Sprawdzian po dziale VI
advertisement
Spis treści 3 Spis treści I. Źródła informacji geograficznej 1. Geografia jako nauka interdyscyplinarna ............ 6 2. Mapa jako źródło informacji geograficznej ................................................ 10 3. Obliczenia długości i pola powierzchni na mapach ................................................... 15 4. Klasyfikacja i sposoby wykorzystania map ......... 17 5. Kartograficzne metody prezentacji zjawisk ........ 20 6. Mapy tematyczne .......................................... 24 7. Mapy cyfrowe i systemy informacji geograficznej (GIS) ........................................ 27 8. Badanie wybranych elementów środowiska geograficznego ............................................. 30 Sprawdzian po dziale I ...................................... 32 II. Ziemia we Wszechświecie 9. Budowa Wszechświata ................................... 34 10. Budowa Układu Słonecznego .......................... 37 11. Ziemia i Księżyc ............................................. 40 12. Kształt i rozmiary Ziemi .................................. 43 13. Ruch obrotowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 45 14. Wyznaczanie długości geograficznej ................ 47 15. Ruch obiegowy Ziemi i jego konsekwencje ......... 48 16. Wyznaczanie szerokości geograficznej .............. 52 Sprawdzian po dziale II ....................................... 54 III. Atmosfera 17. Budowa atmosfery ........................................ 56 18. Ogólna cyrkulacja atmosferyczna .................... 60 19. Masy powietrza i fronty atmosferyczne ............ 62 20. Pogoda i jej prognozowanie ............................ 68 21. Wiatry stałe, okresowe i lokalne ...................... 73 22. Groźne zjawiska atmosferyczne ....................... 77 23. Zróżnicowanie przestrzenne klimatu. Czynniki strefowe i astrefowe ......................... 79 24. Globalne zmiany klimatu ................................ 86 Sprawdzian po dziale III ...................................... 90 IV. Hydrosfera 25. Cykl hydrologiczny i jego uwarunkowania klimatyczne ................................................. 92 26. Rozmieszczenie elementów hydrosfery i ich zasoby .................................................. 94 27. Oceany – ruchy ich wód i wpływ na środowisko .............................................. 96 28. Człowiek a oceany ........................................100 29. Rzeki – ustroje rzeczne i sieć rzeczna kontynentów ....................................102 30. Jeziora – ich zróżnicowanie genetyczne i rozmieszczenie ..........................106 31. Krajobrazowe i gospodarcze funkcje rzek i jezior ..................................................110 32. Wody podziemne i źródła ..............................112 33. Lodowce – powstawanie, rodzaje, zmiany zasięgu ............................................116 34. Obszary współcześnie zlodzone i zmiany ich zasięgu .....................................119 35. Gospodarowanie wodą na Ziemi .....................122 Sprawdzian po dziale IV .....................................124 V. Litosfera 36. Budowa wnętrza Ziemi. Tektonika płyt litosfery ..................................126 37. Mineralogiczna budowa skorupy ziemskiej .........................................129 38. Rodzaje skał i ich gospodarcze zastosowanie ...............................................131 39. Zmiany środowiska związane z eksploatacją złóż surowców mineralnych ...........................134 40. Zapis dziejów Ziemi w warstwach skalnych .....................................................135 41. Dzieje Ziemi – najważniejsze wydarzenia geologiczne i przyrodnicze ............................137 42. Zmiany środowiska związane z działalnością człowieka w holocenie .................................................141 43. Ruchy skorupy ziemskiej ................................142 44. Plutonizm i wulkanizm ..................................144 45. Ruchy górotwórcze .......................................147 46. Wietrzenie skał. Zjawiska krasowe ..................150 47. Grawitacyjne ruchy masowe ..........................154 48. Rzeźbotwórcza działalność wód płynących ...................................................156 49. Rzeźbotwórcza działalność wód morskich i jeziornych .................................................160 50. Rzeźbotwórcza działalność lodowców .............165 51. Rzeźbotwórcza działalność wiatru ...................169 52. Wielkie formy ukształtowania powierzchni lądów i dna oceanicznego .............................172 Sprawdzian po dziale V ......................................174 VI. Pedosfera i biosfera 53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze ...............................................176 54. Obserwacja profilu glebowego i identyfikacja wybranych właściwości gleb ..........................178 55. Gleby strefowe i niestrefowe – ich wykorzystanie i przydatność rolnicza .......180 56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery ......................................................184 57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej ................................................187 58. Antropogeniczne zaburzenia równowagi ekologicznej ................................................189 59. Ochrona środowiska na świecie ......................192 60. Zasady zrównoważonego rozwoju i ich realizacja w skali globalnej, regionalnej i lokalnej ....................................194 Sprawdzian po dziale VI .....................................196 4 SPIS TREŚCI VII. Klasyfikacja państw świata 61. Podział polityczny świata ...............................198 62. Zróżnicowanie gospodarcze świata .................202 63. Społeczny podział świata ...............................205 64. Analiza podstawowych wskaźników poziomu rozwoju wybranych państw świata .............................................209 Sprawdzian po dziale VII ....................................212 VIII. Ludność 65. Rozmieszczenie ludności na świecie ................214 66. Podstawowe pojęcia demograficzne i przyczyny zmian liczby ludności ...................218 67. Fazy przejścia demograficznego i epidemiologicznego ...................................220 68. Struktura płci i wieku ludności ...................... 223 69. Migracje .....................................................225 70. Struktura zatrudnienia ..................................228 71. Zróżnicowanie rasowe i językowe ...................230 72. Zróżnicowanie religijne i kulturowe ................233 73. Urbanizacja .................................................237 74. Funkcje miast i zespoły miejskie ......................239 75. Problemy wielkich miast ...............................243 76. Struktura funkcjonalna obszarów wiejskich .....................................................245 Sprawdzian po dziale VIII ...................................246 IX. Działalność gospodarcza na świecie 77. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa .................248 78. Uprawy roślinne na świecie ...........................251 79. Chów zwierząt gospodarskich ........................259 80. Zróżnicowanie rolnictwa światowego ..............264 81. Problemy żywnościowe świata .......................267 82. Gospodarowanie zasobami leśnymi ................270 83. Wykorzystanie mórz i oceanów ......................273 84. Czynniki wpływające na zróżnicowanie przemysłu ...................................................277 85. Struktura przemysłu światowego ....................281 86. Rozwój nowoczesnych gałęzi przemysłu ...................................................286 87. Energetyka na świecie i główne źródła energii ..............................................289 88. Kierunki rozwoju i struktura usług ..................296 89. Badanie zróżnicowania usług w miejscu zamieszkania ...............................................298 90. Rozwój komunikacji ......................................300 91. Potoki towarowe na świecie ...........................307 92. Społeczno-ekonomiczne znaczenie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) ..............309 93. Turystyka na świecie .....................................312 Sprawdzian po dziale IX .....................................318 X. Procesy i problemy globalne 94. Problemy i skutki globalizacji na świecie ...................................................320 95. Procesy integracji i izolacji politycznej i gospodarczej .............................................324 96. Samorządność .............................................328 97. Współczesne zjawiska ekstremalne w życiu człowieka ....................................................327 98. Konflikty na świecie ......................................333 99. Projekty pomocy dla wybranych regionów i państw .......................................338 Sprawdzian po dziale X ......................................342 XI. Geografia Polski – środowisko przyrodnicze 100. Budowa geologiczna .....................................343 101. Zlodowacenia plejstoceńskie ..........................346 102. Ukształtowanie powierzchni terenu .................349 103. Główne cechy klimatu ...................................352 104. Gospodarcze konsekwencje zróżnicowania długości okresu wegetacyjnego ............................................355 105. Sieć rzeczna i cechy ustrojów rzecznych ....................................................356 106. Przyrodnicze i gospodarcze znaczenie śródlądowych zbiorników wodnych ................359 107. Bilans wodny. Deficyt wód i jego skutki gospodarcze ..............................362 108. Naturalne zbiorowiska roślinne ......................364 109. Lasy i ich znaczenie gospodarcze ....................368 110. Rozmieszczenie i właściwości gleb ..................370 111. Możliwości gospodarczego wykorzystania gleb .......................................374 112. Zasoby i walory krajobrazu nizin nadmorskich i pojezierzy ...............................377 113. Zasoby i walory krajobrazu nizin środkowopolskich .................................381 114. Zasoby i walory krajobrazu wyżyn i kotlin podkarpackich....................................383 115. Zasoby i walory krajobrazu gór .......................386 116. Zagrożenia środowiska ..................................390 117. Ochrona przyrody i krajobrazu ........................393 118. Opracowanie dokumentacji dotyczącej zgłoszenia utworzenia użytku ekologicznego ...................................398 Sprawdzian po dziale XI .......................................399 XII. Geografia Polski – ludność 119. Rozmieszczenie i liczba ludności .....................400 120. Ludność Polski na tle wybranych państw świata .............................................403 121. Migracje ludności .........................................404 122. Badanie wyjazdów zagranicznych ....................408 123. Struktura wieku i płci ludności .......................409 124. Zatrudnienie ludności ...................................411 125. Procesy urbanizacyjne ...................................414 126. Osadnictwo miejskie .....................................416 127. Osadnictwo wiejskie .....................................420 Sprawdzian po dziale XII ....................................423 XIII. Geografia Polski – działalność gospodarcza 128. Uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce na tle państw Unii Europejskiej ......................424 129. Zmiany strukturalne rolnictwa. Kierunki produkcji ........................................427 Spis treści 130. Podstawowe zasoby naturalne i ich eksploatacja .........................................430 131. Zmiany w gospodarce Polski po 1990 roku ...............................................434 132. Restrukturyzacja przemysłu ...........................436 133. Zmiany rozmieszczenia przemysłu ...................438 134. Nowoczesne gałęzie przemysłu i znaczenie inwestycji zagranicznych ...............................441 135. Przemysł elektroenergetyczny w Polsce ...........443 136. Rozwój sektora usług w Polsce na tle innych państw Unii Europejskiej ............447 137. Przekształcenia własnościowe w gospodarce a struktura produkcji ....................................449 Oznaczenie stopnia trudności zadań: • – łatwe 138. Struktura geograficzna i towarowa wymiany handlowej .....................................450 139. Rozwój turystyki ...........................................452 140. Projekt rozwoju regionu, miasta i gminy .......................................................456 Sprawdzian po dziale XIII .....................................457 Zadania z rozwiązaniem krok po kroku .................458 Arkusz maturalny – przykładowy zestaw zadań .....462 Odpowiedzi do zadań .........................................473 Indeks ..............................................................476 Źródła ilustracji .................................................478 •• – średnio trudne Więcej na WWW.ZDASZ.TO Arkusze maturalne z kluczem odpowiedzi Zadania do wszystkich tematów i działów Zadania z gwiazdką Test na wejście Wiedza 5 a także: Podpowiedzi do zadań Rozwiązania wszystkich zadań Aktualne postępy w nauce Słownik pojęć ••• – trudne 176 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA VI. Pedosfera i biosfera 53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze Czynniki glebotwórcze Gleba – powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, o grubości do 2 m, składająca się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, powietrza i wody. Powstaje pod wpływem działania czynników glebotwórczych. Czynniki glebotwórcze to wszystkie elementy środowiska geograficznego, które mają wpływ na przebieg procesów glebotwórczych i właściwości gleby. Dodatkowo do czynników glebotwórczych zalicza się czas. Klimat oddziałuje bezpośrednio, bo zależy od niego ilość, częstotliwość i rodzaj opadów atmosferycznych, oraz pośrednio poprzez wpływ na rozwój świata roślinnego i zwierzęcego, a także na typ gospodarki prowadzonej przez człowieka w danym regionie. Wpływa on także na rodzaj i intensywność wietrzenia skał oraz tempo rozkładu szczątków organicznych. W zależności od stosunku parowania do opadów różny jest sposób przemieszczania się składników w glebie (przy silnym parowaniu składniki te są przemieszczane do góry, przy przewadze opadów nad parowaniem – są wypłukiwane w głąb). Ukształtowanie powierzchni decyduje o grubości warstwy zwietrzeliny, od czego zależy głębokość, do której mogą zachodzić procesy glebotwórcze. Grubość ta jest mniejsza na stokach stromych (na bardzo stromych stokach gleba nie występuje), a większa w zagłębieniach i u podnóży stoków. Od ekspozycji stoków zależą np. nasłonecznienie i intensywność opadów. Skała macierzysta wpływa na skład mineralny gleby i jej właściwości, m.in. odczyn i przepuszczalność, której stopień jest związany z rozdrobnieniem okruchów skalnych i ich spojeniem. Warunki wodne mają wpływ na przemieszczanie się składników gleby oraz na charakter procesów glebowych, kształtują profil gleby. Organizmy roślinne i zwierzęce spulchniają glebę, a rozkład ich szczątków w procesach humifikacji (rozkład szczątków organicznych przez organizmy glebowe, tworzenie się próchnicy) i mineralizacji (rozkład próchnicy na związki nieorganiczne przyswajane przez rośliny) wzbogaca glebę w minerały i próchnicę, która decyduje o jej żyzności. Działalność człowieka wpływa na zwiększenie urodzajności lub zubożenie gleby, gdy jest ona wykorzystywana w rolnictwie (melioracja, nawożenie). W innych przypadkach działalność człowieka prowadzi zazwyczaj do zanieczyszczenia gleby, zmiany jej właściwości i struktury, a na wielu obszarach – do jej degradacji. Czas jest niezbędny do powstania gleby. Niektóre procesy zachodzące w glebie trwają zaledwie chwilę (re akcje chemiczne), kilka godzin lub dni (zmiany temperatury, wilgotności), ale inne trwają nawet tysiące lat (powstawanie drobnej zwietrzeliny, wykształcenie profilu gleby). Powstawanie gleby Proces glebotwórczy Proces glebotwórczy doprowadza do powstania gleby i jej pionowego zróżnicowania. Rozpoczyna się od wietrzenia skały macierzystej. Powstającą zwietrzelinę zasiedlają mchy i porosty, a następnie trawy. Korzenie roślin i zatrzymywana przez nie wilgoć intensyfikują wietrzenie, a z obumarłych szczątków zaczyna tworzyć się próchnica. Pojawiają się krzewy i drzewa, które chronią glebę przed erozją, zwiększają zawartość wody i ilość próchnicy. Wody opadowe przemieszczają składniki gleby w obrębie jej profilu. Jednocześnie trwa przemiana skały macierzystej i powstają nowe związki chemiczne. Procesy glebotwórcze (np. proces bielicowania, brunatnienia) prowadzą do powstania różnych typów gleb, różniących się właściwościami fizycznymi i chemicznymi oraz mających określony profil glebowy. 177 53. Powstawanie gleby i procesy glebotwórcze brak roślinności lita skała mchy, porosty zwietrzelina wietrze nie trawy, krzewy gleba inicjalna las gleba dojrzała 0 (cm) proce glebotw s órczy proce glebotw s órczy 50 Najważniejsze procesy glebotwórcze Bielicowanie polega na wymywaniu rozpusz 150 czonych przez wody opadowe związków mineralnych, głównie glinokrzemianów oraz związków żelaza, z wyższych poziomów glebowych do niższych. Powstaje jasny poziom wymywania i ciemny poziom wzbogacenia. Brunatnienie to rozkład glinokrzemianów i wydzielanie zawartego w nich żelaza, którego związki nadają glebie brunatną barwę. Płowienie to przemywanie z górnej części profilu glebowego cząstek ilastych, bez ich rozkładu chemicznego, i osadzanie ich w wyraźnym poziomie wzbogacenia. Oglejenie to redukcja przede wszystkim związków żelaza i manganu, która prowadzi do utworzenia niebie skawego poziomu w dolnej części profilu. Proces ten zachodzi w warunkach dużego uwilgotnienia. Ługowanie polega na wymywaniu soli mineralnych i cząstek organicznych. Lateryzacja to rozkład glinokrzemianów na tlenki żelaza i glinu. Zachodzi w klimacie wilgotnym i gorącym, nadaje glebie czerwoną barwę. Profil glebowy O Profil glebowy to charakterystyczny dla danego typu gleby układ poziomów glebowych. Poziomy te są oznaczane symbolami literowymi. Górne poziomy to: poziom organiczny (O), występujący na powierzchni gruntu, zawierający w większości nierozłożoną materię organiczną; różnej grubości poziom próchniczny (A), o czarnej barwie, zawierający do kilkudziesięciu procent rozłożonej materii organicznej (próchnicy). Niższe poziomy (z wyjątkiem skały macierzystej) występują w zależności od typu gleby: poziom wymywania (E), z którego są wymywane związki che miczne; poziom wzbogacenia (B), nazywany też poziomem wmywania, w którym osadzają się związki chemiczne przemieszczone z wyższych poziomów; poziom glejowy (G), który tworzy się w wyniku procesów reduk cji w środowisku bardzo wilgotnym, prawie bez dostępu tlenu; poziom skały macierzystej (C), czyli zwietrzelina skalna, na której rozwijają się procesy glebotwórcze; poziom skały podściełającej (R), który stanowi skalne podłoże gleby. Model profilu glebowego cm 0 A E 50 B 100 C 150 R 200 178 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA 54. Obserwacja profilu glebowego i identyfikacja wybranych właściwości gleb Odkrywka glebowa Profil glebowy należy obserwować w odkrywce glebowej, którą może być naturalne odsłonięcie na stoku lub specjalnie wykonany wykop o głębokości 1,5–2 m. Miejsce odkrywki powinno być reprezentatywne dla danego terenu. Aby informacje uzyskane na podstawie obserwacji profili glebowych w różnych miejscach i przez różne osoby były porównywalne i aby można je było usystematyzować, został opracowany specjalny raptularz glebowy. Zapisuje się w nim m.in. – lokalizację odkrywki, – opis ukształtowania terenu i jego pokrycia oraz warunków wodnych, – głębokość i symbole poziomów glebowych oraz ich właściwości, takie jak barwa, struktura, wilgotność, odczyn, zawartość organizmów żywych. promienie słoneczne 150 cm cm 100 200 cm Odkrywka glebowa Określanie podstawowych cech gleby Wyznaczenia poziomów glebowych dokonuje się poprzez obserwację zmian barwy gleby, a także na podstawie obecności substancji organicznej, różnorodnych konkrecji lub warstwowania, wyraźnych zmian składu mechanicznego. Struktura i zwięzłość gleby to cechy odnoszące się do sposobu zlepienia jej ziaren w większe całości – agregaty, a także do stopnia ich zbicia. Bada się je mechanicznie, rozkopując część poziomu glebowego, oceniając łatwość kopania szpadlem czy szpachelką, obserwując, czy gleba rozsypuje się, czy też pozostaje w postaci zlepionych brył. Wyróżnia się glebę sypką, pulchną, zwięzłą i zbitą. Rodzaj skały macierzystej ocenia się poprzez obserwację gołym okiem lub przez lupę, przez rozcieranie w palcach gleby zarówno suchej, jak i wilgotnej. – Kamienie i żwir są łatwo widoczne (ziarna żwiru mają średnicę ponad 2 mm). – Piasek tworzą wyczuwalne palcami ziarna, jest sypki, zmoczony nie brudzi rąk. Wyznaczenie granic poziomów glebowych w górnej części profilu gleby bielicowej 54. Obserwacja profilu glebowego i identyfikacja wybranych właściwości gleb 179 – Pył jest sypki, łatwo się rozciera i przywiera do dłoni, kruszy się; gdy jest mokry, brudzi ręce, nie daje się wałeczkować. – Glina i ił trudno się rozcierają, suche tworzą stosunkowo twarde bryły, mokre – są plastyczne, brudzą ręce, można je wałeczkować (wałeczki gliniane są bardziej szorstkie i zginane pękają, ilaste są gładkie i bardziej plastyczne – nie pękają). Wilgotność gleby ocenia się dotykowo, poprzez wyciskanie, a także sprawdza się wchłanianie wody przez bibułę. – Gleba sucha się rozpyla, zamoczona – ciemnieje. – Gleba słabo wilgotna (świeża) daje wrażenie chłodu przy dotyku ręką, nie pyli, zamoczona nie zmienia barwy. – Gleba wilgotna moczy przyłożoną do niej bibułę, ale nie da się z niej wycisnąć wody. – Z gleby mokrej można wycisnąć wodę. Odczyn gleby, czyli pH, sprawdza się specjalnym urządzeniem – kwasomierzem. Im niższa war tość pH, tym bardziej kwaśna jest gleba (gleba kwaśna ma pH poniżej 6, obojętna – 6–7, zasadowa – ponad 7). Zawartość węglanu wapnia można określić, polewając próbkę gleby kwasem solnym lub octem – burzenie świadczy o obecności węglanu wapnia. 1 Zadania •• Zadanie 1. Na rysunku numerami od 1 do 4 oznaczono poziomy glebowe pewnej gleby. 2 Wpisz w luki nazwy poziomów glebowych wybrane spośród podanych. poziom brunatnienia poziom glejowy poziom próchniczny poziom wmywania poziom wymywania skała macierzysta 3 1– __________________________________________________ 2 – __________________________________________________ 3 – __________________________________________________ 4 4 – __________________________________________________ • Zadanie 2. Do wstępnego rozpoznania typu gleby często może posłużyć obserwacja roślinności występującej na danym terenie. Przyporządkuj podanym opisom nazwy gleb. Wpisz w luki nazwy gleb wybrane spośród podanych. gleba bagienna gleba brunatna mada rędzina I. Teren porastają trawy i krzewy sucholubne, między którymi są widoczne okruchy skał wapiennych. __________________________________________________ II. Teren porastają turzyce, szuwary, sitowie, a spośród drzew – olsze. __________________________________________________ ••• Zadanie 3. Poniżej opisano cechy badanego poziomu glebowego. Wzięta dłonią porcja gleby łatwo się rozpyla, jest sypka, ciepła i nie moczy bibuły. Palcami nie wyczuwa się ziaren. Po celowym zamoczeniu ciemnieje, brudzi ręce, ale nie daje się wałeczkować. Po polaniu octem burzenie nie występuje. Zmierzone pH wynosi 5. Na podstawie tekstu zaznacz odpowiednie właściwości gleby. kwaśny obojętny zasadowy II. Zawartość węglanu wapnia: zawiera nie zawiera III. Frakcja ziaren: żwir piasek pył ił IV. Wilgotność: sucha świeża wilgotna mokra I. Odczyn gleby: 180 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA 55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie i przydatność rolnicza Gleby strefowe Rozmieszczenie gleb strefowych na Ziemi Gleby strefowe to gleby, których występowanie nawiązuje do strefowości klimatyczno-roślinnej, ponieważ klimat i charakterystyczna dla niego roślinność są głównymi czynnikami mającymi wpływ na ich powstawanie. Poszczególne pasy glebowe nawiązują zatem do przebiegu stref klimatyczno-roślinnych. Strefa klimatyczno-roślinna Pas glebowy równikowa tropikalny zwrotnikowa i podzwrotnikowa subtropikalny umiarkowana ciepła subborealny umiarkowana chłodna borealny okołobiegunowa polarny Pierścienie kamieniste są formą gleb strukturalnych. Powstają wskutek sortowania mrozowego materiału skalnego, czyli ruchu okruchów skalnych w glebie pod wpływem cyklicznego zamarzania i rozmarzania 55. Gleby strefowe i niestrefowe, ich wykorzystanie i przydatność rolnicza 181 Główne typy gleb strefowych i ich przydatność rolnicza Pas glebowy Przykłady gleb Cechy Przydatność rolnicza Polarny gleby poligonalne, gleby strukturalne, tundrowe gleby glejowe słabo wykształcone, kwaśne, często oglejone, o znikomej zawartości próchnicy (1%) nieprzydatne, możliwa tylko uprawa szklarniowa Borealny marzłociowe gleby tajgi płytkie, mocno uwilgotnione, o zróżnicowanym odczynie niewielka przydatność rolnicza gleby bielicowe, gleby darniowo-bielicowe rozwinięte na piaskach i żwirach, silnie zakwaszone, zawartość próchnicy 1–3% konieczne nawożenie, uprawa żyta, ziemniaków czarnoziemy, czarnoziemne gleby prerii utworzone głównie na lessach, obojętne lub słabo zasadowe, zawartość próchnicy do 20% najbardziej żyzne gleby świata; uprawa buraków cukrowych, pszenicy gleby brunatne, gleby płowe wykształcone pod lasami liściastymi i mieszanymi, nieco kwaśniejsze od czarnoziemów, zawartość próchnicy 2–4% żyzne, wymagają nawożenia; uprawa zbóż, ziemniaków, buraków cukrowych gleby kasztanowe wykształcone pod roślinnością trawiastą, okresowo przesuszane, zawartość próchnicy 3–5% dość żyzne, konieczne nawadnianie; uprawa np. pszenicy buroziemy, szaroziemy półpustynne wykształcone pod roślinnością zielno-trawiastą lub na obszarach bez roślinności, zawartość próchnicy do 1,5% mało przydatne, po nawodnieniu zasolone szaroziemy i prymitywne gleby pustynne wykształcone pod skąpą roślinnością trawiastą, przesuszone, zasolone niewielka przydatność rolnicza gleby cynamonowe i szarocynamonowe wykształcone pod sucholubnymi lasami, odczyn obojętny, zawartość próchnicy 4–7% urodzajne, często konieczne nawadnianie; uprawa cytrusów, oliwek, winorośli żółtoziemy, czerwonoziemy, rubroziemy ciężkie, gliniaste, kwaśne, o różnorodnym uwilgotnieniu, zawartość próchnicy 1–2% trudne do uprawy; cytrusy, kakaowiec, herbata czerwonożółte i czerwone gleby ferralitowe wykształcone pod wiecznie zielonymi, wilgotnymi lasami równikowymi, bardzo kwaśne, zawartość próchnicy do 1% trudne do uprawy; cytrusy, kauczukowiec, bananowiec czarne gleby tropikalne bogate w składniki pokarmowe, zasadowe lub obojętne, zawartość próchnicy 1,5–2% żyzne; po nawodnieniu uprawa np. bawełny, orzeszków ziemnych czerwonawe buroziemy słabo wykształcone, znikoma zawartość próchnicy nieprzydatne Subborealny Subtropikalny Tropikalny 184 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA 56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery Biosfera Biosfera – wszystkie organizmy żywe występujące w obrębie atmosfery, litosfery i hydrosfery w granicach, w których stwierdzono ich istnienie: w atmosferze do wysokości 12–15 km (na taką wysokość są wynoszone zarodniki roślin i najdrobniejsze nasiona), w litosferze do głębokości ok. 2 km (zasięg występowania bakterii beztlenowych), w hydrosferze – do największych głębokości oceanów. Różnorodność biosfery jest efektem procesów ewolucji oraz wpływu czynników abiotycznych strefowych (klimat, gleby, stosunki wodne) i niestrefowych (ukształtowanie powierzchni, wysokość nad poziomem morza). Biocenozę tworzą organizmy, które żyją na danym obszarze i są od siebie wzajemnie zależne. Biotop stanowią elementy abiotyczne na obszarze zajętym przez daną biocenozę, czyli siedlisko organizmów. Ekosystem to biocenoza wraz z biotopem – część środowiska przyrodniczego, lądowa lub wodna, w której zachodzi wymiana materii między biocenozą i biotopem. Biom to wielka biocenoza, o jednorodnym klimacie oraz o określonych szacie roślinnej i świecie zwierząt. Formację roślinną tworzą gatunki roślin podobne do siebie, o zbliżonych wymaganiach klimatycznych, glebowych i wodnych. Najważniejsze formacje roślinne na Ziemi mają układ strefowy – nawiązują do stref klimatycznych. Ich granice zwykle nie są wyraźnie określone, często mają formę stref przejściowych. Ze strefami roślinnymi są związane charakterystyczne dla nich gatunki zwierząt. tundra tajga las mieszany 500 mm mm 500 °C +5 400 mm północ południe +2°C 0 –10°C –10 300 0°C 200 mm –5 400 200 –5°C roczna suma opadów średnia roczna temperatura powietrza lasotundra 100 0 wieloletnia zmarzlina gleby bielicowe gleby brunatne Występowanie tundry, tajgi i lasów mieszanych w określonych warunkach środowiska abiotycznego Państwa roślinne i krainy zoogeograficzne są wyodrębniane na podstawie zróżnicowania regionalnego or ganizmów na Ziemi. Granice między nimi stanowią naturalne bariery: oceany, pustynie, łańcuchy górskie. Dzięki izolacji w przeszłości geologicznej każdy z obszarów odznacza się występowaniem charakterystycznej dla niej grupy endemitów, czyli organizmów, które nie występują nigdzie poza danym obszarem. Państwa roślinne Krainy zoogeograficzne 56. Strefowe i piętrowe zróżnicowanie biosfery Strefowe rozmieszczenie głównych formacji roślinnych na Ziemi Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne Klimat Roślinność i zwierzęta krajobraz polarny polarny mchy, porosty; pingwiny, foki, niedźwiedzie polarne tundra subpolarny mchy, porosty, karłowate brzozy i wierzby, borówka brusznica, chrobotek reniferowy (na półkuli południowej ocieplający wpływ oceanu – trawy, wrzosowiska); woły piżmowe, renifery, lemingi, pardwy, dzikie gęsi tajga umiarkowany chłodny kontynentalny lasy iglaste z udziałem sosny, świerka, jodły, modrzewia, ale także brzozy, topoli osiki; niedźwiedzie brunatne, łosie, wilki, rosomaki, puszczyki uralskie lasy mieszane i liściaste umiarkowany ciepły morski i przejściowy lasy z udziałem dębu, buka, lipy, brzozy, wiązu, olchy, sosny; jelenie, dziki, sarny, lisy, szopy, muchołówki umiarkowany ciepły kontynentalny; podzwrotnikowy kontynentalny roślinność trawiasto-zielna: ostnica, kostrzewa, perz; konie Przewalskiego, suhaki, kojoty, bizony, susły, orły stepowe, dropie śródziemnomorski zawsze zielone twardolistne lasy i krzewy (karłowate dęby, wawrzyny); muflony, daniele, jeżozwierze, żołny las podzwrotnikowy podzwrotnikowy morski i pośredni; zwrotnikowy – odmiana monsunowa wiecznie zielone lasy z udziałem magnolii, daglezji, bambusów, a także araukarii (w Ameryce Południowej); pandy wielkie, niedźwiedzie himalajskie, makaki pustynie i półpustynie zwrotnikowy suchy rośliny sucholubne (kserofity), w tym gromadzące wodę w liściach i łodygach (sukulenty) i suchorośla, w Azji również trawy i turzyce; wielbłądy, fenki sawanna (w Brazylii – campos, w Wenezueli – llanos), busz podrównikowy suchy i wilgotny sawanna: trawy, akacje, baobaby, palmy; antylopy, zebry, żyrafy; busz: różnorodne krzewy kolczaste, krzewiaste eukaliptusy i akacje; kangury, nandu; wilgotne lasy monsunowe: sandałowce, dęby; tygrysy, pawie na południu strefy formacja przejściowa – lasotundra z pojedynczymi drzewami (zrzucające liście na zimę) step (ostnicowy, piołunowy) na Węgrzech – zwany pusztą, w Ameryce Północnej – prerią, w Argentynie i Urugwaju – pampą; na granicy ze strefą lasów liściastych formacja przejściowa – lasostep krajobraz śródziemnomorski w basenie Morza Śródziemnego – makia, w południowej części Ameryki Północnej – chaparral (w Australii – scrub, w Afryce – miombo, w północnej części Ameryki Południowej – caatinga), lasy galeriowe i parkowe, wilgotne lasy monsunowe Lokalizacja 185 186 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA Strefa krajobrazowa / dominujące formacje roślinne wilgotny las równikowy (w Ameryce Południowej – selva) Klimat równikowy wybitnie wilgotny Roślinność i zwierzęta Lokalizacja wielowarstwowe lasy z udziałem palm, mahoniowców, hurm, kauczukowców, lian, storczyków, kaktusów nadrzewnych, ananasów, lobelii, paproci; goryle, jaguary, tapiry, ary Roślinność niestrefowa (astrefowa) Zróżnicowanie roślinności niestrefowej Roślinność niestrefowa występuje na obszarach, na których czynniki lokalne (podłoże skalne, rzeźba terenu, dostępność wody) mają silniejszy wpływ na jej rozwój niż czynniki strefowe: klimatyczne i glebowe. Przykładami roślinności niestrefowej są: lasy namorzynowe – międzyzwrotnikowa formacja rosnąca w obrębie wy brzeży morskich, której występowanie ograniczają zimne prądy morskie; słonorośla (halofity) – roślinność przystosowana do życia na zasolonym podłożu, która występuje na solniskach nadmorskich i śródlądowych, na pustyniach; sucholubne murawy napiaskowe – występujące na terenach wydmowych nadmorskich i śródlądowych; roślinność wapieniolubna – występująca na obszarach zbudowanych Sucholubna murawa napiaskowa ze skał węglanowych, np. na obszarach krasowych; roślinność synantropijna – wtórna, wkraczająca na tereny przekształcone przez człowieka. Piętra roślinne w górach Podstawową cechą roślinności górskiej jest jej zróżnicowanie piętrowe, nawiązujące do zmian klimatycznych postępujących wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza. Najniższe piętro – pogórze – cechuje występowanie roślinności typowej dla danej strefy klimatyczno-roślinnej. Roślinność wyższych pięter zmienia się wraz ze zmieniającymi się warunkami klimatycznymi – spadkiem temperatury powietrza, zwiększeniem się sum opadów, wzrostem prędkości wiatru, wydłużaniem się okresu zalegania pokrywy śnieżnej, skracaniem się okresu wegetacyjnego. Na charakter pięter roślinnych ma też wpływ wiele innych czynników, które powodują znaczne zróżnicowanie układu pięter roślinnych nawet w obrębie jednego pasma górskiego: – lokalizacja i przebieg pasma górskiego (odległość od mórz i oceanów), – budowa geologiczna, – ekspozycja stoków, – prądy morskie (np. Prąd Peruwiański ochładza klimat Andów, Prąd Północnoatlantycki ociepla klimat w Górach Skandynawskich), – wiatry. Schemat piętrowości roślinności w górach granica wieloletniego śniegu górna granica lasu piętro niwalne lodowce, mchy i porosty piętro alpejskie trawy piętro subalpejskie piętro leśne dolna granica lasu piętro stepowe krzewy lasy iglaste lasy liściaste stalagnat step pustynia, półpustynia klimat suchy lasy wiecznie zielone klimat wilgotny 57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej 187 57. Naturalne zaburzenia równowagi ekologicznej Równowaga ekologiczna a klęski żywiołowe Środowisko przyrodnicze to zespół elementów biotycznych (organizmy) i abiotycznych (atmosfera, gleby, wody, klimat, ukształtowanie terenu), które stanowią system (ekosystem), ponieważ są wzajemnie powiązane i wzajemnie na siebie oddziałują. Elementy systemu przyrodniczego podlegają nieustannym zmianom w różnym tempie i kierunku, ale w stanie naturalnym system jako całość zachowuje względną równowagę. Środowisko przyrodnicze przypomina zespół naczyń połączonych – zmiana jednego elementu generuje zmianę innych. Drobne zaburzenia nie stanowią zagrożenia stabilności. Ekosystemy mają zdolność samoregulacji i po destabilizacji powracają do stanu równowagi, choć niekiedy jest to nowy stan, oparty na nowo zaistniałych parametrach. W środowisku przyrodniczym zdarzają się jednak nagłe, nieprzewidy walne zmiany – katastrofy naturalne, które niekiedy obejmują znaczne obszary. Są zagrożeniem dla ludzi i zwierząt oraz powodują ogromne straty materialne. Nazywa się je klęskami żywiołowymi. Do najgroźniejszych z nich należą: trzęsienia ziemi, fale tsunami, wybuchy wulkanów, cyklony tropikalne, susze, powodzie, długotrwałe silne mrozy, fale intensywnych upałów, ruchy masowe, pożary lasów, masowy rozwój szkodników (np. szarańczy). Obszary zagrożone klęskami żywiołowymi W Tatrach powstawanie po halnym wiatrołomów w obrębie górnoreglowych borów świerkowych jest elementem procesu naturalnej przemiany pokoleń drzew 196 VI. PEDOSFERA I BIOSFERA Sprawdzian po dziale VI ••• Zadanie 1. Na rysunkach przedstawiono profile wybranych gleb. A. B. C. D. Uzupełnij zdania. Wpisz w luki odpowiednie litery przyporządkowane powyższym profilom glebowym. I. Profil gleby niestrefowej oznaczono literą ______. II. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy stepu, oznaczono literą ______. III. Profil gleby, która ma poziom wymywania, oznaczono literą ______. IV. Profil gleby, która jest charakterystyczna dla strefy tajgi, oznaczono literą ______. V. Profil gleby brunatnej oznaczono literą ______. •• Zadanie 2. Przyporządkuj rośliny i zwierzęta do odpowiednich stref krajobrazowych. Wpisz w odpowiednie komórki tabeli podane nazwy. baobaby, akacje borówka brusznica, chrobotek reniferowy dęby, buki kaktusy, aloesy sarny, jelenie wielbłądy, fenki woły piżmowe, renifery żyrafy, lwy Nazwa strefy Charakterystyczne rośliny Krajobraz pustyń i półpustyń Krajobraz sawanny Krajobraz tundry Krajobraz lasów liściastych i mieszanych •• Zadanie 3. Zaznacz poprawne dokończenie zdania. Konwencja helsińska dotyczy A. zasad zrównoważonego rozwoju. B. ochrony środowiska morskiego Morza Bałtyckiego. C. ochrony obszarów wodno-błotnych o znaczeniu międzynarodowym. D. polityki ochrony warstwy ozonowej i kontroli środków, które ją zubożają. Charakterystyczne zwierzęta Sprawdzian po dziale VI 197 •• Zadanie 4. Na rysunkach przedstawiono piętrowość roślinności w przekrojach poprzecznych wybranych łańcuchów górskich, a na mapie literami od A do F oznaczono wybrane obszary. II I turnie i śniegi roślinność piętra alpejskiego las iglasty turnie i śniegi puna – roślinność półpustynna zarośla z drzewami kolczaste zarośla paramo – roślinność piętra alpejskiego z pojedynczymi drzewami las mgielny pustynia las liściasty las równikowy zarośla a) Przyporządkuj rysunkom odpowiednie obszary zaznaczone na mapie. Wpisz w luki właściwe litery. I. ______. II. ______. b) Uzupełnij zdanie. Wpisz w lukę literę przyporządkowaną właściwemu dokończeniu zdania. 1. 2. 3. 4. występowanie El Niño występowanie cienia opadowego sąsiedztwo zimnego prądu morskiego duża szerokość łańcucha górskiego obejmująca kilka stref krajobrazowych Przyczyną występowania asymetrii piętrowości roślinności w górach przedstawionych na rysunku II jest ______. •• Zadanie 5. Morze Śródziemne jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych akwenów na Ziemi, o którym często się mówi jako o obszarze katastrofy ekologicznej. Wymień trzy przyczyny dużego zanieczyszczenia Morza Śródziemnego. _________________________________________________________________________________________________________________________ 458 Dział XIII. Geografia Polski – działalność gospodarcza Zadania z rozwiązaniem krok po kroku Zadanie 1. Turyści, wędrując szlakiem turystycznym ze stacji kolejowej nad jezioro przebyli odległość 3,5 km. Na mapie turystycznej, z której korzystali, długość tego odcinka szlaku wynosi 7 cm, a jezioro ma 8 cm2 powierzchni. Oblicz powierzchnię, jaką zajmuje to jezioro w terenie. Zapisz obliczenia. Wynik podaj w hektarach. WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA Krok 1. Oblicz skalę mianowaną mapy. 7 cm – 3,5 km 1 cm – x x= 1 cm · 3,5 km 7 cm x = 0,5 km 1 cm – 0,5 km Krok 2. Gdy skala mianowana jest znana, zamień ją na skalę polową. W tym celu trzeba podnieść do kwadratu każdy element skali mianowanej. Skala mianowana: 1 cm – 0,5 km Skala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2 Krok 3. 0,25 km2 = y= 8 cm2 · 0,25 km2 1 cm2 y=2 km2 Krok 5. Aby zamienić wynik otrzymany w kilometrach kwadratowych na wynik w hektarach, ułóż proporcję. Ponieważ 1 ha to kwadratowa powierzchnia o boku równym 100 m, 1 km2 to 100 ha. Więc: 1 km2 = 100 ha 2 km2 = z ha z= 2 km2 · 100 ha 1 km2 z = 200 ha Ułóż proporcję: stosunek 1 cm2 na mapie do 0,25 km2 w terenie jest równy stosunkowi 8 cm2 na mapie do x (powierzchni jeziora w terenie). Skala polowa: 1 cm2 – 0,25 km2 Powierzchnia jeziora: 8 cm2 – y 1 cm2 Krok 4. Z proporcji ułóż równanie i oblicz powierzchnię jeziora w terenie. Odpowiedź: Powierzchnia jeziora w terenie wynosi 200 ha. 8 cm2 y Zadanie 2. Oblicz, która godzina czasu słonecznego (miejscowego) jest w Sydney (34°S, 151°E) oraz w Waszyngtonie (39°N, 77°W) w momencie, gdy w Warszawie (52°N, 21°E) jest 14.20 czasu słonecznego (miejscowego). WSKAZÓWKI I ETAPY ROZWIĄZYWANIA ZADANIA Różnica czasu słonecznego między dwoma punktami zależy od różnicy długości geograficznej między nimi. Ziemia obraca się z zachodu na wschód, czyli Słońce w czasie widomej (pozornej) wędrówki po sklepieniu niebieskim przesuwa się ze wschodu na zachód. Wynika z tego, że im miejsce jest położone bardziej na wschód, tym południe słoneczne występuje w nim wcześniej. Krok 1. Wykonaj schematyczny rysunek fragmentu siatki kartograficznej. Zaznacz na nim położenie miast, różnicę długości geograficznej między nimi oraz kierunek pozornej dziennej drogi Słońca. 462 Arkusz maturalny ARKUSZ MATURALNY PRZYKADOWY ZESTAW ZADA Informacja do zada 1.–10. Zadania wykonaj na podstawie barwnej mapy Pienin na wklejce zamieszczonej na kocu repetytorium. Zadanie 1. (0–1) Droga Pieniska naley do najpikniejszych tras turystycznych w Polsce. Prowadzi ona prawym brzegiem Dunajca ze Szczawnicy do Czerwonego Klasztoru na Sowacji. Na zaczonej mapie opisana trasa ma dugo 36 cm. Oblicz dugo tej trasy na mapie wykonanej w skali 1 : 300 000. Zapisz obliczenia i uzupenij odpowied. Obliczenia: Odpowied: Dugo trasy turystycznej na mapie w skali 1 : 300 000 wynosi ……. cm. Zadanie 2. (0–2) Oblicz rednie nachylenie stoku wzdu wycigu krzesekowego (pole F2), którego dolna stacja jest pooona na wysokoci 455,5 m n.p.m., a górna znajduje si na szczycie Palenicy. Zapisz obliczenia i uzupenij odpowied. Obliczenia: Odpowied: rednie nachylenie stoku wzdu wycigu krzesekowego wynosi ………%. Zadanie 3. (0–1) Podaj trzy rónice midzy fragmentem doliny Dunajca przedstawionym w polu D3 a odcinkiem tej samej doliny przylegajcym do przysióka Kras (pola D2 i E2). 1. ................................................... 2. .................................................... 3. .................................................. Zadanie 4. (0–2) Oblicz, ile czasu potrzebuje turysta, aby z parkingu znajdujcego si u ujcia Grajcarka (pole E2), wdrujc szlakiem czerwonym i niebieskim, wej na szczyt Sokolicy (pole D2). Do oblicze wykorzystaj podane informacje: – w terenie paskim turysta porusza si ze redni prdkoci 4 km/h, – na kade 100 m rónicy wysokoci do czasu przejcia w terenie paskim naley doliczy 10 minut, – parking znajduje si na wysokoci 447 m n.p.m., – cakowita dugo trasy, któr pokona turysta, wynosi na mapie 8 cm, – przeprawa ódk przez Dunajec trwa 20 minut. Zapisz obliczenia i uzupenij odpowied. Obliczenia: Odpowied: Na pokonanie trasy turysta potrzebuje ……… minut. Zadanie 5. (0–1) Podaj nazwy metod kartograficznych, za których pomoc przedstawiono na mapie podane elementy. Lasy i obszary zabudowane – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parkingi i pola namiotowe – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uksztatowanie powierzchni terenu – . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odpowiedzi do zadań Odpowiedzi do zadań Dział I 1. 1. I. A, II. B, III. A, IV. A, V. A, VI. A; 2. 1. I. azymutalne normalne (płaszczyznowe): 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są kołami współśrodkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowywane obszary wokół bieguna. II. stożkowe normalne 1. Zniekształceniu ulegają odległości, powierzchnia i kąty. 2. Równoleżniki są łukami współśrodkowymi. 3. Najwierniej są odwzorowane obszary umiarkowanych szerokości geograficznych. III. walcowe normalne 1. Równoleżniki są tej samej długości. 2. Najbardziej zniekształcone są obszary położone najdalej od równika. 3. Zniekształceniu ulegają odległości i powierzchnia. Sprawdzian po dziale I 1. 1 : 100 000; 2. B; 3. I. F, II. P, III. F, IV. F; 4. I. A, G; II. C, E; III. B, F; IV. D, E; V. E, G; 5. 38,2 Dział II 9. 1. I. Mikołaj Kopernik; II. Słońce, Ziemia, niego; III. również inne planety; 2. A; 3. A; 11. 1. D; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 3. C; 12. 1. D; 2. I. B, II. B, III. A; 14. 1. B; 15. 1. I. B, II. A, III. B, IV. A; 2. A, B, C; 16. 1. B. Sprawdzian po dziale II 1. I. A, B, C, II. A, B, III. C, IV. A; 2. 3. B; 4. Kair – 30°N, 36°33’, Moskwa – 56, 57°27’, Lima – 78°00’, 78°33’; 5. I. A, II. B, III. B; 6. I. 90°, 66°33’, II. 66°33’, 90°,III. 23°27’, 46°54’, IV. 0°, 23°27’. Dział III 17. 1. I. stratosfera, II. termosfera, III. mezosfera, IV. troposfera; 21. 1. 1. kierunek wiatru z lądu nad morze, 2. osiadanie powietrza i powstawanie obszaru podwyższonego ciśnienia 3. kierunek wiatru z morza nad ląd, 4. wznoszenie się ogrzanego powietrza i stopniowy spadek jego temperatury; 23. 1. A; 24. 1. I. P, II. F, III. P; 2. B, D, C, E, A, F. Sprawdzian po dziale III 1. Przykładowa odpowiedź: Jednym ze składników promieniowania słonecznego docierającego do Ziemi jest promieniowanie ultrafioletowe, które w nadmiernej ilości jest szkodliwe dla człowieka. Ozon (O3) ma zdolność pochłaniania tego promieniowania. 2. A, B, B; 3. F, P, F; 4. A, B, A; 5. C Dział IV 28. 1. I. A, II. A, III. A; 2. B, D; 29. 1. I. F, II. F, III. P, IV. F; 30. 1. C; 2. oligotroficzne, słodkie, odpływowe; Sprawdzian po dziale IV 1. I. B, II. 90%, III. otwartych, IV. Ocean Spokojny; 2. położenie w klimacie zwrotnikowym suchym: D, F, położenie w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym: A, E, istnienie lodowców: B, brak źródeł i wód powierzchniowych: C; 3. I. A, II. A, III. B; 4. największa asymetria zlewisk – Ameryka Południowa, największy obszar bezodpływowy – Azja, północna część kontynentu prawie pozbawiona sieci rzecznej – Afryka, najbardziej ubogi w rzeki kontynent – Australia, wachlarzowaty układ sieci rzecznej – Azja; 5. A. regresja, B. wzmożony efekt cieplarniany, zwiększona aktywność Słońca, zanieczyszczenie powierzchni lodowców; C. topnienie lodowców obniża temperaturę wód; 6. solanki – sól kamienna i sole magnezu, szczawy – dwutlenek węgla, kwaśne węglany wapnia i sodu, wody radoczynne – pierwiastki promieniotwórcze, wody siarczanowe – siarczany sodu i wapnia. 473 Dział V 37. 1. C; 2. platyna, złoto, węgiel; 40. 1. I. trylobit, II. paleozoA B icznej, III. paleontologiczna; 41. 1. B; 2. C F E D; 3. B; 43. 1. C; 45. 1. B; 46. 1. I. B, II. A, III. B; 48. 1. A; 2. A, C; 49. 1. klif, abrazja, nisza abrazyjna, ruchy masowe, platforma abrazyjna, platforma akumulacyjna; 51. 1. I. korazja, II. graniak, III. ripplemarki, IV. deflacja, V. barchan. Sprawdzian po dziale V 1. I. Fudżi – kwaśna, centralna, stratowulkan, mieszany, strefa subdukcji, Mauna Kea – zasadowa, centralna, tarczowy, efuzywny, plama gorąca; 2. I. ropa naftowa, II. piasek kwarcowy, III. rudy miedzi, IV. rudy cynku, V. siarka, VI. bazalt; 3. A – Atakama, sąsiedztwo zimnego prądu morskiego, B – ArRab al-Chali, klimat zwrotnikowy suchy, C – Takla Makan, cień opadowy; 4. I. transgresja, II. obniżenie się, III. zwężenie się, IV. obniżanie się, V. zmniejszenie się, VI. obniżenie się; 5. rewa – akumulacja morska, muton (baraniec) – erozja lodowcowa (detersja), piramida ziemna – erozja wód opadowych (spłukiwanie), grzyb skalny – erozja eoliczna (korazja). Dział VI 54. 1. 1 – poziom próchniczny, 2 – poziom wymywania, 3 – poziom wmywania, 4 – skała macierzysta; 2. I. rędzina, II. gleba bagienna; 3. I. kwaśny, II. nie zawiera, III. pył, IV. sucha; 55. 1. mało żyznymi, bardzo często, wypłukuje, żelaza i glinu, szybka; 2. gleba bielicowa – niska, ok. 10 cm, czarnoziem – wysoka, do 120 cm, gleba brunatna – średnia, 20–30 cm; 58. 1. B, C. Sprawdzian po dziale VI 1. I. D, II. A, III. C, IV. C, V. B; 2. krajobraz pustyń i półpustyń – kaktusy, aloesy, wielbłądy, fenki, krajobraz sawanny – baobaby, akacje, żyrafy, lwy, krajobraz tundry – borówka brusznica, chrobotek reniferowy, woły piżmowe, renifery, krajobraz lasów liściastych i mieszanych – dęby, buki, sarny, jelenie; 3. B; 4. a) I. D, II. B, b) 3; 5. Należy podać trzy z wymienionych przyczyn: przez Morze Śródziemne przebiegają bardzo ważne szlaki transportowe; często zdarzają się wycieki ropy naftowej i awarie tankowców; basen Morza Śródziemnego jest gęsto zaludniony, co wiąże się z zanieczyszczeniem ściekami i odpadami komunalnymi; basen Morza Śródziemnego jest jednym z najważniejszych na świecie regionów turystycznych; Morze Śródziemne ma bardzo ograniczoną wymianę wód z Oceanem Atlantyckim, wskutek czego kumulują się w nim zanieczyszczenia. Dział VII 63. 1. I. B, II. A, III. A, IV.B; 2. I. P, II. P, III. F, IV. F; 64. 1. I. P, II. P, III. F, IV. F; 2. I. Arabia Saudyjska; II. Niemcy; III. Niemcy; IV. Niemcy. Sprawdzian po dziale VII 1. a) 1 – Etiopia, 2 – Sudan, 3 – Uganda, 4 – Egipt, 5 – Sudan Południowy, 6 – Erytrea; b) Sudan Południowy; 2. I. B, II. A, III. A, IV. A; 3. Przykładowe odpowiedzi: niekorzystne warunki klimatyczne na przeważającej części kontynentu, wyludnienie kontynentu związane z handlem niewolnikami, liczne konflikty zbrojne, biurokracja i korupcja – brak kapitału; 4. C; 5. D; 6. A, B, C; 7. B 8. 1 – Meksyk, 2 – Belize, 3 – Gwatemala, 4 – Salwador, 5 – Honduras, 6 – Nikaragua, 7 – Kostaryka, 8 – Panama. Dział VIII 65. 1. I. A, II. A, III. B; 66. 1. Ameryka Północna, Europa, Afryka, Azja; 67. 1. D, B, A, C; 2. A, B, E, F; 68. 1. P, F, P. 69. 1. czasowa, zewnętrzna, ekonomiczna, swobodna; 71. 1. Peru, Brazylia, Chile; 2. B, A, B; 3. F, P, P; 72. 1. I. B, II. C, III. A; 2. I. P, II. P, III. F; 3. Katolicyzm: Francja, Hiszpania, Włochy; Protestantyzm: Niemcy, Stany Zjednoczone, Szwecja; Prawosławie: Białoruś, Bułgaria, Rosja; 4. Mekka, Waranasi, Fatima. Sprawdzian po dziale VIII 1. Przykładowa odpowiedź: Lata 1700–1900: W tym okresie udział ludności Afryki w zaludnieniu świata zmniejszył się prawie dwukrotnie. Główną przyczyną był handel niewolnikami (proceder ten trwał od połowy XV w. do drugiej połowy XIX w.) oraz wzrost liczby ludności na innych kontynentach, głównie w Europie. Lata 2000–2050: W pierwszej połowie XXI w. nastąpi szybki wzrost liczby ludności Afryki, a co za tym idzie – udziału tego kontynentu w zaludnieniu świata. Szacuje się, że w tym okresie Afryka będzie kontynentem o największym przyroście naturalnym.
