Ekonomia - Wycieczki Z nami
advertisement
Ekonomia dr Jacek Drążkiewicz wykład kontakt: [email protected] Literatura 1. 2. 3. 4. 5. Samuelson P.A., Nordhaus W.D.: Ekonomia 1, Ekonomia 2, PWN, Warszawa 2001. Oyrzanowski B.: Mikroekonomia, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1997. Begg D., Fisher S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1997 Czarny B., Rapacki R., Podstawy ekonomii, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002 Bednarowska L., Drążkiewicz J., Zarys mikroekonomii, ćwiczenia, zadania, testy, problemy, Wyższa Szkoła Rozwoju Lokalnego, Żyrardów 2009 Wprowadzenie do nauki ekonomii Zagadnienia • Pojęcie i zakres ekonomii • Podstawowe pytania ekonomii • Podstawowe pojęcia ekonomiczne • Metody badań ekonomicznych Ewolucja przekształceń światowej gospodarki. Rys. 1. Ewolucja przekształceń trójsektorowej struktury zatrudnienia UDZIA Ł SEKTO RÓW SEKTOR I SEKTOR II SEKTOR III 90 80 70 60 50 40 30 20 10 2000 0 CYWILIZACJA PIERWOTNA FAZA STARTU FAZA EKSPANSJI FAZA DOPEŁNIENIA LATA I FAZY ROZWOJU OKRES PRZEJŚCIOWY KONCEPCJA III FALI AlvinaTofflera (1980r) CECHY III STREFY: dominacja sektora usług dominacja specjalistów i naukowców w gospodarce globalizacja mediów i systemów transmisji wytworów kultury i sztuki, globalizacja działalności gospodarczej tworzenie sektora informacji zmiany w możliwościach kształcenia i podnoszenia kwalifikacji Następuje zmiana stylu życia: wzrost aktywności w zakresie kierowania własnym życiem dążenie do zdrowszego trybu życia, poprzez właściwe odżywianie się, odrzucenie nałogów, aktywny tryb życia dążenie do wygodnego życia (samochody, urządzenia gospodarstw domowego itp.) troska o zdrowie psychiczne i dobre samopoczucie, rozwijanie zainteresowań dążenie do tężyzny fizycznej, zachowania sprawności nawet w późnym wieku, uprawianie sportu podążanie za rozrywkami wzrost świadomości ekologicznej, szukanie kontaktu z przyrodą Pojęcie i zakres ekonomii Odwołując się do etymologii słowa „ekonomia” możemy stwierdzić, że jest to nauka o gospodarowaniu. Starogreckie słowo oikos oznaczało gospodarstwo domowe a nomos prawa, zasady. Współczesna ekonomia nie tylko wyznacza prawa i zasady zarządzania gospodarstwem domowym, ale również przedsiębiorstwem czy państwem. Ekonomia jest nauką o najefektywniejszej alokacji ograniczonych zasobów pomiędzy nieograniczone potrzeby w celu uzyskania maksimum zadowolenia społeczeństwa. (wg. Lionela Robbinsa) Pojęcie i zakres ekonomii Co i ile ? (co należy produkować i w jakich ilościach, tzn. ile i jakich dóbr i usług należy wytwarzać i kiedy mają być wytwarzanie) Jak ? (przez kogo, z jakich zasobów i za pomocą jakiej metody technicznej mają być wytwarzane dobra i usługi) Dla kogo? (kto ma użytkować dobra i usługi wytwarzane w danym kraju i czerpać z nich korzyści) DZIAŁY EKONOMII • Mikroekonomia- jest nauką, która bada procesy zachodzące w poszczególnych obszarach gospodarki. Przedmiotem zainteresowania mikroekonomistów są poszczególne rynki funkcjonujące w gospodarce danego kraju, przedsiębiorstwa, ceny produktów, wielkość produkcji, konsumenci. • Makroekonomia- jest nauką, która zajmuje się gospodarką jako całością. Przedmiotem zainteresowania makroekonomistów są największe agregaty gospodarki takie jak: konsumpcja, oszczędności, bezrobocie, inflacja, rynek pieniądza itd. Podstawowe pojęcia ekonomiczne RZADKOŚĆ – jest podstawową racją bytu ekonomicznego; oznacza, że istniejące zasoby są niewystarczające do zaspokojenia istniejących potrzeb. Wskutek rzadkości powstaje konieczność racjonalnego, najbardziej efektywnego podziału ograniczonych zasobów między nieograniczone potrzeby. Rzadkość występuje zawsze wtedy, kiedy zapotrzebowanie na dobra przewyższa możliwość wyprodukowania tych dóbr. Podstawowe pojęcia ekonomiczne Czym gospodarujemy? ZASOBY NATURALNE PRACY KAPITAŁOWE ZASOBY PRACY ZASOBY KAPITAŁU KAPITAŁ FINANSOWY RZECZOWY KAPITAŁ FINANSOWY KAPITAŁ RZECZOWY • Zasoby kapitału tworzą obok środków pieniężnych również zasoby kapitału rzeczowego a więc te zasoby, które są w posiadaniu firm jak np. maszyny, budynki. Wszystkie zasoby kapitałowe pozwalają firmom zwiększać produkcję. POTRZEBY POTRZEBA – to uświadomiony brak czegoś, odczucia konieczności posiadania lub użytkowania rzeczy lub usług Piramida potrzeb ludzkich według Maslowa Potrzeby wiedzy, zrozumienia, szczęścia, przeżyć duchowych, samorealizacji Potrzeby szacunku i uznania Potrzeby miłości, przynależności, solidarności Potrzeby bezpieczeństwa (troska o przyszłość) Podstawowe potrzeby fizjologiczne (jedzenie, picie) UŻYTECZNOŚĆ UŻYTECZNOŚĆ – to zadowolenie uzyskiwane z zaspokojenia danej potrzeby, możliwe dzięki posiadaniu określonej ilości danego produktu. Jak dzielimy dobra? 1. dobra ekonomiczne i wolne • Dobra ekonomiczne są to produkty pracy ludzkiej (towary, usługi), które wytwarzamy po to by zaspokajać nasze potrzeby. • Dobra wolne są wytworem sił przyrody np. woda, powietrze, wiatr, energia słoneczna i występują w zasadzie w ilościach nieograniczonych w stosunku do naszych potrzeb. 2. dobra substytucyjne i komplementarne • dobro A jest substytucyjne względem dobra B (np.: kasety magnetofonowe (A) i płyty kompaktowe B) jeżeli pełnią zbliżone funkcję, i mogące się wzajemnie, częściowo lub całkowicie zastępować. • dobra komplementarne to dobra wzajemnie uzupełniające się, wykorzystanie danego dobra wiąże się z koniecznością posiadania innego dobra np. mieszkania i meble, samochód i benzyna. 3.dobra normalne i niższego rzędu • dobra normalne to dobra, na które zapotrzebowanie rośnie w miarę wzrastania dochodu konsumentów np. luksusowy samochód, modna odzież . • dobra niższego rzędu to takie, na które zapotrzebowanie spada w miarę wzrastania dochodu konsumentów (np. podstawowe artykuły żywnościowe, niskogatunkowa używana odzież zachodnia). ZADANIE 3 Które z wymienionych dóbr można uznać za substytuty truskawek a które za dobra komplementarne: a) maliny b) śmietana c) benzyna d) lody e) pieczeń wołowa f) podróż autobusem g) Komputer ZADANIE 4. Które z wymienionych dób można uznać za substytut samolotowej wycieczki wakacyjnej do Chin: a) książkowy przewodnik turystyczny po Chinach b) wycieczka wakacyjna do Tajlandii c) bilet na samolot do Chin d) nocleg w hotelu w Pekinie ZADANIE 5. Za dobro ekonomiczne można uznać: a) Puszczę Białowieską b) spaliny wydzielane przez samochody na mieście c) wodę morską d) ustawę „ O swobodzie działalności gospodarczej” z 2 lipca 2004 roku PROBLEM RZADKOŚCI w SKALI MAKRO Problem rzadkości zasobów ma fundamentalne znaczenie dla gospodarki państwa. Na potrzeby naszych rozważań posłużymy się narzędziem jakim jest krzywa możliwości produkcyjnych (KMP), zwana też krzywą transformacji, przedstawiająca graficznie przy każdym poziomie produkcji jednego dobra - maksymalną, możliwą produkcję drugiego dobra. ZAŁOŻENIE: Dla uproszczenia możemy zbudować model gospodarki, w której produkowane są tylko 2 dobra – książki i żywność. Możliwości produkcyjne naszej gospodarki przedstawiają poniższe dane: PRZYKŁADOWE MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNE W KRAJU X Możliwości produkcyjne A B C D E F Produkcja książek Produkcja żywności 500 400 300 200 100 0 0 150 250 330 380 400 Krzywa Możliwości Produkcyjnych (Wykres) H G KOSZT ALTERNATYWNY • to wartość poniechanej działalności alternatywnej, na którą się nie zdecydowaliśmy, wybierając coś innego. Przy pełnym zaspokojeniu potrzeb koszt alternatywny równałby się zeru. Nabycie danego dobra oznacza utratę korzyści z konsumpcji innych dóbr, z których konsument musi zrezygnować. W świecie rzadkich zasobów wybór oznacza poniechanie innej możliwości. PROBLEM RZADKOŚCI W SKALI MIKRO W krótkim okresie także przedsiębiorstwa dysponują rzadkimi zasobami. Stała jest przecież wielkość przedsiębiorstwa, ilość maszyn, ilość magazynów i w krótkim okresie trudno jest powiększyć znacznie ich stan. Fakt ten zilustrować możemy na zasadzie prawa malejących przychodów. ZAŁOŻENIE: • Załóżmy, że mamy przedsiębiorstwo wytwarzające samochody, o określonej wielkości, ilości maszyn, wielkości magazynków itp. Zmienny jest tylko jeden czynnik produkcji – praca. Sytuacja ta przedstawiona zostawała na przykładzie poniższych danych. • Widzimy, że w wyniku wzrostu zatrudnienia nastąpiły zmiany w całkowitej produkcji. Produkcja ta rośnie nieliniowo tzn. początkowo rośnie bardzo szybko a później coraz wolniej w stosunku do czynnika produkcji jakim jest praca. Prawo malejących przychodów PRACA Produkcja całkowita 0 0 Produkcja marginalna 1 1 1 2 2 3 3 3 6 4 4 10 2 5 12 1 6 13 0 7 13 Prawo malejących przychodów Zmniejszenie produkcji marginalnej w wyniku wzrostu nakładu jednego czynnika produkcji przy nie zmienionych ilościach innych czynników nazywamy prawem malejących przychodów lub prawem malejącego produktu marginalnego. Metody badań ekonomicznych W procesie badania zagadnień ekonomicznych należy uwzględnić następujące problemy: KLAUZULA „CETERIS PARIBUS” - oznacza założenie stałości pozostałych czynników LOGICZNY BŁĄD ZŁOŻENIA – to co jest prawdziwe w odniesieniu do części, nie zawsze jest prawdziwe dla całości SUBIEKTYWNOŚĆ – polega na postrzeganiu obserwowanych faktów w oparciu o własną wiedzę NIEPEWNOŚĆ – prawa ekonomiczne sprawdzają się jedynie jako pewna przeciętna, a nie jako ścisła i dokładna zależność HIPOTEZA WIARYGODNOŚCI – bazuje na przekonaniu, że to co mówią i planują politycy, sprawdzi się na pewno w przyszłości Metody badań ekonomicznych Wyróżniamy: - analizę pozytywną Polega na tym, że zjawiska ekonomiczne i prawa, którymi są związane, badamy bez dokonywania jakichkolwiek ocen i sądów, czy wynik, który uzyskamy jest dla nas korzystny czy niekorzystny, np. wynikiem spadku inwestycji jest wzrost bezrobocia - analizę normatywną Polega na badaniu problemów w celu wydania subiektywnych ocen, np. rząd w celu zmniejszenia bezrobocia powinien zwiększyć wydatki na roboty publiczne, pomimo, że wywoła to konieczność zwiększenia podatków. Metody badań ekonomicznych Metoda modelowania Zależności ekonomiczne są bardzo skomplikowane i aby je badać przyjmuje się pewne uproszczenia. Do tego typu badań najbardziej przydatna jest metoda zwana modelowaniem. MODEL – to uproszczony schemat rzeczywistości, ułatwiający wykrycie najważniejszych zależności, które w rzeczywistości są zazwyczaj bardziej skomplikowane. Modele mogą być przedstawiane w postaci twierdzeń słownych, tablic, wzorów. Jak prezentować dane statystyczne? 1)szeregi czasowe • W szeregach czasowych dane zmieniają się w kolejnych okresach czasowych. • Wyróżniamy podstawowe formy szeregów czasowych: • Tablice (Tabelki) Tablica 1.1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej ( w zł) w kwartałach 2003 i 2004 roku ROK 2003 ROK 2004 I II III IV I II III IV 2228,68 2141,01 2160,02 2276,84 2332,2 2230,5 2269,9 2405,5 Źródło: Opracowanie własne, Jacek Drążkiewicz na podstawie danych GUS ze strony internetowej www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/1.doc Jak prezentować dane statystyczne? • • Wykresy liniowe Rysunek 1.8. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw Przeciętne w ynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw zł 2725 2675 2625 2575 2525 2475 2425 2375 2325 2275 2225 2175 I II 2002 III IV V VI VII 2003 VIII IX X XI XII 2004 Źródło: Dane z oficjalnej strony internetowej GUS www.stat.gov.pl/dane_spolgosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/wykres5.doc a/ Jak prezentować dane statystyczne? • Wykresy słupkowe • Rysunek 1.9. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w kwartałach 2003 i 2004 roku Prz eciętne miesięcz ne wynagrodz enie brutto w gospodarce narodowej w kwartałach 2003 i 2004 roku Wys ok oś ć pe ns ji (w zł) 2450 2400 2350 2300 2250 2200 2150 2100 2050 2000 I II III IV II I III IV ROK 2004 ROK 2003 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS ze strony internetowej www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/praca_ludnosc/zatr_wyn/2005/Ipol/1.doc Jak prezentować dane statystyczne? 2)dane przekrojowe Dane przekrojowe informują szczegółowo o strukturze danego zjawiska np. podając wartość analizowanej zmiennej dla poszczególnych osób lub grup osób wchodzących w skład większej populacji w pewnym okresie. Podział może być dokonany ze względu na przyjęte kryteria takie jak przykładowo poziom wykształcenia, wiek, płeć, wysokość zarobków itd. Dane przekrojowe mogą przyjąć formę: • Tablicy (Tabelki) Schematu (wykresu) Jak prezentować dane statystyczne? Schemat (wykres) Pracownicy pełnozatrudnieni, według poziomu wykształcenia (w tys.) Podstawowe i niepełne podstawowe; 478,1 Gimnazjalne; 6,4 Zasadnicze zawodowe; 1692,6 Wyższe ze stopniem naukowym co najmniej doktora oraz tytułem magistra, lekarza lub równorzędnym; 1298 Wyższe z tytułem inżyniera, licencjata, dyplomowanego ekonomisty lub równorzędnym ; 380,7 Policealne; 379,8 Średnie ogólnokształcące; 431,9 Średnie zawodowe; 1546,3 Jak odczytywać wskaźniki? Wskaźniki są to narzędzia analizy ekonomicznej odnoszące dane z jednego okresu w stosunku do innego okresu traktowanego jako tzw. okres bazowy (wartość okresu bazowego przyjmujemy jako 100) Jeżeli wskaźnik cen towarów i usług za rok 1998 określimy jako 100, to wskaźnik 135,4 mierzony dla grudnia 2005 roku oznacza wzrost cen o 35,4% w stosunku do okresu bazowego Tablica 1.3. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1999-2005 • MIESIĄCE I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1998 = 100 1999 103,5 104,1 105,1 106,0 106,7 106,9 106,5 107,1 108,7 109,9 110,9 111,9 2000 113,9 114,9 115,9 116,4 117,2 118,1 118,9 118,5 119,7 120,7 121,2 121,4 2001 122,4 122,5 123,1 124,1 125,5 125,4 124,6 124,6 125,0 125,5 125,6 125,9 2002 126,9 127,0 127,3 127,9 127,6 127,1 126,4 126,0 126,4 126,8 126,7 126,8 2003 127,3 127,4 127,8 128,1 128,1 128,0 127,0 127,0 127,6 128,4 128,8 129,1 2004 129,6 129,7 130,1 131,1 132,4 133,6 133,5 133,0 133,4 134,4 134,6 134,7 2005 134,8 134,7 134,8 135,3 135,7 135,1 135,0 135,0 135,5 136,0 135,7 135,4 2. RYNEK, POPYT, PODAŻ 2.1. Czym jest rynek? 2.2. Czym jest popyt i podaż rynkowa? 2.3.Dlaczego występują nietypowe zachowania konsumentów? 2.4.Kiedy rynek jest w równowadze? 2.5. Jakie czynniki wpływają na popyt rynkowy? 2.6. Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? 2.8. Państwo czy wolny rynek? Czym jest rynek? • proponujemy traktować rynek jako zespół warunków, które doprowadzają do kontaktu pomiędzy kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany towarów i usług. Czym jest popyt i podaż rynkowa? • Popyt (z ang. demand)– oznacza ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić przy różnym poziomie ceny. • Podaż (z ang. supply)– oznacza ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnym poziomie ceny. Graficzną prezentacją podaży i popytu są ich wykresy nazywane krzywą popytu i podaży. • Krzywa popytu (D)– wskazuje w sposób graficzny ujemną(odwrotnie kierunkową) zależność między ceną a rozmiarami zapotrzebowania (popytu) na dany towar lub usługę przy założeniu „ceteris paribus” (przy pozostałych czynnikach niezmienionych). • Krzywa podaży (S)– ukazuje dodatnią zależność między ceną a ilością oferowanych towarów (podaży) przy innych wielkościach nie zmienionych („ceteris paribus”). • Ujemną zależność pomiędzy ceną i wielkością popytu nazywamy prawem popytu, które oznacza, że wraz ze wzrostem ceny na rynku danego dobra zmniejsza się wielkość popytu na dane dobro, natomiast przy spadku ceny wielkość popytu wzrasta, ceteris paribus. • Dodatnią zależność pomiędzy ceną i wielkością popytu nazywamy prawem podaży, które oznacza, że wraz ze wzrostem ceny na rynku danego dobra zwiększa się wielkość dostarczanego na rynek dobra (podaż), natomiast przy spadku ceny wielkość podaży maleje, ceteris paribus. Cena (P) POPYT (D) PODAŻ (S) 0 10 20 30 40 50 200 160 120 80 40 0 0 0 40 80 120 180 Kiedy rynek nie jest w równowadze? Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z nadwyżką popytu (niedobór rynkowy). Konsumenci są gotowi nabywać większą ilość dobra, w konsekwencji jego cena rośnie. Nadwyżka podaży (nadwyżka rynkowa) występuje wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Producenci są wówczas zmuszeni do obniżenia ceny, by móc sprzedać swoje wyroby. Państwo czy wolny rynek? Wyróżniamy następujące systemy gospodarcze: • system nakazowy - system gospodarowania charakteryzujący się społeczną własnością środków produkcji, likwidacji rynkowego charakteru gospodarki. Podmioty gospodarcze pozbawione są samodzielności a najważniejsze decyzje gospodarcze podejmuje rząd stosując narzędzia administracyjne: nakazy, zakazy, przydziały, limit. • system rynkowy - sposób gospodarowania charakteryzujący się występowaniem prywatnej własności środków produkcji. Najważniejszym regulatorem gospodarki jest mechanizm rynkowy. W systemie tym brak ingerencji centralnej w funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych. • system gospodarki mieszanej - sposób gospodarowania łączący elementy gospodarki rynkowej i nakazowej, zawiera zarówno samoczynnie działający mechanizm rynkowy jak i centralny układ regulacji państwa Interwencjonizm państwa w sprawy gospodarki często odnosi się do zjawiska regulowania cen. Jeśli cena danego dobra C1 jest niższa od ceny równowagi CR, wówczas mamy do czynienia z ustaleniem ceny maksymalnej, która ma za zadanie ochronę konsumentów przed zbyt wysokimi cenami na rynku danego dobra. Na rynku możemy także zaobserwować zjawisko ustalania ceny minimalnej, występujące wówczas, gdy cena C2 jest wyższa od ceny równowagi CR. Ceny minimalne mają za zadanie zapewnienie opłacalności produkcji dla szerokiego grona producentów. Jakie czynniki wpływają na popyt rynkowy? Wzrost/Spadek popytu może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej popytu w prawo/lewo): • Spadek/wzrost ceny dobra komplementarnego • Spadek/wzrost ceny dobra substytucyjnego • Spadek/wzrost dochodów • Zmiana gustów na korzyść/nie korzyść danego dobra • Spadek/wzrost liczby nabywców Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? Wzrost podaży może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej podaży w prawo): • ograniczenie kosztów produkcji • postęp technologiczny • korzystne warunki atmosferyczne • korzystne zmiany w polityce państwa (np. niższe opodatkowanie, subsydia). Jakie czynniki wpływają na podaż rynkową? Spadek podaży może zostać wywołany następującymi pozacenowymi czynnikami (przesunięcie krzywej podaży w lewo): • wzrost kosztów produkcji • niekorzystne warunki atmosferyczne • niekorzystne zmiany w polityce państwa (np. wyższe opodatkowanie, cofnięcie subsydiów) Finanse publiczne w latach 19892006 Do działów, których zadania są obecnie realizowane wyłącznie lub w przeważającym stopniu przez jednostki sektora państwowego, należą przede wszystkim: • • • • • • • • • Obrona narodowa Bezpieczeństwo publiczne Wymiar sprawiedliwości Nauka Szkolnictwo wyższe Leśnictwo Łączność Ochrona zdrowia Ubezpieczenia społeczne Sytuacje nietypowe, kiedy wielkość popytu rośnie w miarę wzrostu cen nazywamy paradoksami. Wyróżnić następujące nietypowe rodzaje zachowań nabywców: • Paradoks Giffena dotyczy niektórych dóbr niższego rzędu. w przypadku tych dóbr (zwanych też dobrami Giffena) wzrost ceny powoduje wzrost popytu na nie - konsument nie może sobie już pozwolić na zakup żadnego innego dobra, stąd kupuje wyłącznie dobro Giffena. • Paradoks Veblena – przy wzroście ceny, rośnie zapotrzebowanie na to dobro - dotyczy dóbr luksusowych. Dobra te są chętniej nabywane przez określoną grupę konsumentów, chcących się w ten sposób wyróżnić spośród innych stąd druga nazwa tego paradoksu „efekt snoba”. • Paradoks owczego pędu – popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumują to dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem bycia. • Paradoks spekulacyjny – popyt wynikający z oczekiwań co do kształtowania się cen w przyszłości. 3. ELASTYCZNOŚĆ POPYTU I PODAŻY 3.1. Jak mierzymy elastyczność popytu? 3.2. Jakie wyróżniamy rodzaje elastyczności popytu? 3.2.1. Czym jest i od czego zależy elastyczność cenowa popytu? 3.2.2. Czym jest i od czego zależy elastyczność dochodowa popytu? 3.2.3. Czym jest i od czego zależy elastyczność mieszana popytu? 3.3. Co mierzy elastyczność podaży? 3.3.1. Jakie czynniki wpływają na elastyczność cenową podaży? Jaki jest cel mierzenia elastyczności? Elastyczność mierzy się w celu badania wpływu zmiany różnych czynników na popyt i podaż rynkową. Elastyczność służy zatem do mierzenia reakcji zmiennej zależnej y na zmianę jednej ze zmiennych niezależnych. Jak mierzymy elastyczność popytu? Ogólna formuła elastyczności popytu: ED = % zmiana popytu / % zmiana czynnika wpływającego na popyt Jakie wyróżniamy rodzaje elastyczności popytu? Stopień wrażliwości popytu ze względu na ceny i dochody określają: • współczynnik cenowej elastyczności popytu • współczynnik mieszanej elastyczności popytu • współczynnik dochodowej elastyczności popytu Czym jest i od czego zależy elastyczność cenowa popytu? Współczynnik elastyczności cenowej popytu ((PED, price elasticity demand)) jest to stosunek względnej zmiany wielkości popytu na dane dobro do względnej zmiany jego ceny. Elastyczność tę wylicza się ze wzoru: PED = % zmiana popytu / % zmiana ceny Elastyczność cenowa popytu zależy od: Liczby dostępnych substytutów dobra bądź usługi będącej przedmiotem badanego popytu; im większa liczba substytutów, tym elastyczność cenowa popytu większa; substytuty dają możliwość wyboru i – ewentualnie – łatwiejszej rezygnacji z dotychczasowego przedmiotu zakupów; stwarzają też szansę na wzrost zakupów danego dobra, gdy substytuty drożeją. Czasu, jakim dysponuje nabywca podejmujący decyzję zakupu; im dłuższy czas, tym wyższa elastyczność popytu – większa bowiem szansa na znalezienie ewentualnego substytutu. Udział danego dobra czy usługi w całkowitych wydatkach nabywcy; im ten udział jest większy, tym popyt jest bardziej elastyczny. Skuteczności akcji promocyjnej produktu; skuteczna akcja edukacyjno – reklamowa prowadzi do obniżenia elastyczności cenowej popytu wskutek przyczynienia się do wzrostu zaufania czy przywiązania do znaku firmowego. Współczynnik elastyczności cenowej popytu przyjmuje znak ujemny (odwrotna relacja zmiany wielkości popytu do zmiany ceny). Wyjątki stanowią PARADOKSY. W zależności od wielkości współczynnika elastyczności cenowej wyróżniamy: • popyt elastyczny – gdy PED>1 • popyt o elastyczności jednostkowej – gdy PED=1 • popyt nieelastyczny gdy PED <1 • popyt doskonale nieelastyczny (doskonale sztywny) – gdy PED=0 • popyt doskonale elastyczny – gdy PED= nieskończoność Czym jest i od czego zależy elastyczność dochodowa popytu? • Współczynnik dochodowej elastyczności popytu (income elasticity of demand, IED) jest miarą zmian popytu w zależności od dochodu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: IED = % zmiana popytu / % zmiana dochodu Rodzaje dóbr ze względu na wysokość współczynnika elastyczności dochodowej popytu: Posługując się elastycznością dochodową popytu możemy też dokonać klasyfikacji dóbr, dzieląc je na: dobra normalne (tu dwie podgrupy: luksusowe i podstawowe) oraz dobra podrzędne. • dobra normalne - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wraz ze wzrostem dochodu i maleje wraz ze spadkiem dochodu (elastyczność dochodowa ied>0). • dobro podstawowe - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie wolniej niż dochód i maleje wolniej niż dochód; IED <0,1> (reaguje z mniejszą siłą na zmianę dochodu) • dobro luksusowe - każde dobro, którego ilość nabywana rośnie w większym stopniu niż dochód i maleje w większym stopniu niż dochód; IED > 1 (reaguje z większą siłą na zmianę dochodu) • dobra podrzędne - dobro, którego ilość nabywana maleje wraz ze wzrostem dochodu i rośnie wraz ze spadkiem dochodu, IED < 0 (reakcja odwrotna). Mówiąc o dochodowej elastyczności popytu, należy obowiązkowo wspomnieć na temat PRAWA ENGLA • Ernest ENGEL (1821-1896) statystyk z Saksonii, badając budżety domowe rodzin robotniczych ustalił trzy prawa: • Wraz ze wzrostem przychodów (dochodów) spada proporcja wydatków na żywność • W miarę wzrostu dochodów wydatki na mieszkania, opał i światło wzrastają skokowo • W miarę wzrostu dochodów zwiększa się proporcja (udział) wydatków na potrzeby dalsze lub luksusowe Rysunek 3.1. Zależność pomiędzy dochodami i wydatkami w odniesieniu do rodzaju nabywanych dóbr Wydatki w procentach a) wydatki na żywność b) wydatki na mieszkanie c) wydatki na dobra luksusowe 100% 80% 60% 40% 20% I (dochody) Czym jest i od czego zależy elastyczność mieszana popytu? Współczynnik mieszanej elastyczności popytu (cross elasticity of demand, CED) jest miarą zmian popytu w zależności od zmiany ceny innego produktu. Elastyczność tę wyliczamy ze wzoru: CED = % zmiana popytu / % zmiana ceny innego dobra Mieszana elastyczność popytu wskazuje na siłę rynkową dobra. Jeśli jest niska, wówczas dane dobro ma wysoką siłę monopolową. Wysoka wartość mieszanej elastyczności popytu wskazuje na dobra, będące substytutami, z kolei wartość ujemna wskazuje na dobra komplementarne. Co mierzy elastyczność podaży? • Elastyczność cenowa podaży – wyraża siłę reakcji wielkości podaży danego dobra na zmianę jego ceny ESP = procentowa zmiana wielkości podaży/ procentowa zmiana cen Tabela1.1. Szacunki elastyczności cenowej popytu w Wielkiej Brytanii (1977 r.) Dobra (szerokie kategorie) Elastyczność popytu Paliwa i energia Żywność Alkohol Usługi -0,47 -0,52 -0,83 -1,02 Dobra (wąskie kategorie) Elastyczność popytu Mleko Pieczywo Rozrywki Podróże zagraniczne -0,05 -0,22 -1,40 -1,63 Tabela1.2. Szacunki elastyczności dochodowej popytu w Wielkiej Brytanii (1977 r.) Szerokie kategorie dóbr dochodowa popytu Tytoń Opał, paliwo, światło Żywność Alkohol Odzież Usługi Elastyczność dochodowa popytu Wąskie kategorie dóbr -0,50 0,30 0,45 1,14 1,23 1,75 Węgiel Chleb i wyroby z mąki Mleko i przetwory Warzywa Wycieczki zagraniczne Wino i wyroby spirytusowe Elastyczność -2,02 -0,50 0,53 0,87 1,14 2,60 Zadanie 20. Oblicz elastyczność cenową i utarg całkowity dla poniższych danych: Cena 1 biletu 500 450 400 350 300 250 200 wielkość zapotrzebowania na bilety 200 300 400 500 600 700 800 Ed utarg Zadanie 21. Wielkość popytu na dobro X wynosi 50 sztuk przy cenie 10 zł. za sztukę. W wyniku wzrostu ceny o 20% wielkość popytu spadła o 5 sztuk. Ile wynosiła cenowa elastyczność popytu? O ile wzrosły wydatki na zakup dobra X ? Zrób wykres. Zadanie 22. Oblicz elastyczność mieszaną popytu na dobro A na podstawie następujących danych. Czy dobra A i B są substytucyjne czy komplementarne? Qa Pb 4 2 10 12 Ep a/b Zadanie 23. Oblicz elastyczność dochodową popytu na dobro X na podstawie następujących danych: Qx I 10000 12000 100 110 Zadanie 24. Ilość kurcząt oferowanych na rynku wzrasta ze 130 do 180 tys. , gdy ich cena wzrasta z 5 do 6 zł za kilogram ceteris paribus. Oblicz elastyczność cenową podaży Zadanie 25. Proste i mieszane elastyczności cenowe popytu w Wenecji: Względna zmiana zapotrzebowania na: Żywność Wino Piwo w stosunku do 1% zmiany ceny: żywności wina piwa -0,25 -0,13 0,07 0,06 -1,20 0,41 0,01 0,27 -0,85 a)zinterpretuj proste cenowe elastyczności popytu na trzy wymienione dobra i wskaż, które z nich charakteryzują się popytem elastycznym, a które nieelastycznym. b)Jaki wpływ na spożycie wina i piwa wywierają zmiany cen żywności? Jaka zależność występuje między żywnością a pozostałymi dobrami? c)Narysuj jak przesunie się krzywa popytu na wino jeśli wzrosną ceny żywności i piwa. 4. PRZEDSIĘBIORSTWO 5.1. Co wyróżnia przedsiębiorstwa spośród innych podmiotów gospodarczych? 5.2. Jakie wyróżniamy kryteria podziału przedsiębiorstw? 5.3. Jak prowadzić dokumentację finansowo-księgową? 5.4. Jak ocenić sprawność gospodarowania w jednostkach gospodarczych? 5.5. Koszty i przychody, czyli jak gospodarować, aby wyjść na swoje 5.6. Jakie czynniki zewnętrzne powodują zmianę kosztów w krótkim okresie i przesunięcie krzywych kosztów? 5.7. Jakie koszty ponosi przedsiębiorstwo w okresie długim? 5.8. Jaką wielkość produkcji wybiera przedsiębiorstwo? 5.9. Jak kalkulujemy ryzyko i niepewność w działalności przedsiębiorstwa? Co wyróżnia przedsiębiorstwa wśród innych podmiotów gospodarczych? Podmiotem gospodarczym jest osoba fizyczna, osoba prawna oraz jednostka nie posiadająca osobowości prawnej (np. spółka cywilna). Ważną kwestię stanowi nazewnictwo – przedsiębiorstwo – jest kategorią obejmującą mniejszy zakres podmiotowy niż pojęcie podmiotu gospodarczego. I tak podmiotem jest indywidualne gospodarstwo rolne, które nie jest przedsiębiorstwem. • Przedsiębiorstwo jest podmiotem gospodarczym, wyodrębniony pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym, którego działanie ukierunkowane jest na przynoszenie zysku (maksymalizację zysku) Jakie wyróżniamy kryteria podziału przedsiębiorstw? I. Kryterium prowadzonej przez przedsiębiorstwo działalności: Wyróżniamy przedsiębiorstwa: • -produkcyjne • -usługowe • -handlowe Stosując podziały wprowadzone w ustawie z dnia 2 lipca 2004 roku o swobodzie działalności gospodarczej możemy wyróżnić przedsiębiorstwa zajmujące się działalnością • - wytwórczą • - budowlaną • - handlową • - usługową • - poszukiwaniem, rozpoznawaniem i wydobyciem kopalin ze złóż • - przedsiębiorstwa zajmujące się inną działalnością zawodową wykonywaną w sposób zorganizowany i ciągły II. Kryterium własności: -przedsiębiorstwa stanowiące własność publiczną (państwowe i komunalne) -przedsiębiorstwa stanowiące własność prywatną Przebieg procesów prywatyzacyjnych w Polsce po 1989 roku Przedsiębiorstwa państwowe w końcu 2004 r. Według stanu w dniu 31 XII 2004 r. w Polsce istniało 912 przedsiębiorstw państwowych. W ponad połowie z nich (54,3%) prowadzone było postępowanie upadłościowe lub proces likwidacji ze względu na złą kondycję ekonomiczną. W 18,4% przedsiębiorstw nie prowadzono żadnych działań zmierzających do ich reorganizacji, w 9,1% rozpoczęto postępowanie przygotowawcze przed prywatyzacją bezpośrednią, a 2,4% jednostek znajdowało się w trakcie tej prywatyzacji. Jedynie 1,0% przedsiębiorstw wystąpiło z wnioskiem o komercjalizację. Wykres 1. Przedsiębiorstw a państw ow e objęte procesem przekształceń w łasnościow ych w latach 1990-2004 1300 1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 19901991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Tabela 5.1. Podmioty gospodarcze w Polsce w podziale na własność w III kwartale 2005 roku Liczba podmiotów Udział procentowy Wyszczególnienie forma własności: - sektor publiczny - sektor prywatny Ogółem 134507 3350670 3485177 3,86 96,14 100,00 Źródło: Opracowanie własne, Jacek Drążkiewicz na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, tablice robocze dotyczące podmiotów gospodarki naliczonych na podstawie numeru REGON, dane dostępne w Centralnym Informatorium Statystycznym w Warszawie. III. Kryterium wielkości: Wyróżniamy na rynku: -mikro przedsiębiorstwa -małe przedsiębiorstwa -średnie przedsiębiorstwa -duże przedsiębiorstwa. Mikro przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 10 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 2 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 2 milionów euro. Małe przedsiębiorstwo jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 50 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 10 milionów euro lub całkowity bilans roczny nie przekracza 10 milionów euro. Średnie przedsiębiorstwo – jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnia średniorocznie mniej niż 250 pracowników oraz • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych nie przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans rocznie nie przekracza 43 milionów euro. Duże przedsiębiorstwo– jest przedsiębiorstwem, które: • - zatrudnienie średniorocznie powyżej 250 pracowników • - jego roczny obrót netto ze sprzedaży towarów, wyrobów i usług oraz operacji finansowych w ciągu co najmniej jednego z ostatnich dwóch lat obrotowych przekracza 50 milionów euro lub całkowity bilans rocznie przekracza 43 miliony euro. Tablica 5.3. Podmioty gospodarcze w Polsce w podziale na wielkość w II kwartale 2005 roku Liczba podmiotów Procentowy udział Wyszczególnienie mikro przedsiębiorstwo 3 313133 95,06 małe przedsiębiorstwo 140338 4,03 średnie przedsiębiorstwo 27192 0,78 duże przedsiębiorstwo 4514 0,13 Ogółem 3 485177 100,00 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego, tablice robocze dotyczące podmiotów gospodarki naliczonych na podstawie numeru REGON, dane dostępne w Centralnym Informatorium Statystycznym w Warszawie. IV. Kryterium formy prawnej i organizacyjnej prowadzenia działalności. Najczęściej przedsiębiorstwa przyjmują jedną z niżej wymienionych organizacyjnych form prowadzenia działalności: • jednoosobowa działalność gospodarcza - osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą • spółki 1.cywilne 2.handlowe 2.1.osobowe: - spółka jawna, - partnerska, - komandytowa - komandytowo-akcyjnej. 2.2.kapitałowe - spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością - spółkę akcyjną, spółdzielnie przedsiębiorstwa państwowe Formalności przy zakładaniu firmy jednoosobowej 1.W pierwszej kolejności w urzędzie gminy następuje nadanie numeru ewidencyjnego (wpis do ewidencji podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.) 2.Po uzyskaniu wpisu do ewidencji można udać się po REGON (numer statystyczny) wydawany w Wojewódzkim Urzędzie Statystycznym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania przedsiębiorcy. 3.Do załatwiania formalności w urzędach oraz banku, a także do wystawiania rachunków i faktur, potrzebna jest pieczątka przedsiębiorcy z podstawowymi informacjami na temat firmy. W wyrobionej pieczątce można umieścić następujące dane: - pełna nazwa przedsiębiorstwa oraz imię i nazwisko właściciela - adres pod którym będzie prowadzona działalność gospodarcza - można również umieścić numer telefonu kontaktowego, numer REGON i NIP. 4.Każda firma posiada swój oddzielny rachunek bankowy. Obowiązkiem przedsiębiorcy jest więc założenie wniosku o otwarcie rachunku bankowego. 5.Przedsiębiorca jest zobowiązany do uzyskania numeru identyfikacji podatkowej ( w skrócie NIP). Ponieważ numer NIP przedsiębiorcy będzie także numerem NIP jego firmy wystarczy tylko wypełnić zgłoszenie aktualizacyjne. 6.Na zakończenie należy udać się do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, by zgłosić fakt opłacania składki ubezpieczeń społecznych i ubezpieczenia zdrowotnego. W Polsce systematycznie dążymy do upraszczania formalności związanych z zakładaniem firmy, tak by wszelkie formalności z tym związane można by dopełnić w jednym miejscu. Niemniej jednak wciąż są to procedury czasochłonne i zbyt skomplikowane. Daleko jeszcze polskiej rzeczywistości do krajów, w których firmę zakłada się przez Internet, ograniczając formalności do minimum. Jak prowadzić dokumentację finansowo – księgową? Wyróżniamy następujące formy dokumentów finansowo-księgowych w przedsiębiorstwach: • BILANS • RACHUNEK ZYSKÓW I STRAT • RACHUNEK PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNO – GOTÓWKOWYCH CASH FLOW BILANS • Bilans przedsiębiorstwa pokazuje stan majątku na określony dzień (najczęściej ostatni dzień roku) w podziale na AKTYWA (czyli to co firma ma) i PASYWA (to co firma jest winna innym). Konstrukcja bilansu warunkuje równość aktywów i pasywów. Przykładowe pozycje bilansu BILANS A K TY W A PA S Y WA MAJĄTEK TRWAŁY o Budynki i budowle o Środki transportowe o Maszyny i urządzenia o Wartości niematerialne i prawne (marka firmy, patenty) o Należności długoterminowe KAPITAŁ (FUNDUSZ) WŁASNY o Udziały lub akcje o Wartość netto MAJĄTEK OBROTOWY o Materiały i towary o Zapasy o Należności krótkoterminowe o Gotówka ZOBOWIĄZANIA o Kredyt w banku o Zobowiązani wobec dostawców, kontrahentów, pracowników Rachunek zysków i strat • Rachunek zysków i strat przedstawia wszystkie najważniejsze zdarzenia finansowe w firmie wpływające na zwiększanie przychodów lub kosztów Rachunek zysków i strat Ramka 5.6. Przykładowy rachunek zysków i strat przedsiębiorstwa Wyszczególnienie Wartość (w złoty) Przychody ze sprzedaży towaru X Przychody ze sprzedaży towaru Y 400 000 200 000 KOSZTY W tym: Amortyzacja maszyn i urządzeń Zużycie materiałów i energii Wynagrodzenia Ubezpieczenia społeczne Usługi obce ZYSK (STRATA) BRUTTO PODATEK DOCHODOWY ZYSK NETTO 80 000 100 000 200 000 50 000 50 000 120 000 22 800 97 200 RACUNEK ZYSKÓW I STRAT sporządzony na dzień ………….. roku. Rachunek zysków i strat nie zawsze wskazuje zgodny z rzeczywistą chwilą stan środków pieniężnych w firmie. Należności lub zobowiązania księgowane są w momencie ich powstania i mogą się różnić od faktycznego czasu ich uregulowania. Rachunki mogą przecież przedsiębiorstwa uregulować z opóźnieniem. Dlatego też w celu uzyskania informacji o aktualnym stanie płynności finansowej firmy tworzony jest Rachunek przepływów pieniężnych i gotówkowych - CASH FLOW. Rachunek CASH FLOW przedsiębiorstwa (czerwiec 2006) Wyszczególnienie Wartość (w zł) Gotówka w kasie i na rachunkach firmy z poprzednich miesięcy Przychód ze sprzedaży: - zapłata za fakturę z maja za sprzedaż towaru X - zapłata za fakturę z czerwca za sprzedaż towaru Y Zapłata za czynsz w czerwcu Zapłata za rachunki za energię w maju Gotówka końcowa 1000 400 600 - 300 - 650 1050 Przychody, koszty, zyski czyli jak zarządzać firmą, aby wyjść na swoje.... Rodzaje kosztów i przychodów przedsiębiorstwa: • Koszt całkowity (total cost – TC) – to suma kosztów stałych i zmiennych • Koszty stałe (fixed cost- FC) – koszt ponoszony przez przedsiębiorstwo niezależnie od wielkości produkcji • Koszty zmienne(variable cost – VC) – koszt, który zmienia się wraz ze zmianą ilości produkcji, a więc wraz ze zmianą nakładu zmiennych czynników produkcji. • Koszt marginalny (krańcowy) (marginal cost –MC) – przyrost kosztu całkowitego spowodowany zwiekszeniem produkcji o jednostkę. • MC=ΔTC / ΔQ • Przeciętny koszt stały (averadge fixed cost – AFC)- koszt stały przypadający na jednostkę produktu. AFC= FC / Q • Przeciętne koszty zmienne(average variable cost – AVC) – koszt przeciętny przypadający na jednostkę produkcji AVC = VC / Q • Przeciętny koszt całkowity (average total cost – AC) – koszt całkowity przypadający na jednostkę produktu ATC = TC/ Q • Utarg całkowity (przychód) – wpływy firmy ze sprzedaży towarów i usług • Utarg krańcowy – przyrost utargu całkowitego uzyskany w skutek zwiększenia produkcji(lub sprzedaży) o jednostkę. • Zysk całkowity = utarg całkowity – koszty całkowite 5.6. Jaką wielkość produkcji wybiera przedsiębiorstwo? Zasada podejmowania decyzji produkcyjnych przez przedsiębiorstwa odbywa się poprzez wyznaczenie następujących wskaźników: 1. Próg rentowności, umożliwiający osiąganie zysku: utarg całkowity > kosztu całkowitego 2. Optimum techniczne, kiedy produkcja wytwarzana jest po najniższych kosztach: koszt marginalny = koszt przeciętny całkowity 3. Optimum ekonomiczne, kiedy wielkość produkcji zapewnia przedsiębiorstwu osiąganie maksymalnego zysku : utarg marginalny = koszt marginalny Zadanie 26. Jak następujące wydarzenia wpłynęły na poziom kosztów zmiennych i stałych w firmie produkującej motorynki Very Small Motor for Everyone a)blacha stalowa, z której tłoczone są ramy nośne motorynek, znacznie podrażała b)obniżył się czynsz za wynajem ziemi i budynków, płacony przez przedsiębiorstwo. c)nastąpił wzrost ceny energii elektrycznej d)przedsiębiorstwo podwoiło wydatki na reklamę. KOSZT KRAŃCOWY Produkcja Koszt całkowity 0 10 Koszt krańcowy UTARG KRAŃCOWY Produkcja Cena Utarg całkowity 0 0 0 15 1 25 21 1 21 21 11 2 36 19 2 20 40 8 3 44 17 3 19 57 7 4 51 15 4 18 72 8 5 59 13 5 17 85 10 6 69 11 6 16 96 12 7 81 9 7 15 105 14 8 95 7 8 14 112 16 9 111 5 9 13 117 18 10 129 Utarg krańcowy 3 10 12 120 Zadanie 1. Uzupełnij tabelę i przedstaw graficznie krzywe kosztów Q FC VC 0 35 0 1 35 24 2 35 40 3 35 60 4 35 85 5 35 115 6 35 155 7 35 210 8 35 295 TC MC AFC AVC ATC ZADANIE 27 STRUKTURY (FORMY) RYNKU • • • Struktury rynku to formy (modele) rynków pojedynczych produktów lub pokrewnych ich grup, które kształtują się w wyniku walki konkurencyjnej lub umowy producentów. Można wyróżnić następujące kategorie struktur rynkowych (czystą, wolną) konkurencję konkurencję monopolistyczną oligopol • monopol KONKURENCJA KONKURENCJA DOSKONAŁA MONOPOLISTYCZNA Liczba uczestników po stronie sprzedaży Rodzaj produktu bardzo wielu wielu homogeniczny (jednorodny) zróżnicowany OLIGOPOL MONOPOL kilku jeden albo standaryzowany albo zróżnicowany Wejście na rynek bardzo łatwe względnie łatwe trudne Jak powstaje cena kształtowana przez producent ma pewien producent ma mechanizm wpływ na cenę znaczący wpływ na rynkowy cenę Rodzaj brak konkurencji niecenowa cenowa lub konkurencji pozacenowej niecenowa Przykład produktu pszenica papier samochody jeden produkt (brak substytutów) zablokowane kształtowana przez monopolistę nie istnieje usługi pocztowe Różnicowanie cen 30 PLN = (20 + 10) 500 X 10 PLN = 5 000 50 PLN = (20 +30) 300 X 30 PLN = 9 000 RÓŻNICOWANIE CEN: 100 X 50 = 5 000 300 X 15 = 4 500 100 X 5 = 500 RAZEM : 5 000+4 500+ 500 = 10 000 1. Jaką prawidłowość ilustruje krzywa podaży i co uzasadnia jej kształt? 2. Jaką prawidłowość ilustruje krzywa popytu i co uzasadnia jej kształt? 3. Jakie różnice występują pomiędzy wielkością, funkcją, tablicą i krzywą popytu i podaży? 4. Jakie czynniki determinują popyt konsumenta na dane dobro? 5. Jakie czynniki kształtują podaż określonego dobra? 6. Co to jest cena minimalna? Wyjaśnij to na przykładach. 7. W jakich sytuacjach państwo może ustalić cenę maksymalną na dane dobro? W czyim interesie są ustalane ceny maksymalne, klienta czy producenta? 8. Czy mieszanie się państwa w sprawy gospodarki zawsze z punktu widzenia efektywności gospodarowania jest złe? 9. Podaj kilka sytuacji potwierdzających występowanie paradoksu Veblena, Giffena, owczego pędu, spekulacyjnego. 10. Co to jest mechanizm rynkowy? Porównaj mechanizm rynkowy z funkcjonowaniem gospodarki opierającej się o mechanizm nakazowo-rozdzielczy. W którym przypadku lepiej zostaje rozstrzygnięte co, jak i dla kogo produkować? Dlaczego? 11. Wyjaśnij pojęcie „czarny rynek”. W jakich sytuacjach może zaistnieć takie zjawisko? 1. Jakie znasz miary elastyczności popytu? Jakie wartości może przyjmować każda z nich? 2. Jakich informacji może dostarczyć producentowi znajomość elastyczności cenowej na produkowany przez niego towar? 3. Czy wzrost dochodów konsumentów zawsze jest dobry z punktu widzenia producentów? Odpowiedź uzasadnij przykładem. 4. Czy klienci reagują silniej na zmianę ceny dobra droższego czy tańszego? 5. Od czego zależy wartość elastyczności cenowej popytu na dane dobro? 6. Od czego zależy wartość elastyczności cenowej podaży? 7. Jak wpływa czynnik jakim jest czas na wskaźnik elastyczności cenowej popytu i podaży MAKROEKONOMIA Pojęcie makroekonomii Makroekonomia- jest nauką, która zajmuje się gospodarką jako całością. Przedmiotem zainteresowania makroekonomistów są największe agregaty gospodarki takie jak: wzrost gospodarczy bezrobocie inflacja EKONOMIA KLASYCZNA Od drugiej połowy XVIII w. Szkoła myśli ekonomicznej, zapoczątkowana przez Adama Smitha (1723-1790) Do najważniejszych przedstawicieli kierunku zalicza się Williama Petty, Davida Ricardo, Thomasa Malthusa, Johna Stuarta Milla oraz Jean-Baptiste Say’a (1767-1832), który sformułował: prawo rynków - podaż sama stwarza popyt (podażowy charakter gospodarki narodowej). -> koszty produkcji ponoszone przez producentów są jednocześnie zapłatą dla pracowników i podwykonawców,-> przeznaczone są na konsumpcję. Zakłada się tu, że oszczędności gromadzone przez podmioty są niczym innym jak odroczoną konsumpcją SZKOŁA NEOKLASYCZNA Założenia: – pomiędzy poszczególnymi czynnikami produkcji istnieje ścisła współzależność, – wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy redukować do twierdzeń o zachowaniu jednostek, o dyspozycjach, przekonaniach, postawach i wzajemnych powiązaniach pojedynczych osobników ludzkich. Oznacza to, że zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny, makroekonomiczny. – w procesie gospodarczym następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości zapewniające równowagę przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce. – większość modeli zakładała doskonałą konkurencję. Szkoła neoklasyczna bada związki współzależności między ograniczoną liczbą zjawisk (zwykle 2 lub 3) przyjmując co do reszty wielkości gospodarczych założenie ceteris paribus. SZKOŁA NEOKLASYCZNA Alfred Marshall: – prawo popytu i podaży– przy założeniu ceteris paribus ruch cen w górę wywołuje tendencję do obniżania popytu i wzrostu podaży i na odwrót – czwarty czynnik produkcji – organizacja (przedsiębiorczość) – rozdzielenie analizy krótko- i długookresowej Jevons: – prawo malejącej użyteczności krańcowej Clarck: – dyskusja na temat płac: • płaca dąży do równowagi z użytecznością krańcową • podstawa idei bezrobocia klasycznego SZKOŁA KEYNESOWSKA • J. Keynes, A. Okun, R. Harrod, E. Domar, M. Kalecki. • Głównym czynnikiem wpływającym na zwiększanie tempa wzrostu jest zwiększanie popytu globalnego i zmniejszanie bezrobocia (teoria popytowa). • Wzrost popytu stwarza bodźce do wzrostu inwestycji, a to oznacza wzrost produkcji i zatrudnienia. • Keynesiści opowiadają się za odpowiednią ingerencją państwa w procesy gospodarcze. POGLĄDY KEYNESISTÓW: • • • • • • • • • • funkcjonowanie sektora prywatnego w gospodarce charakteryzuje się niestabilnością, wielkość produkcji zależy od wielkości popytu, natomiast czynniki podażowe mają znaczenie drugorzędne, bezrobocie ma przede wszystkim charakter przymusowy, wynikający z niedostatecznych rozmiarów popytu; między inflacją i bezrobociem istnieje wymienność ale tylko w krótkim okresiekrzywa Phillipsa, ponieważ sztywność cen utrzymuje się właśnie w krótkich okresach, długość procesów dostosowawczych w gospodarce zależy od czasu potrzebnego do powrotu do cen elastycznych, w hierarchii celów polityki ekonomicznej zwolennicy tej szkoły za cel najważniejszy uznają ograniczanie bezrobocia, polityka fiskalna charakteryzuje się w tym układzie celów i zasad funkcjonowania gospodarki rynkowej wyższą skutecznością niż polityka monetarna, postuluje się wysoką progresję podatkową i wzrost świadczeń społecznych, istnieje uzasadnienie dla prowadzenia przez państwo aktywnej polityki gospodarczej opartej na działaniach dyskrecjonalnych i automatycznych stabilizatorach koniunktury wobec powyższego uzasadnione jest prowadzenie polityki gospodarczej przez państwo nie tylko w sposób pośredni, ale także bezpośredni. JOHN MAYNARD KEYNES cytaty • Kapitalizm to takie niezwykłe wierzenie, że najgorsi mężczyźni, z najgorszych pobudek, w niewiadomy sposób będą pracować dla wspólnego dobra. • W długim okresie wszyscy jesteśmy martwi. – In the long term we are all dead. (ang.) MAPA WSPÓŁCZESNEJ EKONOMII • Ekonomia głównego nurtu – nawiązanie do ekonomii neoklasycznej • Ekonomia głównego nurtu – nawiązanie do ekonomii keynesowskiej • Synteza neoklasyczna • Ekonomia łagodnej krytyki i wzbogacenia głównego nurtu • Ekonomia zdecydowanej krytyki głównego nurtu EKONOMIA GŁÓWNEGO NURTU – NAWIĄZANIE DO EKONOMII NEOKLASYCZNEJ Duży nacisk na przeciwdziałanie i usuwanie interwencji instytucji publicznych w działanie rynku, a także likwidację jej negatywnych konsekwencji – MONETARYZM – NOWA EKONOMIA KLASYCZNA – SZKOŁA REALNEGO CYKLU KONIUNKTURALNEGO MONETARYZM I M. FRIEDMAN • Monataryści zgadzają się z Miltonem Friedmanem, że najpotężniejszym czynnikiem oddziałującym na poziom działalności gospodarczej są zmiany w podaży pieniądza i wobec tego uważają, że nadmierny jej wzrost prowadzi do wzrostu inflacji, która jest zagrożeniem dla rozwoju gospodarczego. • Podaż pieniądza jest głównym czynnikiem wpływającym w krótkim okresie na wielkość PNB, natomiast w długim okresie wpływa ona głównie na ceny. • Zadaniem polityki gospodarczej jest zatem zapewnić skuteczną kontrolę podaży pieniądza i działać na rzecz zwiększenia zaufania do niego. • Ceny i płace są względnie giętkie • Sektor prywatny jest stabilny • Wpływ na kształtowanie polityki ekonomicznej mają: – długookresowa stabilność gospodarki wymagająca nienaruszania mechanizmu rynkowego; – polityka pieniężna zapewniająca równowagę na rynkach finansowych i bezinflacyjną podaż pieniądza. ROK Tabela 1.1 Bezrobocie i inflacja w USA na przestrzeni 40 lat. Stopa bezrobocia Stopa inflacji (ludność cywilna) (wskaźnik CPI) 1963 5.7 1,6 1972 5,6 3,4 1978 6,1 9,0 1987 6,2 4,4 1994 6,1 2,7 Źródło: R. M. Solow, J. B. Taylor, Inflacja, bezrobocie a polityka monetarna, CeDeWu, Warszawa 2002, s. 44. MILTON FRIEDMAN - cytaty • Inflacja jest tą formą podatku, którą można nałożyć bez ustawy. • Jednym z największych błędów jest sądzenie programów politycznych i rządowych na podstawie ich zamiarów, a nie rezultatów. • Jeśli płacicie ludziom za to, że nie pracują, a każecie im płacić podatki gdy pracują, nie dziwcie się, że macie bezrobocie. • Polska nie powinna naśladować bogatych krajów zachodnich, bo nie jest bogatym krajem zachodnim. Polska powinna naśladować rozwiązania, które kraje zachodnie stosowały, gdy były tak biedne, jak Polska. - Wykład podczas wizyty w Polsce w 1989 roku. • Rząd nie rozwiązuje problemów, rząd je tworzy. • Rządowe rozwiązanie problemów są zwykle równie złe jak sam problem. • Urna wyborcza tworzy zgodność bez jednomyślności zaś rynek jednomyślność bez zgodności - Źródło: Wolny wybór, 1996r. SZKOŁA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ / NOWA EKONOMIA KLASYCZNA Bardziej radykalna odmiana monetaryzmu. Rozwinęła się w latach 70-tych, kiedy keynesowski model polityki gospodarczej okazał się mało skuteczny przy rozwiązywaniu problemów makroekonom. Przedstawiciele: – R. E. Lucas, – T. J. Sargent – N. Wallace Robert Emerson Lucas: – teoremat nieefektywności państwa – teoria racjonalnych oczekiwań – podmioty gospodarcze na podstawie doświadczeń z przeszłości potrafią stworzyć racjonalny obraz przyszłości (przewidują skutki i podejmują działania neutralizujące) SZKOŁA RACJONALNYCH OCZEKIWAŃ / NOWA EKONOMIA KLASYCZNA • Uczestnicy rynku formułują swoje oczekiwania na temat przyszłości, łącznie z przyszłą polityką, w oparciu o informacje minione, obecne i przewidywane w okresie przyszłym - takie same, jakie są dostępne dla czynników kształtujących politykę - i działają tak, aby zneutralizować systematyczne próby ingerowania w gospodarkę. • Nie wynika z tego, że oczekiwania te są bezbłędne. Zdolność przewidywania nie jest oczywiście doskonała, ponieważ gospodarka narażona jest na różnego typu wstrząsy. Niewiele jest jednak zmian których podmioty gospodarcze nie są w stanie antycypować i zneutralizować. • W polityce gospodarczej państwo powinno skupiać się na rozwiązaniach nie naruszających mechanizmu rynkowego, sprzyjających utrzymaniu stabilności cen i wzrostu podaży. • Kwestionuje ona wszelki sens prowadzenia polityki ekonomicznej poza stabilizacyjnymi działaniami rządu i Banku Centralnego na rzecz minimalizacji zmian wydatków publicznych, rozmiarów emisji pieniądza i podatków. SZKOŁA REALNEGO CYKLU KONIUNKTURALNEGO Robert J. Barro: – deformacja cyklu koniunkturalnego – 2 fazy (wzrostu i recesji) wokół rosnącego trendu – źródło cyklu koniunkturalnego – szokowe, skokowe zmiany w sferze realnej gospodarki EKONOMIA GŁÓWNEGO NURTU – NAWIĄZANIE DO EKONOMII KEYNESOWSKIEJ • NEO-KEYNESIZM – mniej ortodoksyjni kontynuatorzy Keynes’a – granice skuteczności aktywnej polityki makroekonomicznej – próba wzbogacenia analizy Keynes’a o podstawy mikroekonomiczne – synteza monetaryzmu i keynesizmu – gł. przedstawiciele: John Hicks, James Tobin, Paul Samuelson, Franco Modigliani - wszyscy są laureatami nagrody Nobla. Skala MAKRO • Przyczyny zainteresowania makroekonomią: - wielki kryzys 20/30 lata XX w i towarzyszące mu zjawiska spadku produkcji i wzrostu bezrobocia - badania J. Keynesa, wyjaśnienie pojęcia dochód narodowy Pojęcie PKB • Jeśli zsumujemy wszystkie dobra i usługi jakie wyprodukował dany kraj, to uzyskamy wynik, który w bardzo prosty sposób podsumowuje jego gospodarkę. Wynik ten nosi nazwę Produkt Krajowy Brutto. Gdy PKB wzrasta – społeczeństwo się bogaci, gdy maleje – biednieje. Sposoby mierzenia PKB 1) METODA WYDATKOWA – czyli PKB jako suma wydatków na dobra finalne: - Konsumpcyjne dobra finalne (C) np. dżem, książka, usługa fryzjerska. - Kapitałowe dobra finalne (I), np.. maszyny, urządzenia. - Dobra finalne „produkowane” przez państwo (G), np. żołnierz, policjant. PKB = C + I + G Sposoby mierzenia PKB 2)METODA DOCHODOWA – czyli PKB jako suma dochodów czynników wytwórczych. Sumujemy dochody wszystkich właścicieli czynników produkcji, ponieważ utarg przedsiębiorstwa pokrywa koszty, dając zysk właścicieli. KOSZY + ZYSK = DOCHODY WŁAŚCICIELI CZYNNIKÓW PRODUKCJI Sposoby mierzenia PKB 3) METODA PRODUKCYJNA – czyli PKB jako suma wartości dodanej. Wartość dodana jest to różnica wartości produktu i wartości zużytych do jego produkcji dóbr pośrednich, które przedsiębiorstwo kupiło od innych producentów. POCHODNE MIERNIKI PKB • PKB = C+I+G + XN (X-Z) • PKN = PKB – amortyzacja • PNB = PKB + Dw (wartość dochodów narodowych czynników wytwórczych funkcjonujących poza granicami kraju minus wartość dochodów zagranicznych czynników wytwórczych funkcjonujących w danym kraju) • PNN = PNB – amortyzacja • DN = PNN – Te Licząc agregaty w cenach czynników Największe państwa w 2010 i 2011 roku PKB wg parytetu siły nabywczej w mld USD w mld USD Świat 69 909 78 900 11 600 Unia Europejska 17 648 15 605 32 803 Kraj 2011 Produkt na głowę mieszkańca PKB nominalny Miejsce Miejsce 2010 w USD 1 1 USA 15 077 15 067 48 243 2 2 Chiny 7 143 11 299 8 391 3 3 Japonia 5 862 4 414 34 520 4 4 Niemcy 3 603 3 092 37 898 5 5 Francja 2 792 2 215 35 078 6 8 Brazylia 2 505 2 289 11 684 7 6 Wielka Brytania 2 449 2 255 35 995 8 7 Włochy 2 222 1 836 30 282 9 10 Rosja 1 867 2 378 16 718 10 11 Indie 1 759 4 460 3 697 11 9 Kanada 1 747 1 392 40 420 12 12 Hiszpania 1 515 1 412 30 613 13 13 Australia 1 497 915 40 517 14 14 Meksyk 1 169 1 659 14 855 15 15 Korea Południowa 1 140 1 554 31 707 16 16 Holandia 849 705 42 241 17 18 Indonezja 840 1 122 4 683 18 17 Turcja 771 1 063 14 558 19 19 Szwajcaria 651 340 43 385 20 23 Arabia Saudyjska 569 679 24 118 21 21 Szwecja 554 380 40 497 22 22 Polska 522 768 20 217 Największe gospodarki w 2015 roku Lp. PKB per capita w 2007 roku (według MFW) 1 2 3 4 5 6 7 Państwo Luksemburg Irlandia Norwegia PKB per capita (wg PPP, 2007) USD 32 Słowenia 25 266 33 Bahrajn 25 106 34 Czechy 24 679 35 Portugalia 23 464 36 Gwinea Równikowa 22 042 37 Bahamy 21 607 84 507 48 Arabia Saudyjska 17 750 49 Botswana 17 374 50 Łotwa 17 364 51 Argentyna 17 062 52 Litwa 16 863 53 Polska 15 894 54 Chorwacja 15 355 55 Antigua i Barbuda 14 586 56 Mauritius 13 859 57 Chile 13 804 58 Republika Południowej Afryki 13 455 59 Rosja 46 786 45 453 Stany Zjednoczone 45 176 Islandia Hongkong Szwajcaria 41 209 38 Malta 21 061 39 Węgry 20 701 40 Kuwejt 20 554 41 Estonia 20 115 40 686 38 797 8 Dania 38 072 9 Austria 37 536 10 Kanada 36 821 11 Wielka Brytania 36 568 42 Oman 20 099 43 Barbados 19 985 44 Słowacja 19 172 12 Finlandia 36 325 45 Trynidad i Tobago 18 996 13 Holandia 36 240 46 Saint Kitts i Nevis 18 679 14 Szwecja 35 729 47 Seszele 17 976 13 210 Państwo Lp. PKB per capita w 2009 roku (według MFW) 1 2 3 4 Katar Luksemburg Norwegia Singapur PKB per capita (wg PPP, 2009) USD 38 Arabia Saudyjska 23.221 39 Portugalia 21.859 40 Słowacja 21.245 41 Seszele 20.411 42 Trynidad i Tobago 19.818 43 Gwinea Równikowa 18.600 44 Węgry 18.567 45 Barbados 18.131 46 Polska 18.072 47 Estonia 17.908 48 Antigua i Barbuda 17.893 49 Chorwacja 17.703 83.841 78.395 52.561 50.523 5 Brunei 49.110 6 Stany Zjednoczone 46.381 7 Szwajcaria 43.007 — Hongkong 42.748 8 Holandia 39.938 9 Irlandia 39.468 10 Australia 38.911 50 Litwa 16.542 11 Austria 38.839 51 Rosja 14.920 12 Kuwejt 38.304 52 Argentyna 14.561 13 Kanada 38.025 53 Chile 14.341 PKB per capita w 2015 roku (według MFW) ale to już było… Nasza gospodarka w IV kwartale 2007 ubiegłego roku rozwijała się w tempie 6,1 procent - wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego. . Poszczególne etapy w obiegu dochodów w gospodarce zamkniętej. 1) Przedsiębiorstwa dokonują wypłat za usługi czynników produkcji na rzecz gospodarstw domowych. 2) Dochody, które trafiają do gospodarstw uzupełniane są o płatności transferowe, zaś pomniejszane o podatki bezpośrednie pobierane przez państwo tworząc rozporządzalne dochody osobiste. 3) Gospodarstwo domowe przeznacza rozporządzalne dochody osobiste na oszczędności i konsumpcję . 4) Wydatki na konsumpcje zostają powiększone o wydatki państwa na dobra i usługi oraz o wydatki na inwestycje. 5) Wydatki na konsumpcje są przedstawiane jako PKB w cenach rynkowych, zaś po odliczeniu podatków pośrednich trafiają do przedsiębiorstw jako PKB w cenach czynników produkcji, które rozpoczynając kolejny obieg przekazywane są ponownie gospodarstwu domowemu. 6) Zdrowie sektora przedsiębiorstw wyraźnie zależy od wydatków sektora konsumpcyjnego. Bez przepływu płatności pieniężnych od konsumentów, producenci nie byli by wstanie zapłacić za zasoby, które kupują u konsumentów. Podobnie warunki życia konsumentów zależą od powodzenia firm w sektorze przedsiębiorstw. Jeśli sektor przedsiębiorstw nie jest w stanie sprzedać swoich dóbr i usług, producenci nie będą w stanie wypłacić pracownikom pensji. Jeżeli okrężny obieg dochodów zostanie przerwany, produkcja może ulec spowolnieniu, konsumpcja może się załamać a pracownicy mogą zostać pozbawieni pracy. Takie przerwy w okrężnym obiegu określane są mianem RECESJI. 7) Wycofywane z obiegu są pieniądze w postaci oszczędności gospodarstw domowych oraz podatków płaconych państwu. 8) Dopływami do obiegu są wydatki państwa na dobra i usługi, wydatki inwestycyjne i przedsiębiorstw oraz wypłaty transferowe. 9) Oszczędności gospodarstw domowych przetwarzane zostają przez takie instytucje jak banki , które umożliwiają udzielanie przedsiębiorstwom kredytów oraz wprowadzają je do obiegu w postaci funduszy na inwestycje. 10) Poziom zrównoważenia dochodu jest osiągany wtedy gdy całkowite planowane wypływy (planowane oszczędności i podatki) będą równe całkowitym planowanym dopływom (planowane inwestycje plus wydatki rządu). 11) Funkcjonowanie obiegu określa ścisłą zależność gdzie całkowite dopływy muszą równać się całkowitym odpływom. Jeśli taka równości nie zachodzi wtedy w oznaczonych sektorem prywatnym: gospodarstwie domowym i przedsiębiorstwie musi istnieć nadwyżka , podczas gdy w budżecie państwa występuje deficyt, i odwrotnie. POPYT I PODAŻ GLOBALNA - Krzywa popytu globalnego AD wyraża: Poziom realnych wydatków konsumentów (C) Poziom realnych wydatków przedsiębiorstw (I) Poziom realnych wydatków państwa (G) Saldo bilansu handlowego (X-Z) Krzywa podaży globalnej ukazuje ile przedsiębiorstwa będą produkować i sprzedawać przy różnych poziomach cen Inwestycje • Inwestycje to wydatki przedsiębiorstw przeznaczone na utrzymanie lub powiększenie kapitału trwałego lub obrotowego Motywy podjęcia inwestycji: 1) Przewidywana stopa zysku 2) Koszty związane z inwestycją tzn. stopa procentowa płacona bankowi za wypożyczenie kapitału Mnożnik w gospodarce zamkniętej bez państwa AD = C + I Inwestycje zwiększają się o 1000 (∆I). Ponieważ w gospodarce są wolne moce produkcyjne, więc przedsiębiorstwa podnoszą produkcję o tyle o ile wzrósł popyt. Odpowiednio wzrastają także dochody. Część tych dodatkowych dochodów (wzrasta przez KSK) i znowu zamienia się w popyt: KSK = 80% 1000 X 0.8 = 800 800 X 0.8 = 640 640 X 0.8 = 512 itd. Związek pomiędzy wzrostem inwestycji a wzrostem dochodu obrazuje mnożnik Mi = 1/ 1-KSK Mi = ∆Y/ ∆I Mi X ∆I = ∆Y 1/ 1 – 0.8 = 5 Mnożnik w gospodarce zamkniętej z państwem AD = C+I+G Wydatki państwa są finansowane z 3 źródeł: - Te (podatki pośrednie), ukryte są w cenach produktów (VAT, akcyza) - Td (podatki bezpośrednie) - D (dochody państwa z tytułu własności) Dla uproszczenia przyjmujemy, że D=Te=0 Ponieważ podatki to % dochodu jaki nam państwo „odbiera”, dlatego podatki bezpośrednie netto NT obliczamy jako NT = Td – B = (t X Y) (t - stała stopa podatkowa netto) Yd = Y - NT = Y - t X Y = (1 - t) X Y - oznacza to dochód jakim dysponują gospodarstwa domowe. Ponieważ poziom konsumpcji wyznaczony jest przez KSK, to wzór konsumpcji przybiera postać: C = Ca + KSK X Yd = Ca + KSK X (1-t) X Y = Ca + KSK` X Y KSK` = KSK X (1 - t) Ponieważ KSK` < KSK Mi` = 1/1-KSK` < Mi = 1/ 1-KSK Mnożnik w gospodarce otwartej AD = C + I + G + X - Z W gospodarce otwartej część krajowego popytu „przepada”, gdyż ludzie kupują towary wytworzone za granicą „import” (Z) Z = KSI X Y Krańcowa skłonność do importu, KSI, informuje o ile zwiększają się planowane zakupy zagranicznych towarów wtedy, gdy wartość produkcji w kraju wzrasta o złotówkę. W gospodarce otwartej mnożnik równa się: Mi`` = 1 / (1 – KSK``) = 1 / [1 – (KSK` - KSI)] czyli Mi`` = 1 / (1 – KSK` + KSI) BUDŻET PAŃSTWA BUDŻET PAŃSTWA BUDŻET PAŃSTWA Funkcje budżetu: 1) funkcja redystrybucyjna – budżet państwa, przejmując podatki, cła i inne opłaty od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych dokonuje ich rozdziału pomiędzy inne podmioty, zarówno w wyniku transferów nieodpłatnych (renty, emerytury, pomoc publiczna, nieoprocentowane kredyty), jak i przez zakup dóbr i usług na rynku; 2) stabilizacyjna – budżet łagodzi wahania cyklu koniunkturalnego i zapewnia zrównoważony wzrost gospodarki; 3) fiskalna – budżet przejmuje podatki, cła i inne opłaty; 4) bodźcowa/stymulująca – przez redystrybucję dochodu budżet (zwłaszcza zakupy dóbr i usług, ale także dotacje i subwencje) stymuluje działalność podmiotów gospodarczych, podaż, popyt i ceny. BUDŻET PAŃSTWA Dochody budżetu państwa za 2013 rok BUDŻET PAŃSTWA DEFICYT BUDŻETOWY BEZROBOCIE Bezrobocie w 2008 roku… Bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy w końcu marca 2008 r. stanowili 11,1% cywilnej ludności aktywnej zawodowo (w lutym 2008 r. – 11,5%; w marcu 2007 r. – 14,3%). Najwyższa stopa bezrobocia utrzymywała się nadal w województwach: warmińskomazurskim (18,4%), zachodniopomorskim (16,0%), kujawskopomorskim (15,0%) oraz świętokrzyskim (14,7%). Najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się województwa: wielkopolskie (7,5%), małopolskie (8,6%), śląskie (8,7%) oraz mazowieckie (8,9%). Stopa bezrobocia w Polsce /stan na 31 stycznia 2008 r./ Z ostatniej chwili….. niska stopa bezrobocia w 2017 Cechy bezrobocia w Polsce 1. Zjawisko sezonowości, polegające na wzmożonych rejestracjach w pewnych okresach i spadku liczby rejestrujących się bezrobotnych w innych okresach. Miesiące wiosenne są okresami spadku liczby zarejestrowanych bezrobotnych. Ta sytuacja wynika między innymi z rozpoczynania prac sezonowych w budownictwie i rolnictwie, a także rozpoczynania się sezonu turystycznego. Tradycyjnie, zwiększone rejestracje bezrobotnych przypadają w miesiącach rozpoczynających i kończących rok. Zarówno w 2003 r., jak i w 2004 r. liczba bezrobotnych zmniejszała się począwszy od marca. W roku bieżącym po raz pierwszy spadek bezrobocia odnotowano już w lutym, choć wyniósł on zaledwie 0,4 tys. osób Cechy bezrobocia w Polsce • 2. Zróżnicowanie w poszczególnych regionach kraju. Ta niejednorodność jest wynikiem zarówno nierównomiernego rozwoju społeczno – gospodarczego regionów, jak i położenia geograficznego oraz zaawansowania procesów restrukturyzacyjnych i prywatyzacyjnych w gospodarce narodowej. Obrazuje to np. wskaźnik stopy bezrobocia. Rozpiętość przedziału wielkości wskaźnika stopy bezrobocia, tj. różnica pomiędzy najniższą i najwyższą stopą bezrobocia w województwach wynosiła w końcu września 2005 r. 13,6 punktu procentowego (małopolskie – 13,6%, warmińsko – mazurskie – 27,2%). Cechy bezrobocia w Polsce • 3. Obserwowane w ostatnich latach przemiany gospodarcze dotyczą przede wszystkim mieszkańców miast, gdyż tam przede wszystkim usytuowane są przedsiębiorstwa. W końcu sierpnia 2005 r. w ewidencji bezrobotnych znajdowało się 1605,7 tys. osób zamieszkałych w mieście i stanowiły one 58,2% ogółu zarejestrowanych. W odniesieniu do stanu z końca analogicznego okresu 2004 r. liczba bezrobotnych zamieszkałych w mieście zmniejszyła się o 7,6% wobec spadku poziomu bezrobocia na wsi o 8,5%. Cechy bezrobocia w Polsce • 4. Wśród zarejestrowanych bezrobotnych dominują kobiety – 54,6% ogółu zarejestrowanych. W końcu omawianego miesiąca na 100 bezrobotnych mężczyzn przypadało 120 kobiet. Cechy bezrobocia w Polsce • 5. Osoby w wieku 18-24 lata stanowiły w końcu września 2005 r. 23,4% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych – 647,0 tys. osób Cechy bezrobocia w Polsce • 6. W statystyce urzędów pracy znajdowało się 340,5 tys. osób bezrobotnych posiadających prawo do zasiłku, co stanowiło 12,3% ogółu bezrobotnych Cechy bezrobocia w Polsce • 7. W najkorzystniejszej sytuacji na rynku pracy są osoby o najwyższych kwalifikacjach zawodowych. W końcu III kwartału 2005 r. wyższe wykształcenie posiadało 148,8 tys. osób (5,4%). Przy czym zarejestrowane kobiety są zdecydowanie lepiej wykształcone od mężczyzn. Cechy bezrobocia w Polsce • 8. Nadal wysoki pozostaje poziom bezrobocia długotrwałego. Ta grupa bezrobotnych – 1427,2 tys. osób stanowiła 51,7% ogółu zarejestrowanych w końcu III kwartału 2005 r. Niższy wiek i wyższy poziom wykształcenia zmniejszają prawdopodobieństwo pozostawania bez pracy powyżej 12 miesięcy. Również mężczyźni krócej niż kobiety pozostają w ewidencji bezrobotnych. Zadanie 11 Wskaż bezrobocie: frykcyjne, strukturalne, cykliczne (koniunkturalne) a także dobrowolne i przymusowe. a)bezrobocie wynikające z zmniejszenia produkcji w przemyśle tekstylnym przy jednoczesnym zwiększeniu produkcji w przemyśle mikrokomputerów. b)Osoby zmieniające z własnej inicjatywy miejsce pracy. c)osoby niepełnosprawne, niezdolne do pracy zawodowej. d)bezrobocie wynikające ze zbyt wolnego dostosowania się rynku pracy do spadku popytu globalnego. Zadanie 12 Załóżmy, że w pewnym kraju wielkość zatrudnienia wynosi 20 mln osób, zaś rozmiary bezrobocia 2 mln osób. Oblicz: a) ile wynosi wielkość zasobów siły roboczej? b) Ile wynosi stopa bezrobocia? Zadanie 13 Załóżmy, że zatrudnienie w pewnym kraju wynosi 30 mln ludności, 5 mln osób prowadzi działalność gospodarczą na własny rachunek, siły zbrojne dają zajęcie 3 mln, zaś bezrobotnych są 2 mln. Odpowiedz: a) ile wynosi wielkość zatrudnienia? b) Ile wynosi liczba zdolnych do pracy? c) Ile wynosi stopa bezrobocia? INFLACJA RÓWNANIE FISHERA MXV = YXP P=MXV/Y BANK CENTRALNY Funkcje banku centralnego • BANK EMISYJNY • BANK BANKÓW • CENTRALNY BANK PAŃSTWA BANK EMISYJNY Bank centralny zajmuje się – w imieniu państwa – emisją pieniądza. Bank centralny jest jedyną instytucją, uprawnioną do emitowania znaków pieniężnych danego państwa. Określa przy tym nie tylko wielkość emisji, ale też podejmuje decyzje o wprowadzeniu pieniądza do obiegu. Bank emisyjny decyduje również o ilości pieniądza, znajdującej się w obiegu – w celu oddziaływania na tę wielkość używa własnych instrumentów: m. in. stóp procentowych i operacji otwartego rynku. BANK BANKÓW Bank centralny świadczy usługi bankowe na rzecz innych banków: przyjmuje ich depozyty oraz udziela kredytów. Jedną z ważnych funkcji banku centralnego jest dostarczanie gotówki bankom komercyjnym oraz prowadzenie rozliczeń międzybankowych. Istotne jest również, że bank centralny jest dla banków handlowych „pożyczkodawcą ostatniej instancji”. Oznacza to, że w razie potrzeby banki komercyjne mogą uzyskać kredyt w banku centralnym (jest to element ochraniający system bankowy przed utratą płynności). Bank centralny jest więc stabilizatorem systemu bankowego, a jednym z jego zadań jest zapewnienie jak największego bezpieczeństwa rynku pieniężnego CENTRALNY BANK PAŃSTWA • Bank centralny jest bankiem państwa – oznacza to, że świadczy usługi bankowe instytucjom rządowym, w tym między innymi prowadzi rachunek Ministerstwa Finansów. Bank centralny zajmuje się także bieżącym rozliczaniem dochodów i wydatków państwa, obsługuje przy tym emisje skarbowych papierów wartościowych (emitowanych przez państwo). Oddziaływanie na rynek za pomocą stóp procentowych • Jednym z instrumentów, za pomocą których bank centralny oddziałuje na rynek, są stopy procentowe. Wysokość stóp wyznacza oprocentowanie depozytów i kredytów. • Stopa procentowa określa cenę za wypożyczenie kapitału. Jeśli wynosi 10 proc. w stosunku rocznym, oznacza to, że za każde pożyczone 100 zł trzeba zapłacić 10 zł – czyli w sumie należy oddać 110 zł. Oddziaływanie na rynek za pomocą stóp procentowych Najważniejsze stopy procentowe są określane przez bank centralny w Polsce są to: Stopa lombardowa – podstawowa stopa procentowa banku centralnego, stopa maksymalna. Według stopy lombardowej bank centralny udziela krótkookresowego kredytu bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych. Stopa interwencyjna (referencyjna, zwana również stopą repo) – według niej przeprowadzane są operacje otwartego rynku, przy czym stopa ta określa minimalne oprocentowanie tych operacji. Stopa interwencyjna wpływa na oprocentowanie pożyczek międzybankowych, depozytów i kredytów dla klientów, jak również na rentowność skarbowych papierów wartościowych; pokazuje, ile banki zarabiają na środkach, ulokowanych w banku centralnym. Stopa redyskontowa – według tej stopy bank centralny skupuje weksle od banków komercyjnych. Inaczej rzecz ujmując, jest to stopa procentowa, która jest stosowana w przypadku redyskonta przez bank centralny papierów wartościowych (w tym weksli), zdyskontowanych wcześniej przez banki komercyjne. Banki komercyjne sprzedają wówczas bankowi centralnemu krótkookresowe papiery wartościowe, odkupione wcześniej od swoich klientów, cenę tej operacji określa właśnie stopa redyskontowa Stopa depozytowa – określająca oprocentowanie jednodniowych depozytów, składanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Lokaty takie mają na celu zagospodarowywanie nadwyżek, jakimi dysponują od czasu do czasu banki komercyjne. Podnosząc stopy procentowe, bank centralny zaostrza politykę pieniężną. Podniesienie stóp procentowych banku centralnego wywołuje podwyżkę oprocentowania w bankach komercyjnych; kredyty stają się wówczas droższe, ale i z drugiej strony wzrasta oprocentowanie depozytów. Oznacza to, że (przynajmniej teoretycznie) klienci banków mniej chętnie będą zaciągać kredyty, za to chętniej będą lokowali swoje pieniądze na wyżej oprocentowanych lokatach. Obniżenie stóp procentowych ma dokładnie odwrotny skutek. W ślad za bankiem centralnym banki handlowe obniżają oprocentowanie, co zachęca klientów do zaciągania większej liczby kredytów, czyniąc równocześnie depozyty mniej atrakcyjnymi (niższe odsetki). Podstawowe stopy procentowe NBP (aktualne na dzień 17.02.2016 Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku są interwencjami banku centralnego, który kupuje lub sprzedaje papiery wartościowe, regulując tym samym ilość pieniądza w obiegu. Bank centralny jest inicjatorem operacji otwartego rynku – są to transakcje, przeprowadzane z bankami komercyjnymi. Minimalną rentowność operacji otwartego rynku określa tak zwana stopa referencyjna. Celem operacji otwartego rynku jest regulacja krótkoterminowych stóp procentowych – dzięki tym operacjom bank centralny wpływa na ilość pieniądza, znajdującego się w obiegu. Operacje otwartego rynku Operacje otwartego rynku dzielimy na warunkowe i bezwarunkowe. Operacje bezwarunkowe to po prostu kupno lub sprzedaż przez bank centralny papierów wartościowych. Jeśli bank centralny skupuje papiery wartościowe, dostarcza jednocześnie na rynek gotówkę. Jeśli natomiast bank centralny ocenia, że na rynku jest zbyt dużo gotówki, może sprzedawać papiery wartościowe, absorbując (pochłaniając) w ten sposób nadmiar pieniędzy z rynku. Nieco bardziej skomplikowane, ale i częściej stosowane, są operacje warunkowe. Jeśli w ramach operacji warunkowej bank centralny kupuje papiery wartościowe (tzw. repo), zobowiązuje jednocześnie sprzedawcę – bank komercyjny – do odkupienia tych samych papierów wartościowych, w określonym terminie i po określonej cenie. Podobnie wygląda transakcja warunkowej sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny (tzw. reverse repo) – bank centralny zobowiązuje tu kupującego (bank komercyjny) do odsprzedaży tych samych walorów w określonym terminie i po określonej cenie. Warunkowy zakup papierów wartościowych przez bank centralny jest po prostu kredytem, udzielonym bankowi komercyjnemu. I odwrotnie: warunkowa sprzedaż jest de facto lokatą, złożoną przez bank komercyjny w banku centralnym. Rezerwy obowiązkowe banków Rezerwa obowiązkowa to pieniądze, które banki komercyjne muszą utrzymywać na rachunkach banku centralnego. Rezerwa ma przede wszystkim za zadanie stabilizację systemu bankowego. Bank centralny nakazuje bankom komercyjnym utrzymywanie tak zwanej rezerwy obowiązkowej. Są to pieniądze, które bank komercyjny musi utrzymywać na rachunku banku centralnego – wysokość rezerwy zależy od ilości środków, jakimi dysponuje dany bank. Obecnie (stan na październik 2003) stopa rezerwy obowiązkowej wynosi w Polsce 3,5 proc. wartości wszystkich rodzajów depozytów, które są podstawą naliczania tejże rezerwy. Podstawą są tu depozyty przyjęte od podmiotów niebankowych oraz pieniądze ze sprzedaży papierów wartościowych. Pieniądze, zdeponowane w banku centralnym w ramach rezerwy nie są oprocentowane. Rezerwa obowiązkowa ma na celu stabilizację systemu bankowego, jej głównym zadaniem jest łagodzenie skutków ewentualnych wahań płynności w sektorze. Za pomocą zmiany wysokości rezerwy obowiązkowej bank centralny może oddziaływać na rynek finansowy. Podniesienie stopy wymaganych rezerw oznacza ściągnięcie z rynku dodatkowych pieniędzy. Operacje depozytowo – kredytowe Bank centralny prowadzi również na rynku operacje depozytowo – kredytowe, przyjmując depozyty od innych banków lub udzielając im kredytów. Operacje depozytowo – kredytowe mają przede wszystkim na celu łagodzenie ewentualnych wahań poziomu krótkoterminowych stóp procentowych, wywołanych operacjami otwartego rynku. Różnica pomiędzy operacjami otwartego rynku a operacjami depozytowo – kredytowymi polega na tym, że te pierwsze są inicjowane przez bank centralny, drugie natomiast są przeprowadzane z inicjatywy banków komercyjnych. Operacje te są jednak przeprowadzane na warunkach, które określa bank centralny. Bank komercyjny może zwrócić się do banku centralnego z prośbą o krótkoterminowy kredyt, w takim przypadku otrzymuje go, a cena jest wyznaczana na podstawie aktualnej stopy lombardowej. Z drugiej strony bank komercyjny może też złożyć w banku centralnym depozyt, w takim przypadku oprocentowanie jest naliczane według stopy depozytowej NBP. Jak działa Narodowy Bank Polski Bankiem centralnym w naszym kraju jest Narodowy Bank Polski. Jego podstawowe organy to Zarząd NBP i Rada Polityki Pieniężnej, a całością prac kieruje prezes NBP. NBP działa w oparciu o ustawę o Narodowym Banku Polskim, uchwaloną przez Sejm w sierpniu 1997 roku. Zgodnie z ustawą, podstawowym celem działania banku centralnego RP jest utrzymywanie stałego poziomu cen oraz umacnianie polskiego pieniądza. Zarząd NBP kieruje bieżącą działalnością banku. Do jego zadań należy między innymi realizacja uchwał, podejmowanych przez Radę Polityki Pieniężnej. Na czele zarządu stoi Prezes NBP, który jest powoływany na wniosek prezydenta przez sejm, a jego kadencja trwa sześć lat. Prezes NBP jest równocześnie przewodniczącym Rady Polityki Pieniężnej oraz Komisji Nadzoru Bankowego. Rada Polityki Pieniężnej składa się z dziewięciu członków: przewodniczącego (którym jest zawsze prezes NBP), trzech członków jest mianowanych przez prezydenta, po trzech powołuje również Sejm i Senat. Rada Polityki Pieniężnej ustala założenia polityki pieniężnej państwa oraz zasady jej realizacji. Do jej kompetencji należy między innymi określanie poziomu stóp procentowych, zasad operacji otwartego rynku czy poziomu rezerw obowiązkowych.
