popytu i podaży rynkowej, we współczesnej gospodarce funkcjonuje także system cen administrowanych i kontrolowanych. Pierwszym ich rodzajem są ceny monopolowe (kartelowe), ustalane przez producenta posiadającego wyłączność produkcji i sprzedaży unikalnego na rynku towaru, nie posiadającego bliskiego substytutu lub też przez przywódcę cenowego w danej gałęzi. Ceny te ustalane są na pewnym założonym poziomie i deformują procesy rynkowe. Przykładem cen kontrolowanych są ceny urzędowe, pospolicie stosowane w gospodarce nakazowej. Ustalane są one przez organy władzy państwowej obejmując różny zakresy towarów i usług np. energia elektryczna, łączność, telekomunikacja, czy ważniejsze surowce. Kolejnym rodzajem cen kontrolowanych są ustalane uznaniowo przez rząd ceny minimalne i maksymalne. Oznacza to, że ceny mogą swobodnie kształtować się na rynku, jednakże ich zmiany mogą następować jedynie do poziomu ustalonej przez rząd ceny minimalnej lub maksymalnej. Idea tego rodzaju cen związana jest z dążeniem rządu do przeciwdziałania spadkowi realnych dochodów nabywców i sprzedawców. Cena maksymalna Cena maksymalna jest ustalana przez rząd w celu ograniczenia spadku realnych dochodów konsumentów. Aby zatem dobrze spełniała swoje zadanie, przy stałym poziomie dochód nominalnych, musi być ona ustalona na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej np. C. max ( C. max < CE). Cena maksymalna jest zatem obowiązującą, najwyższą ceną, jaką sprzedawcy mogą żądać za wyprodukowany towar czy usługę. Jest ona zatem barierą ograniczającą spadek popytu na wybrane towary lub usługi. Jednakże konsekwencją zastosowania ceny maksymalnej jest powstający trwały niedobór rynkowy. Ilustruje to poniższy wykres Cena C. D S CE C max niedobór Q1 QE Q2 Popyt, podaż Q Usztywnienie ceny na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej ( np. C.max. ) zawsze w konsekwencji doprowadzi do powstania niedoborów rynkowych. Niższy poziom cen działa bowiem pobudzająco na nabywców , w efekcie czego zgłaszają oni na rynek większe niż pierwotnie efektywne zapotrzebowanie na dobra i usługi ( Q 2 > QE ). Z drugiej jednak strony, niskie ceny zmniejszają opłacalność produkcji, co znajduje wyraz w redukcji podaży ( Q1 < QE ). W ten sposób na rynku powstaje nierównowaga wynikająca z niedoboru ( Q2 – Q1 ) Ustalanie przez państwo ceny maksymalnej na poziomie niższym od ceny równowagi rynkowej może prowadzi w efekcie do negatywnych następstw jak np.: alokacja produktów na zasadzie losowej - alokacja, zasobów ,w której podstawowe znaczenie mają preferencje producentów( sprzedawców ) reglamentacji produktów przez państwo powstanie drugiego obiegu wymiany ( czarny rynek ) Cena minimalna Cena minimalna ustalana jest przez rząd w celu zapewnienia opłacalności produkcji jak największej liczbie producentów. Aby zatem dobrze spełniała swoje zadanie musi być ustalona powyżej ceny równowagi rynkowej np. na poziomie C min ( C.min > CE ). Poza tym jej wprowadzenie musi być obowiązkowe dla wszystkich producentów danego towaru. Cena minimalna jest zatem obowiązującą, najniższą ceną, jaką producenci mogą żądać za wyprodukowany towar czy usługę. Jest ona zatem barierą ograniczającą spadek podaży towarów lub usług. Jednakże konsekwencją zastosowania ceny minimalnej jest powstająca nadwyżka rynkowa podaży nad popytem. Ilustruje to poniższy wykres Cena C. D S Cmin nadwyżka CE E Q1 QE Q2 Popyt, podaż Q Usztywnienie ceny na poziomie przewyższającym cenę równowagi rynkowej ( np. C. min. ) zawsze w konsekwencji doprowadzi do powstania nadwyżki rynkowej. Wyższy poziom cen działa bowiem pobudzająco na producentów, w efekcie czego dostarczają oni na rynek większe niż pierwotnie ilości towarów i usług ( Q 2 > QE ). Z drugiej jednak strony, rosnące ceny zmniejszają możliwości nabywcze konsumentów, co znajduje wyraz w redukcji efektywnego zapotrzebowania. (Q1 < QE). W ten sposób na rynku powstaje nierównowaga wyznaczona przez nadwyżkę ( Q2 – Q1 ) Ochrona interesów producentów za pomocą ceny minimalnej wywołującej nadmiar podaży może zmuszać państwo do podejmowania decyzji, skierowanych na ożywienie popytu. W praktyce ceny minimalne stosowane są najczęściej na rynku produktów i usług rolnych. W Polsce zajmuje się tym Agencja Rynku Rolnego. Powstała w konsekwencji nadwyżka rynkowa jest skupywania po obowiązujących cenach minimalnych przez państwo i najczęściej eksportowana lub magazynowana jako rezerwy. Płace minimalne. Szczególnym przypadkiem ustalania cen administrowanych jest wprowadzana powszechnie przez rząd cena minimalna na rynku pracy ( płaca minimalna ). Rynek ten, podobnie jak rynek towarów i usług, złożony jest z trzech elementów: ceny pracy W ( płacy jako wynagrodzenia za użyczenie zasobu siły roboczej ) popytu na pracę Ld ( zgłaszanego przez przedsiębiorstwa ) podaży pracy Ls ( reprezentowanej przez osoby skłonne podjąć pracę Wprowadzenie płacy minimalnej na rynku czynników wytwórczych na poziomie przewyższającym płacę równowagi rynkowej ma takie same konsekwencje, jak wprowadzenie ceny minimalnej na rynku produktów. Płaca W D S W min nadwyżka E WE Ld LE Ls Ls Ld Konsekwencją zatem takiego postępowania rządu będzie: - spadek zatrudnienia ( popyt na pracę jest niższy od podaży pracy a zatem wzrost bezrobocia, liczonego jako nadwyżka siły roboczej ( L 2 – L1 ) - wzrost płac pracowników ,którzy mają zatrudnienie ( obowiązująca płaca minimalna przekracza płacę równowagi rynkowej W min > WE - pojawienie się drugiego obiegu na rynku pracy ( nielegalne zatrudnianie pracowników, którzy zaakceptują płacę niższą od oficjalnie ustalonej na rynku pracy )
