ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw
advertisement
EKSPANSJA MIĘDZYNARODOWA POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW SKALA I CHARAKTER UMIĘDZYNARODOWIENIA NA PODSTAWIE DZIAŁALNOŚCI SPÓŁEK GIEŁDOWYCH Warszawa, styczeń 2014 Szanowni Państwo! Przekazujemy na Państwa ręce raport podsumowujący przeprowadzone przez nasz zespół badanie „Ekspansja międzynarodowa polskich przedsiębiorstw – skala i charakter umiędzynarodowienia na podstawie działalności spółek giełdowych”. Współpracując codziennie z wiodącymi polskimi przedsiębiorstwami zauważamy rosnące zainteresowanie rodzimych firm możliwościami ekspansji na rynki międzynarodowe. Rosnący eksport i bezpośrednie inwestycje zagraniczne wskazują na coraz silniejsze powiązanie rodzimych firm z globalnym ekosystemem gospodarczym. Obserwacje te stały się przyczynkiem do uruchomienia formalnego projektu badawczego, którego celem było określenie rzeczywistej skali umiędzynarodowienia firm znajdujących się pod kontrolą polskiego kapitału właścicielskiego. Poszukując odpowiedzi na pytania zawarte w tytule projektu badawczego przeprowadziliśmy krytyczną analizę dostępnych informacji statystycznych udostępnianych przez Główny Urząd Statystyczny oraz Narodowy Bank Polski jak również rankingów i publikacji udostępnianych przez niezależne instytucje badawcze czy media. W niniejszym raporcie znajdą Państwo podsumowanie oraz interpretację tych danych. Kluczowym elementem projektu badawczego było zebranie bezpośrednich informacji na temat skali i formy działalności międzynarodowej ponad 120 największych polskich przedsiębiorstw notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Gwarancją rzetelności i obiektywności danych wejściowych było wykorzystanie jako podstawowego źródła informacji rocznych sprawozdań finansowych publikowanych przez nie zgodnie z wymogami narzucanymi przez instytucje nadzoru finansowego. W niniejszym raporcie znajdą Państwo szereg interesujących oraz inspirujących informacji na temat aktywności dużych polskich firm poza granicami kraju. Gorąco zachęcamy do lektury, pozostając do Państwa dyspozycji w przypadku pytań. Mariusz Sumiński koordynator projektu badawczego MDDP Business Consulting 2 STRESZCZENIE MENEDŻERSKIE Problem umiędzynaradawiania się polskich firm jest przedmiotem zainteresowania zarówno władz krajowych, jak i właścicieli i menedżerów największych rodzimych firm. GUS i NBP publikują corocznie szereg informacji na temat wielkości eksportu czy bezpośrednich inwestycji zagranicznych polskich przedsiębiorstw. Raporty te uwzględniają jednak wszystkie podmioty funkcjonujące w gospodarce narodowej, w tym również część międzynarodowych grup kapitałowych działających w Polsce, których głównym zadaniem jest produkcja dóbr przeznaczonych do sprzedaży poza granicami naszego kraju. Oczywiście przedsiębiorstwa te są istotnym elementem naszego krajobrazu gospodarczego, niemniej jednak odpowiedź na pytanie o stopień umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw wymaga przesunięcia ich poza nawias prowadzonej analizy. Decydując się na uruchomienie projektu badawczego poświęconego tej problematyce musieliśmy sobie odpowiedzieć na pytanie, co jest wyznacznikiem stopnia umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa. Zdecydowaliśmy się na odrzucenie modeli teoretycznych wskazujących, że ostateczną formą dojrzałości jest prowadzenie działalności produkcyjnej poza granicami kraju macierzystego. Uznaliśmy, że decyzja o lokalizacji zakładów produkcyjnych jest uwarunkowana szeregiem czynników związanych z branżą i pozycją konkurencyjną przedsiębiorstwa. Dodatkowo w niektórych sektorach (usługi, handel) działalność produkcyjna nie występuje. W decyzji tej utwierdziły nas przypadki firm takich jak LPP, która zleca wytwarzanie sprzedawanych przez siebie produktów kooperantom z Chin i krajów Azji Południowo-Wschodniej. Z tego powodu dwie miary, które poddaliśmy analizie w naszym badaniu to: udział przychodów osiąganych poza granicami Polski w skonsolidowanych przychodach firmy (grupy kapitałowej) ogółem, liczba krajów, w których dana firma (grupa kapitałowa) posiada spółki zależne prowadzące działalność operacyjną zgodną z profilem jednostki dominującej. Próbę badawczą stanowiły największe polskie przedsiębiorstwa - do badania zaklasyfikowano przedsiębiorstwa umieszczone na liście 500 największych polskich firm publikowanej corocznie przez tygodnik „Polityka”. Spośród 500 firm, które zarejestrowały w 2012 roku najwyższe przychody ze sprzedaży, zidentyfikowaliśmy 121 podmiotów notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Podstawowym źródłem informacji były raporty okresowe (roczne) udostępnione przez spółki publiczne. W okresie od września do grudnia 2013 roku poddaliśmy analizie 575 rocznych sprawozdań finansowych za lata 2008 - 2012 opublikowanych przez największe firmy notowane obecnie na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. 3 UDZIAŁ SPRZEDAŻY ZAGRANICZNEJ W grupie 112 największych polskich firm giełdowych, dla których możliwe było uzyskanie informacji na temat podziału sprzedaży pomiędzy Polskę a rynki zagraniczne średni udział przychodów związanych z działalnością międzynarodową wynosił przeszło 25% (mediana 18,8%). Oznacza to, że nawet co czwarty złoty (PLN) wpływający do największych polskich przedsiębiorstw pochodzi spoza naszego kraju. Zagranica 25,4% Polska 74,6% Jedynie 26 firm (23,2%) uzyskało w 2012 roku przychody ze sprzedaży wyłącznie na terenie Polski lub udział przychodów związanych z rynkami zagranicznymi nie przekraczał 1%. Z drugiej strony, w przypadku aż 21 podmiotów (18,8%) większość przychodów ze sprzedaży osiągnięta została poza granicami naszego kraju. ZAGRANICZNE SPÓŁKI ZALEŻNE Kierunki ekspansji zagranicznej nie są zaskoczeniem. Precyzyjne ustalenie udziału poszczególnych regionów jest utrudnione z uwagi na różnice w definiowaniu segmentów geograficznych w sprawozdaniach finansowych firm objętych badaniem. Na podstawie danych udostępnionych przez 53 firmy uzyskujące przychody poza granicami Polski szacujemy, że udział krajów Unii Europejskiej w ogóle sprzedaży zagranicznej wynosi około 75%. 75 spośród 121 firm objętych badaniem posiadało na koniec 2012 roku zagraniczne spółki zależne, przy czym w przypadku 5 z nich, celem tych spółek nie było prowadzenie działalności gospodarczej zgodnej z profilem jednostki dominującej. Oznacza to, że w gronie 121 największych firm giełdowych, 58% przedsiębiorstw prowadzi działalność międzynarodową za pomocą zagranicznych spółek zależnych, zaś 42% koncentruje swą działalność operacyjną wyłącznie na terenie Polski. Zdecydowana większość firm posiadających zagraniczne jednostki zależne zlokalizowała swe inwestycje na terenie Unii Europejskiej – jedynie 8 spośród 70 grup kapitałowych nie miało spółek zależnych w krajach należących do UE. Rodzime firmy równie chętnie inwestują w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, jak i Europy Zachodniej oraz 4 krajach byłego ZSRR. Wśród 6 krajów najczęściej wybieranych jako lokalizacja zagranicznych spółek zależnych znajdują się kraje bezpośrednio sąsiadujące z Polską (Niemcy, Rosja, Ukraina, Czechy, Słowacja) oraz Rumunia, gdzie zdecydowało się umieścić swe inwestycje 13 rodzimych firm (czyli niemal co piąte przedsiębiorstwo posiadające zagraniczne jednostki zależne prowadzące działalność zgodną z profilem spółki matki). Kolejność ta jest zbieżna ze zbiorczymi danymi GUS dla całej gospodarki narodowej. Rozkład ten pozwala nam wyróżnić trzy główne czynniki deterniujące kierunki ekspansji zagranicznej polskich firm: (i) bliskość geograficzna (większość inwestycji w krajach sąsiednich), (ii) wielkość docelowego rynku (przewaga Rumunii nad Bułgarią, Węgrami czy Litwą) oraz (iii) stopień dojrzałości gospodarki (7 z 11 najczęściej wybieranych kierunków to kraje Europy Środkowej i Wschodniej lub byłego ZSRR). Na inwestycje poza Unią Europejską zdecydowało się 45 firm, zaś poza Europą – 16 (z czego 15 posiadało spółki w Azji, 7 w Ameryce Południowej i Północnej, 2 w Australii i 1 w Afryce). Do miana firm globalnych pretendować mogą Comarch, Kopex czy Selena. Co ciekawe, ponad 20% zagranicznych spółek zależnych zostało powołanych w celu innym niż prowadzenie rzeczywistej działalności gospodarczej. Aż 158 zagranicznych spółek zależnych nie prowadziło działalności operacyjnej, bądź zajmowało się obrotem wartościami niematerialnymi i prawnymi (transfer licencji i nazw handlowych) czy działalnością inwestycyjną (transfer dywidend). 5 DYNAMIKA ZMIAN Analiza danych za ostatnie 5 lat wykazała systematyczny wzrost przychodów związanych z rynkami zagranicznymi. Łączny wzrost przychodów1 zagranicznych w tym okresie wyniósł 88% (podczas gdy dla Polski wynosił on zaledwie 29%). Co interesujące, w roku 2009 (pierwsza fala kryzysu) oraz 2012 dynamika wzrostu sprzedaży zagranicznej była zbliżona do krajowej, podczas gdy w latach 2010 i 2011 różnice były bardzo wyraźne. 2009/08 Ogółem Polska Zagranica 2010/09 3,9% 3,5% 6,6% 6,0% 4,2% 18,1% 2011/10 5,2% 0,7% 32,6% 2012/11 11,1% 10,7% 12,6% Dane te przeczą po części powszechnie powtarzanym stwierdzeniom, że popyt wewnętrzny jest głównym czynnikiem stabilizującym polską gospodarkę w okresie kryzysu gospodarczego. Wygląda na to, że największe polskie firmy skutecznie wykorzystały okres globalnej dekoniunktury do rozwinięcia swej pozycji na rynkach międzynarodowych. POSIADANIE ZAGRANICZNYCH SPÓŁEK ZALEŻNYCH A UDZIAŁ RYNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH W SPRZEDAŻY OGÓŁEM Zebrane przez nas dane wyraźnie wskazują, że posiadanie zagranicznych jednostek zależnych jest silnie powiązane z udziałem przychodów ze sprzedaży poza granicami naszego kraju w przychodach ogółem firmy. W grupie firm prowadzących działalność bez jednostek zależnych lub w ramach grupy kapitałowej zlokalizowanej wyłącznie na terenie Polski średni udział sprzedaży zagranicznej wynosił 11,9% (mediana 2,8%), podczas gdy w grupach kapitałowych posiadających spółki operacyjne poza granicami naszego kraju odsetek ten wynosił 34,5% (mediana 60% 48,1% 31,9%). Wyraźna jest również 38,2% relacja pomiędzy stopniem 34,5% 40% zaangażowania kapitałowego za 26,1% granicą (wyrażonego liczbą krajów, 20% 11,9% w których dana grupa kapitałowa ma spółki zależne) 0% a udziałem przychodów Obecne Posiadające w 1-2 w 3-5 powyżej 5 zagranicznych. Średni odsetek dla tylko w zagraniczne krajach krajach krajów Polsce spółki 16 grup obecnych w więcej niż 5 zależne krajach wynosił 48,1% (mediana 46,4%). 1 Dla 96 spółek dostępne były dane porównawcze za lata 2008-2012, przy czym z analizy tej wykluczyliśmy 3 największych eksporterów PKN Orlen S.A., KGHM Polska Miedź S.A. oraz Lotos S.A. 6 Nieco zaskakujących informacji dostarcza porównawcza analiza dynamiki wzrostu firm posiadających i nieposiadających zagraniczne jednostki zależne. Firmy prowadzące działalność wyłącznie na terenie Polski zwiększyły w okresie 2008-2012 swe przychody ze sprzedaży średnio o 32%, podczas gdy firmy posiadające w portfelu swych inwestycji zagraniczne spółki zależne prowadzące działalność zgodnie z profilem jednostki dominującej tylko o 22%. Wzrost sprzedaży zagranicznej w obu grupach był zbliżony i wynosił odpowiednio 81% i 77%. Ciekawie wyglądają podobne dane dla grup, które rozpoczęły w tych latach działalność międzynarodową (skumulowany wzrost ponad 200%) jak i tych, które zdecydowały się na likwidację swych spółek zależnych (wzrost o 10% i całkowity spadek przychodów poza terytorium Polski). Mimo małej liczby firm należących do tych grup widać wyraźnie, że na umiędzynarodowienie zdecydowały się firmy notujące dynamiczny wzrost sprzedaży we wspomnianym okresie (od 44 do 374%). OGÓŁEM [93] Zlikwidowały spółki zagraniczne [4] Stworzyły spółki zagraniczne [6] Posiadające jednostki zagraniczne przez cały czas [44] Nie posiadajace jednostek zagranicznych [39] -100% 0% Zagranica Mimo podobnego tempa wzrostu (sprzedaży ogółem i sprzedaży międzynarodowej) firm obecnych tylko przez cały czas wyłącznie w Polsce oraz posiadających lub tworzących zagraniczne spółki zależne, uzyskane wyniki wskazują na znaczącą rozbieżność w kontrybucji rynków międzynarodowych we wzroście przychodów ogółem. Dla przedsiębiorstw prowadzących działalność poza granicami kraju za pośrednictwem spółek zależnych ponad połowa wzrostu sprzedaży pochodziła z rynków międzynarodowych, podczas gdy dla spółek i grup krajowych było to zaledwie 17%. 100% Polska 200% 300% Razem 100% 75% 50% 53% 56% 47% 83% 25% 0% 44% 17% Nie posiadajace Posiadające Stworzyły spółki jednostek jednostki zagraniczne [6] zagranicznych zagraniczne [39] przez cały czas [44] Zagranica 7 Polska ANALIZA WEDŁUG BRANŻ Analiza udziału przychodów ze sprzedaży zagranicznej w podziale na branże wskazuje, że eksportujemy nie tylko surowce naturalne oraz produkty niskoprzetworzone (sektor paliwowy, chemiczny, metalurgiczny), ale również dobra o większym stopniu innowacyjności i zaawansowania technologicznego. Firmy wytwarzające dobra takie jak odzież, meble, wyposażenie wnętrz, przyczepy i maszyny rolnicze zaklasyfikowane na potrzeby niniejszego badania do dóbr średniozaawansowanych znalazły się w czołówce tego zestawienia, cechując się niemal 50% udziałem sprzedaży zagranicznej. Co ciekawe, również w szeroko rozumianym sektorze innowacyjnym, do którego zaliczyliśmy między innymi biotechnologię, farmację, elektronikę oraz usługi IT, udział przychodów zagranicznych jest znaczący i wynosi niemal 37%. 0,0% Telekomunikacja oraz media 0,0% Energetyka 3,8% Handel hurtowy i detaliczny 10,0% Budownictwo 13,5% Przemysł spożywczy 18,9% Usługi 21,3% Ekspolatacja złóż surowców naturalnych 33,5% Produkty innowacyjne i IT 36,9% Produkty niskoprzetworzone 40,5% Produkty średniozaawansowane 48,6% 25,0% Zagranica 50,0% 75,0% 100,0% Polska Przedstawione dane, wskazują wyraźnie, że przedsiębiorstwa oferujące dobra materialne w znacznie większym stopniu są obecne ze swą ofertą poza granicami naszego kraju, niż ma to miejsce w przypadku innych branż. Dokonując pogłębionej analizy przedsiębiorstw zaklasyfikowanych pierwotnie do branży budowlanej zauważyliśmy wyraźne różnice pomiędzy działalnością deweloperską (charakteryzującą się koncentracją przychodów na terenie Polski) i realizacją kontraktów budowlanych (gdzie udział przychodów zagranicznych sięga nawet 46% jak w przypadku Mostostalu Zabrze). 8 Duże zróżnicowanie występuje również wśród firm handlowych – sieci detaliczne i hurtownie zajmujące się produktami z sektora FMCG działają raczej lokalnie, podczas gdy dystrybutorzy produktów farmaceutycznych (Farmacol, Pelion), czy firmy takie jak EM&F lub Intercars osiągają już od 20 do 34% swych przychodów poza granicami Polski. Bardzo niski udział firm z sektora energetycznego oraz telekomunikacji i mediów nie jest zaskoczeniem, z uwagi na istotne bariery wejścia związane z regulacjami prawnymi (koncesje) oraz koniecznością znaczących inwestycji (energetyka, telekomunikacja), czy olbrzymią rolą wiedzy i kompetencji związanych z daną lokalizacją niezbędnych do prowadzenia działalności (media). Nie bez znaczenia jest również protekcjonizm powszechnie praktykowany przez wiele państw, których rządy dbają o to, aby zachować dominującą pozycję lokalnych firm z tego sektora. 9 NAJWIĘKSI… Spośród 112 firm, dla których przeprowadziliśmy tę analizę 21 podmiotów (18,8%) osiągało większość swych przychodów poza granicami Polski. Co prawda pierwsze trzy podmioty w zestawieniu prezentującym udział przychodów zagranicznych to firmy ze znaczącym zaangażowaniem kapitału zagranicznego, kolejne miejsca w rankingu zajmują już jednak firmy znajdujące się pod pełną kontrolą rodzimego kapitału. Jedynie 2 przedsiębiorstwa (Dębica, Mennica) z tej listy nie posiadają zagranicznych spółek zależnych – pozostałe firmy to międzynarodowe grupy kapitałowe. Dla 9 firm nie udało nam się uzyskać ze sprawozdania finansowego informacji na temat wielkości sprzedaży w Polsce i zagranicą. - Jest wysoce prawdopodobne, że część z nich (jak na przykład Selena) znalazłaby się również na tej liście. Przychody ze sprzedaży Lp. Udział przychodów zagranicznych Nazwa firmy Polska 1 Seco/Warwick Zagranica Ogółem 23 474 497 95,4% 2 Arctic Paper 285 2 001 2 286 87,5% 3 Dębica 394 1 739 2 133 81,5% 4 Forte 111 450 561 80,3% 5 KGHM 5 309 21 396 26 705 80,1% 6 Barlinek 160 531 691 76,8% 7 Bioton 98 308 406 75,8% 8 Asseco 1 580 3 933 5 514 71,3% 9 Rovese 503 1 166 1 669 69,9% 1 527 3 103 4 630 67,0% 11 Wielton 204 401 605 66,3% 12 Kofola 459 882 1 341 65,7% 13 Amica 549 1 016 1 565 64,9% 1 769 3 112 4 881 63,8% 15 Mennica 990 1 702 2 692 63,2% 16 Stomil 248 400 648 61,8% 51 532 68 569 120 102 57,1% 10 Ciech 14 Boryszew 17 PKN Orlen 18 AmRest 1 040 1 313 2 353 55,8% 19 ZPC Mieszko 225 256 481 53,2% 20 Ergis 305 328 633 51,9% 21 Mercor 190 200 390 51,3% Tabela A1. Firmy osiągające ponad 50% przychodów ze sprzedaży na rynkach zagranicznych. Czołówka rankingu wyraźnie potwierdza wyniki uzyskane przez poszczególne branże. Wśród 21 firm osiągających ponad połowę swych przychodów poza granicami Polski przeważają przedsiębiorstwa zajmujące się wytwarzaniem i sprzedażą produktów – jedynie Asseco oraz AmRest to firmy działające w innych branżach. 10 Przychody ze sprzedaży Lp. Nazwa firmy Polska Zagranica Ogółem Udział przychodów zagranicznych 1 PKN Orlen 51 532 68 569 120 102 57,1% 2 Lotos 24 150 8 961 33 111 27,1% 3 PGE 30 051 505 30 557 1,7% 4 PGNiG 27 051 1 679 28 730 5,8% 5 KGHM 5 309 21 396 26 705 80,1% 6 Tauron 23 984 758 24 741 3,1% 7 Eurocash 16 576 0 16 576 0,0% 8 Orange 14 147 0 14 147 0,0% 9 Energa 11 177 0 11 177 0,0% 10 096 0 10 096 0,0% 10 Enea Tabela A2. 10 największych przedsiębiorstw w próbie badawczej. Wśród 10 największych firm w próbie objętej badaniem trudno wskazać przedsiębiorstwo „typowe” dla całej próby. Wśród nich znajdziemy trzech największych rodzimych eksporterów2 - PKN Orlen, KGHM Polska Miedź oraz Lotos. Pozostałe przedsiębiorstwa koncentrują swą działalność na terenie Polski - aż 4 z 10 największych firm osiągało przychody wyłącznie na terenie Polski, a w kolejnych 3 udział sprzedaży zagranicznej nie przekraczał 6%. Jest to wyraźnie związane z branżami, które reprezentują – energetyka, telekomunikacja i handel to w naszym zestawieniu branże o najniższym stopniu ekspansji międzynarodowej. 2 Uwzględniając wyłącznie firmy ze znaczącym zaangażowaniem polskiego kapitału (patrz tabela B2). 11 CO I JAK BADALIŚMY? Podstawowym przedmiotem naszego zainteresowania był udział przychodów osiąganych przez polskie przedsiębiorstwa na rynkach zagranicznych. Innowacyjna formuła badania opierająca się na skonsolidowanej wartości przychodów osiąganych przez rodzime grupy kapitałowe poza granicami Polski w pełni oddaje stopień umiędzynarodowienia polskich firm. W badaniu uwzględniliśmy łączną wartość sprzedaży dóbr i usług wytworzonych zarówno na terenie naszego kraju, jak i przez zagraniczne jednostki zależne kontrolowane przez rodzime firmy. W ten sposób udało nam się uchwycić realną wartość przychodów uzyskiwanych przez największe polskie przedsiębiorstwa poza granicami naszego kraju, uwzględniającą wszystkie składniki łańcucha wartości „przechwytywane” przez nasz kapitał. Dane na temat odsetka sprzedaży zagranicznej oraz dynamiki jej wzrostu poddaliśmy analizie w powiązaniu z zaangażowaniem rodzimych firm w zagraniczne jednostki zależne prowadzące działalność operacyjną zgodną z profilem jednostki dominującej. Przed rozpoczęciem badania przyjęliśmy hipotezę, że posiadanie zagranicznych spółek zależnych jest wyrazem znacznego zaangażowania przedsiębiorstwa na danym rynku, co powinno znajdować odzwierciedlenie w większym udziale przychodów zagranicznych niż w przypadku przedsiębiorstw prowadzących działalność międzynarodową jedynie poprzez eksport produktów bezpośrednio z naszego kraju. Uzyskane wyniki wspierają tę hipotezę, choć w próbie objętej badaniem dynamika wzrostu sprzedaży zagranicznej przedsiębiorstw, prowadzących działalność wyłącznie na terenie Polski okazała się wyższa niż w przypadku przedsiębiorstw posiadających zagraniczne spółki zależne. W przypadku Grup Kapitałowych korzystaliśmy z danych ujawnianych w sprawozdaniu skonsolidowanym oraz sprawozdaniu jednostkowym jednostki dominującej. W badanej populacji, sprawozdania finansowe za rok 2012 opublikowane przez 112 podmiotów umożliwiły uzyskanie informacji na temat wartości przychodów osiągniętych poza granicami Polski. Łącznie opiewały one na kwotę przeszło 154 mld PLN. Aż 116 spośród przebadanych przedsiębiorstw prowadziło działalność gospodarczą za pomocą Grupy Kapitałowej, z czego 75 to międzynarodowe grupy kapitałowe posiadające zagraniczne spółki zależne. Pod ich (współ)kontrolą znajdowało się na koniec 2012 roku 739 spółek zależnych lub powiązanych. Dominujący udział w obrocie zagranicznym mają duże przedsiębiorstwa. Według rankingu tygodnika Polityka, 10 największych eksporterów (wśród których były jedynie 4 podmioty znajdujące się pod kontrolą polskiego kapitału) odpowiedzialnych było za ponad 17% łącznego eksportu. W próbie przedsiębiorstw objętych badaniem (obejmującym tylko największe firmy), trzech największych eksporterów (PKN Orlen, KGHM Polska Miedź oraz Lotos) odpowiadało łącznie za 64% przychodów zagranicznych (kolejno 44%, 14% oraz niemal 6%). 12 SPIS TREŚCI Przedstawienie problemu ..................................................................................................................... 14 Przegląd wcześniejszych badań i danych statystycznych ...................................................................... 16 Eksport dóbr i usług ........................................................................................................................... 16 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw ...................................................... 19 Zagraniczne jednostki zależne ........................................................................................................... 22 Luka poznawcza ................................................................................................................................. 26 Informacje o projekcie badawczym....................................................................................................... 28 Kontekst problemu badawczego ....................................................................................................... 28 Nasze postrzeganie problemu ........................................................................................................... 29 Metodyka badania............................................................................................................................. 31 Próba badawcza i jej charakterystyka ............................................................................................... 32 Rezultaty i dyskusja wyników ................................................................................................................ 34 Struktura sprzedaży w roku 2012 ...................................................................................................... 34 Wielkość i dynamika sprzedaży na rynkach zagranicznych ............................................................... 37 Zagraniczne spółki zależne ................................................................................................................ 39 Zaangażowanie kapitałowe a udział przychodów ze sprzedaży ........................................................ 45 Analiza branżowa .............................................................................................................................. 49 Umiędzynarodowienie poszczególnych branż .............................................................................. 50 Obecność na zagranicznych rynkach ............................................................................................. 52 Liderzy ekspansji................................................................................................................................ 54 O MDDP ................................................................................................................................................. 55 Kontakt .................................................................................................................................................. 56 Nota prawna .......................................................................................................................................... 57 13 PRZEDSTAWIENIE PROBLEMU Polskie firmy, czy tego chcą czy nie, stają się elementem globalnego ekosystemu gospodarczego. Oznacza to, że z jednej strony na rynku lokalnym poddane są one nieustannej presji konkurencyjnej ze strony globalnych korporacji, z drugiej zaś coraz szerzej otwiera się przed nimi szansa wyjścia ze swą ofertą rynkową poza granice Polski. Historie sukcesu takich firm jak Oknoplast (pierwsza polska firma, której logo pojawiło się na koszulkach gigantów europejskiego futbolu takich jak Inter Mediolan czy Borussia Dortmund) inspirują kolejnych menedżerów zarządzających polskimi firmami. W prasie biznesowej regularnie pojawiają się informacje o realnych działaniach bądź planach i zamierzeniach. Poniżej przytoczone zostały przykłady kilku firm, których sukcesy powszechnie pojawiają się w prasie gospodarczej i ekonomicznej. Przykłady te stanowią doskonałe wprowadzenie do problematyki umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw, wskazując na wymierne korzyści z rozwoju działalności operacyjnej firmy poza granicami naszego kraju. Prezentując międzynarodowe sukcesy polskich firm, w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na przedsiębiorstwa produkujące stolarkę okienną: Fakro, Oknoplast i Drutex. Fakro już trzy lata po rozpoczęciu działalności zaczęło eksportować swoje okna, w pierwszej kolejności do Holandii, Francji i Słowacji. Obecnie eksport stanowi ok. 70% przychodów ze sprzedaży. Do Fakro należy 13 zagranicznych firm dystrybucyjnych i 12 zakładów produkcyjnych. Z kolei Oknoplast rozpoczął swoją sprzedaż eksportową w 2005 roku - 11 lat od rozpoczęcia działalności na terenie Polski. W 2012 roku osiągnął 382 mln zł przychodów, z czego aż 60% pochodziło z eksportu. Innym przykładem sukcesu z tej branży osiągniętego na arenie międzynarodowej jest firma Drutex, która w 2012 r. zanotowała przychody na poziomie 438 mln zł. Ponad połowę przychodów stanowił eksport. Drutex w ostatnim czasie może pochwalić się m.in. wyposażeniem w okna Hotelu Hilton w Nowym Jorku, do którego dostarczył 836 sztuk swoich produktów. Znane na światowym rynku są również produkty firmy Inglot. Obecnie kosmetyki przedsiębiorstwa, którego produkty prawie w całości (95%) powstają w Przemyślu można kupić w 50 krajach, na 6 kontynentach. Sklepy Inglot działają w najbardziej prestiżowych lokalizacjach na świecie m.in. w Las Vegas, w Dubaju, w Nowym Jork. Do używania produktów tej marki przyznają się największe gwiazdy polskiego i światowego show-biznesu. Kolejnym wzorem przedsiębiorstwa, które w dużej mierze osiąga przychody z zagranicy jest Grupa TZMO S.A. z Torunia. W 2012 r. spółka osiągnęła 1,77 mld zł przychodów z eksportu, co stanowi ponad 70% przychodów ogółem. Spółki zależne Grupy Kapitałowej zlokalizowane są poza Polską, w 13 krajach europejskich, a także w USA i Indiach, natomiast sprzedaż prowadzona jest na terenie 80 krajów. Ponadto, firma zapowiada również dalsze plany ekspansji i walkę o kolejne rynki. Do grona dużych polskich eksporterów można zaliczyć także Grupę Kapitałową Black Red White S.A. Wspomniany producent mebli z Biłgoraja osiągnął w 2012 roku przychody z tytułu eksportu w wysokości 671 mln zł. Meble z Polski można kupić w 40 krajach i to nie tylko w Europie, ale również w najodleglejszych zakątkach świata jak choćby w Nowej Zelandii. Łącznie Grupa Kapitałowa Black Red White S.A. zatrudnia ponad 11 tysięcy pracowników. 14 Ciekawym przykładem jest również Pol-Inowex, głównie z uwagi na niezwykle rzadki profil działalności. Spółka przenosi fabryki w całości swych klientów pomiędzy różnymi lokalizacjami, świadcząc usługi na rzecz przedsiębiorstw z różnych branż. W portfolio firmy są między innymi pomyślnie zrealizowane relokacje cementowni, cukrowni, fragmentów elektrowni czy zakładów motoryzacyjnych. Na swoim koncie ma chociażby projekty realizowane w Nowej Zelandii czy przeniesienie kompleksu nawozowego z Rumunii do USA. W najbliższym czasie plany ekspansji na nowe rynki zagraniczne mają kolejne polskie przedsiębiorstwa. Manta (producent i dystrybutor elektroniki) planuje utworzenie spółek zależnych w Niemczech, Rosji i na Ukrainie. Ponadto firma deklaruje, że rozszerzenie działalności na terenie Republiki Czeskiej i krajów bałtyckich (wykorzystując Polskę jako centrum operacyjne na potrzeby obecności na tych rynkach). Natomiast Agora swoją ekspansją chce objąć Ukrainę i tam rozwijać działalność. *** Publikowane co jakiś czas raporty lub badania podejmujące temat działalności polskich firm za granicą bazują w większości na różnego rodzaju danych ankietowych lub zagregowanych danych statystycznych udostępnianych przez instytucje takie jak GUS czy NBP. To co skłoniło nas do przeprowadzenia niniejszego badania, to brak dotychczas przekrojowego badania opartego na rzeczywistych danych finansowych, które pozwoliłoby na odpowiedź na pytanie, czy deklaracje menedżerów polskich firm (cechujące się często dużą dozą optymizmu) w kontekście ekspansji zagranicznej mają rzeczywiste przełożenie na osiągane przychody z zagranicy oraz zwiększanie rozpoznawalności polskich marek poprzez budowę prawdziwie międzynarodowych (być może nawet globalnych) grup kapitałowych. 15 PRZEGLĄD WCZEŚNIEJSZYCH BADAŃ I DANYCH STATYSTYCZNYCH EKSPORT DÓBR I USŁUG Coraz więcej polskich przedsiębiorstw decyduje się na ekspansję międzynarodową – rosnący systematycznie eksport (obok konsumpcji wewnętrznej oraz inwestycji infrastrukturalnych) staje się jednym z głównych czynników wzrostu gospodarczego. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego łączny eksport polskich przedsiębiorstw wyrażony w PLN w roku 2012 wzrósł o 8% w porównaniu z rokiem poprzednim. Ponad 76% sprzedaży eksportowej przypadało na kraje Unii Europejskiej, przy czym zdecydowanym liderem są Niemcy, gdzie trafiło przeszło 25% dóbr i usług sprzedanych przez polskie przedsiębiorstwa. Wśród 10 największych odbiorców występują wyłącznie kraje europejskie – wartość eksportu oraz jego struktura w podziale na poszczególne kraje została przedstawiona w tabeli B1. Kraj Eksport [mln PLN] Udział % Niemcy Wielka Brytania Czechy Francja Rosja Włochy Holandia Ukraina Szwecja Słowacja 151 748 40 830 38 130 35 404 32 262 29 274 27 036 17 190 16 181 15 652 25,1% 6,8% 6,3% 5,9% 5,3% 4,9% 4,5% 2,8% 2,7% 2,6% Pozostałe kraje 199 713 33,1% OGÓŁEM 603 419 100% Tabela B1. 10 największych kierunków eksportu (wartość i udział %) (źródło GUS: Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2012 – wyniki ostateczne 29.07.2013) 3. Interesujących informacji dostarcza zestawienie największych eksporterów przedstawione w rankingu Polityki za rok 2012. Jest ono jeszcze ciekawsze, jeżeli zaprezentowane tam dane zostaną zestawione z łączną wartością eksportu przedstawioną w tabeli B1. Trzech największych eksporterów: PKN Orlen, KGHM Polska Miedź oraz Fiat Auto Poland odpowiada łącznie za ponad 11% łącznego eksportu całej polskiej gospodarki. Odpowiednio pierwszej dziesiątce (zaprezentowanej w tabeli B2) przypada około 17% łącznego eksportu, a cała setka zamieszczona w rankingu Polityki generuje 3 http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/CH_obr_handlu_zagranicznego_og_wg_krajow_IXII_2012_wyn_ost.pdf 16 37% sprzedaży zagranicznej. Warto zauważyć, że spośród 10 największych eksporterów, aż 6 firm ma rodowód zagraniczny – Fiat, Volkswagen, LG oraz Philips to globalne koncerny, które zlokalizowały swe zakłady produkcyjne na terenie naszego kraju. Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Przychód z eksportu [mln PLN] Nazwa PKN Orlen SA, Płock KGHM Polska Miedź SA, Lubin Fiat Auto Poland SA, Bielsko-Biała Volkswagen Poznań Sp. z o.o., Poznań GK Grupy Lotos SA, Gdańsk LG Electronics Wrocław Sp. z o.o., Biskupice Podgórne GK Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA, Jastrzębie-Zdrój LG Electronics Mława Sp. z o.o., Mława Philips Lighting Poland SA, Piła Volkswagen Motor Polska Sp. z o.o., Polkowice 38 577 16 814 11 202 9 116 8 961 4 508 4 233 4 019 3 890 3 838 Udział w eksporcie ogółem [%] 6,4% 2,8% 1,9% 1,5% 1,5% 0,7% 0,7% 0,7% 0,6% 0,6% Tabela B2. 10 największych eksporterów (źródło: 100 największych eksporterów w 2012 według tygodnika Polityka4, udział w eksporcie ogółem – opracowanie własne). Co jest poniekąd zaskakujące, wśród 100 największych w rankingu Polityki za rok 2012 nie znajdziemy przytoczonych we wprowadzeniu „prymusów” ekspansji międzynarodowej. Spośród 100 największych polskich eksporterów zaledwie 42 firmy to podmioty znajdujące się pod kontrolą polskiego kapitału. Odpowiadają one za niemal 54,6% ogółu sprzedaży eksportowej wśród firm znajdujących się na wspomnianej liście. Oznacza to, że niemal połowa sprzedaży zagranicznej głównych eksporterów związana jest z działalnością produkcyjną prowadzoną przez obce koncerny na terenie Polski. 4 http://www.lista500.polityka.pl/rankings/export 17 Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 RAZEM Kraj akcjonariusza o największej liczbie udziałów Przychód z eksportu w mln zł Polska Niemcy Włochy USA Francja Holandia Korea Południowa Japonia Wielka Brytania Szwecja Singapur Szwajcaria Hiszpania Luksemburg Dania 121 893 25 949 17 526 12 139 9 852 8 717 8 527 3 935 3 921 3 789 3 003 1 400 1 245 772 548 223 217 Udział %* 54,6% 11,6% 7,9% 5,4% 4,4% 3,9% 3,8% 1,8% 1,8% 1,7% 1,3% 0,6% 0,6% 0,3% 0,2% 100% Liczba firm w rankingu 42 16 5 12 5 5 2 3 2 2 1 1 2 1 1 100 Tabela B3. Przychody ze sprzedaży zagranicznej w 2012 roku według kraju pochodzenia akcjonariusza o największej liczbie udziałów eksporterów (źródło: 100 największych eksporterów w 2012 według tygodnika Polityka5, kraj akcjonariusza – opracowanie własne). 5 http://www.lista500.polityka.pl/rankings/export 18 BEZPOŚREDNIE INWESTYCJE ZAGRANICZNE POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW Narodowy Bank Polski corocznie prezentuje szczegółowe dane na temat wartości inwestycji zagranicznych poczynionych przez kapitał zagraniczny na terenie Polski jak i związanych z transferem rodzimego kapitału poza granice naszego kraju. Zagregowana wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych polskich przedsiębiorstw od czasu wstąpienia do Unii Europejskiej oscyluje w granicach od 3 do 6 mld EUR. Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą wg NBP [mln EUR] 7 500 5 000 2 500 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 -2 500 Pozostałe kraje Szwajcaria, Luxemburg, Cypr Wykres B4. Polskie inwestycje bezpośrednie inwestycje za granicą netto w mln EUR – prezentacja efektu ucieczki kapitału w ramach optymalizacji podatkowej. Dane zaprezentowane na wykresie B4 dość wyraźnie pokazują, że znaczna część kapitału inwestowanego za granicą to transfery związane z szeroko rozumianą optymalizacją podatkową. W niniejszym zestawieniu uwzględnione zostały wyłącznie Szwajcaria, Luxemburg oraz Cypr – przytoczone dane wskazują jednak wyraźnie, że za wyjątkiem roku 2012 przepływy kapitałowe do tych krajów stanowią znaczący odsetek łącznych inwestycji prowadzonych przez polskie przedsiębiorstwa (w rekordowym pod tym względem roku 2011 inwestycje w tych trzech krajach stanowiły przeszło 78% całości). Dodatkowo, należy zwrócić uwagę na fakt, że łączna kwota inwestycji prezentowana w raportach NBP obejmuje trzy główne składniki: inwestycje w udziały kapitałowe, reinwestowane zyski, pozostałe kapitały (na które w głównej mierze składają się udzielone pożyczki). Warto zauważyć, że mniej więcej od 2010 roku dominującą formą inwestycji bezpośrednich są właśnie pozostałe kapitały. Taki charakter miały choćby inwestycje na kwotę 2,45 mld EUR w Wielkiej 19 Brytanii w 2010 roku (56% ogółu inwestycji w krajach innych niż Szwajcaria, Luxemburg oraz Cypr). Można domniemywać, że pod tą pozycją w znacznym stopniu kryją się pożyczki udzielane przez polskie przedsiębiorstwa (głównie instytucje finansowe) kontrolującym je globalnym korporacjom w celu ratowania ich bieżącej płynności. Lp. Kraj Udziały kapitałowe i reinwestowane zyski [mln EUR] Udział % 1 Luksemburg 7 485 32% 2 Cypr 4 419 19% 3 Szwajcaria 1 953 8% 4 Niderlandy 1 575 7% 5 Republika Czeska 1 447 6% 1 311 1 235 503 460 359 23 262 6% 5% 2% 2% 2% 100% 6 Litwa 7 Belgia 8 Federacja Rosyjska 9 Ukraina 10 Niemcy OGÓŁEM Tabela B5. Stan należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą (wyłącznie udziały kapitałowe i reinwestowane zyski) na koniec 2012 roku – 10 krajów o najwyższej wartości należności (źródło: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą - 2012 (EUR)6). Dane zaprezentowane w tabeli B5 wyraźnie pokazują, że liderami inwestycji są kraje, w których wątpliwe jest prowadzenie rzeczywistej działalności gospodarczej (sprzedaży bądź produkcji dóbr oraz usług). Dopiero od miejsca piątego (Republika Czeska) zaangażowanie kapitałowe w namacalne przedsięwzięcia gospodarcze nie jest dyskusyjne. Warto nadmienić, że zaprezentowane w ten sposób zagregowane wartości inwestycji niekoniecznie świadczą o rzeczywistym zaangażowaniu polskiego biznesu. Dla przykładu wysoka pozycja Litwy związana jest w głównej mierze z zakupem udziałów rafinerii Możejki przez Orlen, gdzie bilansowa wartość tej inwestycji wynosi przeszło 4,5 mld PLN (co stanowi około 85% łącznych inwestycji polskich przedsiębiorstw w tym kraju). 6 http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/pib/pib.html 20 Udziały kapitałowe i reinwestowane zyski 7 831 18% Luxemburg, Cypr, Szwajcaria, Niderlandy 20 292 47% Pozostały kapitał 15 370 35% Wykres B6. Stan należności z tytułu polskich inwestycji bezpośrednich za granicą na koniec 2012 roku w podziale na charakter inwestycji z wyróżnieniem należności pochodzących z Luxemburga, Cypru oraz Szwajcarii (źródło: Polskie inwestycje bezpośrednie za granicą - 2012 (EUR)7, prezentacja: oprac. własne) Wykres B6 doskonale uwidacznia rzeczywisty charakter polskich inwestycji zagranicznych. Realne inwestycje (udziały i reinwestowane zyski) stanowiły na koniec 2012 roku mniej niż 20% ogółu należności z tego tytułu. W strukturze inwestycji zdecydowanie przeważają transfery związane z optymalizacją podatkową (łączne inwestycje w Luxemburgu, Szwajcarii, Niderlandach i na Cyprze stanowiły przeszło 46%) oraz kapitał zainwestowany za pośrednictwem dłużnych instrumentów finansowych (ponad 35% łącznej kwoty bezpośrednich inwestycji zagranicznych). 7 http://www.nbp.pl/home.aspx?f=/publikacje/pib/pib.html 21 ZAGRANICZNE JEDNOSTKI ZALEŻNE Główny Urząd Statystyczny publikuje corocznie informacje na temat liczby i charakterystyki podmiotów zagranicznych, w których zaangażowane są polskie przedsiębiorstwa. Dane przytoczone w tabeli B7 wskazują, że w ostatnich latach systematycznie rośnie liczba spółek, oddziałów czy zakładów zlokalizowanych poza granicami Polski. Dominującą formą są zagraniczne spółki zależne, w których polskie przedsiębiorstwa posiadają udziały zapewniające pełną lub częściową kontrolę bądź partycypację w zyskach (udziały poniżej 50%). Liczba podmiotów, w których polskie firmy są zaangażowane za granicą ROK 2008 Polskie podmioty posiadające oddziały zagraniczne ogółem udziały oddziały zakłady inne Udział podmiotu sprawozdawczego w jednostce zagranicznej 100% 50,0199,99% do 50% 1 106 2 541 2 207 255 59 20 1 381 702 458 2010 1 313 1 443 2 747 2 988 2 306 2 512 327 358 81 84 33 34 1 633 1 782 646 598 468 608 2011 1 501 3 178 2 664 376 103 35 2 001 609 568 2009 Tabela B7. Liczba podmiotów posiadających oddziały zagraniczne oraz charakter tych oddziałów (źródło: GUS, Działalność podmiotów posiadających udziały w podmiotach z siedzibą za granicą w latach 2008, 2009, 2010, 2011 roku8, opracowanie prezentacyjne własne). Według stanu na koniec 2011 roku, w siedmiu krajach bezpośrednio sąsiadujących z Polską zlokalizowanych było 1638 tego rodzaju podmiotów, co stanowi przeszło 50% ogółu. Najwięcej z nich ma siedzibę na terytorium Niemiec, Ukrainy oraz Republiki Czeskiej. Wśród 10 najczęściej wybieranych lokalizacji, poza naszymi sąsiadami pojawiają się pozostałe kraje Europy Środkowej i Wschodniej (Rumunia oraz Węgry) oraz Cypr, na którym polskie firmy założyły 131 spółek bądź oddziałów. Wysoka pozycja Cypru nie powinna być zaskoczeniem, jeżeli powiążemy tę informację z wartościami inwestycji bezpośrednich zaprezentowanymi w poprzedniej sekcji. Niewątpliwie, w zdecydowanej większości, nie są to jednak podmioty prowadzące działalność gospodarczą zgodną z profilem polskiego udziałowca (zważywszy choćby na fakt, że łączna liczba pracowników w tym kraju jest o połowę niższa od liczby jednostek!). 8 Por. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGWF_dzialalnosc_podm_posiad_udzialy_2011.pdf.pdf 22 2011 2010 Zmiana w porównaniu do 2010 2009 2008 Lp. Kraj Liczba podmiotów 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Niemcy Ukraina Czechy Rosja Rumunia Słowacja Cypr Węgry Litwa Białoruś 427 355 270 242 159 150 131 118 116 78 13,4% 11,2% 8,5% 7,6% 5,0% 4,7% 4,1% 3,7% 3,7% 2,5% 7% 0% 10% 5% 6% 20% 28% 4% 10% -11% 400 356 246 231 150 125 102 114 105 88 372 348 228 210 131 122 83 111 111 84 311 345 212 203 117 101 79 101 91 74 3 178 100,0% 6% 2 988 2 747 2 541 RAZEM Udział % Liczba podmiotów Tabela B8. Liczba podmiotów zagranicznych w podziale na kraj lokalizacji. (źródło: GUS, Działalność podmiotów posiadających udziały w podmiotach z siedzibą za granicą w latach 2008, 2009, 2010, 20119, opracowanie prezentacyjne własne). Potwierdzeniem przytoczonych powyżej danych są informacje na temat spółek zależnych wchodzących w skład polskich grup przedsiębiorstw. W większości krajów spółki zależne stanowią ponad połowę wszystkich jednostek założonych przez polskie firmy. Istotnym wyjątkiem od tej reguły są Niemcy, na terenie których spośród 427 jednostek działających w roku 2011 były jedynie 143 spółki zależne (33% ogółu). Lp. Liczba spółek zależnych Kraj 1 Ukraina 2 Rosja 3 Niemcy 4 Republika Czeska 5 Rumunia 6 Słowacja 7 Cypr 8 Węgry 9 Litwa 10 Stany Zjednoczone RAZEM 215 147 143 140 95 89 73 69 67 39 1 600 % ogółu 13,4% 9,2% 8,9% 8,8% 5,9% 5,6% 4,6% 4,3% 4,2% 2,4% 100,0% Tabela B9. Liczba zagranicznych spółek zależnych kontrolowanych przez Polskie grupy kapitałowe (10 krajów o największej liczbie podmiotów). (źródło: GUS, Grupy przedsiębiorstw w Polsce w 2011 r).10 9 Por. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGWF_dzialalnosc_podm_posiad_udzialy_2011.pdf.pdf 23 Przytoczone dane wskazują, że do głównych czynników determinujących kierunki ekspansji polskich firm zaliczyć można: 1. Bliskość geograficzna. Mniej więcej połowa wszystkich jednostek zagranicznych założona została w krajach ościennych. Spośród firm pojawiających się wśród 10 najistotniejszych lokalizacji jednostek zagranicznych czy spółek zależnych jedynie Cypr oraz Stany Zjednoczone to kraje niebędące naszymi sąsiadami, bądź sąsiadami naszych sąsiadów. 2. Wielkość rynku, wyrażona liczbą ludności oraz zamożnością społeczeństwa. Na istotną rolę tego czynnika wskazuje wysoka pozycja Rumunii. Z przeszło 22 milionami mieszkańców kraj ten jest z pewnością bardziej atrakcyjnym rynkiem niż bliższe, acz wyraźnie mniejsze kraje sąsiedzkie takie jak Litwa, Słowacja czy Białoruś. Zapewne wielkość potencjalnego rynku sprawia, że Rumunia zdecydowanie dystansuje pozostałe kraje Europy Środkowej i Wschodniej takie jak Węgry, Bułgaria, Chorwacja czy Słowenia. 3. Stopień rozwoju gospodarczego. Przytoczone dane wyraźnie wskazują, że polskie przedsiębiorstwa najchętniej lokują swą działalność w rozwijających się krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Dojrzałe gospodarki Europy Zachodniej (za wyjątkiem Niemiec) są zdecydowanie mniej popularnym kierunkiem ekspansji. Mimo iż ludność Francji (prawie 64 mln os.) jest niemal trzykrotnie wyższa niż Rumunii, to polskie firmy posiadały tam w 2011 roku zaledwie 68 jednostek (w porównaniu do 159 w Rumunii), zatrudniających jedynie 752 pracowników (odpowiednio 6497). Liczba podmiotów zagranicznych czy spółek zależnych jest powiązana z wartością bezpośrednich inwestycji zagranicznych polskich przedsiębiorstw w poszczególnych krajach (udziały i reinwestowane zyski, patrz tabela B5). Co prawda kolejność krajów nie jest ściśle zachowana, niemniej jednak ta spora grupa wielu z tych państw (Niemcy, Czechy, Rosja, Ukraina, Litwa) pojawia się w pierwszej „10” obydwu zestawień. Warto zauważyć, że łączna sprzedaż zarejestrowana przez zagraniczne podmioty znajdujące się w posiadaniu (współposiadaniu) polskich przedsiębiorstw stanowi około 25% eksportu (w 2011 roku sprzedaż podmiotów zagranicznych wynosiła 137,0 mln PLN w porównaniu z 558,7 mln PLN łącznego eksportu), przy czym należy zauważyć, iż wartości te mogą być sztucznie zawyżone w wyniku transakcji handlowych pomiędzy podmiotami współzależnymi od polskiej jednostki dominującej – eksport z jednostki zlokalizowanej w kraju A do jednostki w kraju B (sprzedaż przypisana do kraju A) w celu dalszej sprzedaży w kraju B (sprzedaż przypisana do kraju B). Dane na temat importu oraz eksportu podmiotów zagranicznych wskazują, że import i eksport dóbr oraz usług stanowi istotny odsetek ich wymiany handlowej. W 2011 roku, eksport jednostek zagranicznych do jednostki macierzystej i jednostek powiązanych w ramach grupy przedsiębiorstw ukształtował się na poziomie 11 948,3 mln PLN (wzrost o 46,5% w porównaniu z 2010 rokiem) i stanowił 30,2% eksportu jednostek zagranicznych ogółem (w 2010 roku udział ten wyniósł 28,1%). Większość importu jednostek zagranicznych – 54 555,2 mln PLN (87,8%) stanowił import od jednostki macierzystej i jednostek powiązanych (w 2010 roku udział ten wyniósł 82,5%). 10 http://www.stat.gov.pl/gus/5840_5686_PLK_HTML.htm 24 Kraj Niemcy Wielka Brytania Czechy Francja Rosja Włochy Holandia Ukraina Szwecja Słowacja Węgry Litwa Rumunia Białoruś Cypr Udział w liczbie podmiotów zagr. [2011] Udział eksportu [2012] 25,1% 6,8% 6,3% 5,9% 5,3% 4,9% 4,5% 2,8% 2,7% 2,6% 2,4% 1,6% 1,5% 1,1% 0,2% < < > < > < < > < > > > > > > 13,4% 2,1% 8,5% 2,1% 7,6% 1,1% 2,3% 11,2% 1,5% 4,7% 3,7% 3,7% 5,0% 2,5% 4,1% Udział w liczbie pracowników zatrudnionych zagranicą [2011] 16,7% 0,3% 7,8% 0,5% 8,6% 0,2% 0,6% 9,8% 0,7% 2,6% 1,4% BD 4,4% 3,3% 0,0% Tabela B10. Struktura geograficzna eksportu oraz liczby podmiotów zagranicznych założonych przez polskie przedsiębiorstwa i liczby zatrudnionych w nich pracowników. (źródło: opracowanie własne na podst. GUS, Obroty handlu zagranicznego ogółem i według krajów w 2012 r. oraz GUS, Działalność podmiotów posiadających udziały w podmiotach z siedzibą za granicą w 2011 roku)11. Ciekawych spostrzeżeń dostarcza również zestawienie danych dotyczących eksportu z liczbą podmiotów zagranicznych (patrz tabela B8, B9). Widać wyraźnie, że eksport do krajów Europy Zachodniej jest zdecydowanie wyższy niż liczba założonych tam jednostek, jak również całkowicie odwrotną tendencję w przypadku krajów dawnego bloku wschodniego. Jest to niewątpliwie konsekwencją zdecydowanej przewagi eksportu do krajów rozwiniętych realizowanego przez przedsiębiorstwa wchodzące w skład globalnych korporacji – znaczna część produkcji zakładów Fiata, Volkswagena czy Philipsa trafia na tamtejsze rynki. W tych przypadkach za dystrybucję odpowiadają lokalne oddziały tychże korporacji a nie spółki zależne czy przedstawicielstwa rodzimych firm. 11 Por. http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PGWF_dzialalnosc_podm_posiad_udzialy_2011.pdf.pdf 25 LUKA POZNAWCZA Zaprezentowane powyżej dane statystyczne i badania potwierdzają obiegowe spostrzeżenia na temat trwającej od momentu akcesji do Unii Europejskiej ekspansji polskich firm na rynki międzynarodowe. Jednak każdy z zaprezentowanych do tej pory zbiorów danych posiada ograniczenia, sprawiające, że wykorzystanie ich do opisu rzeczywistej skali i formy ekspansji polskich przedsiębiorstw poza granicami naszego kraju wyłącznie na ich podstawie może prowadzić do istotnych zakłamań. Informacje prezentowane przez GUS dotyczące kierunków eksportu (tabela B1) prezentują zbiorcze wartości według kierunków geograficznych bez zachowania rozróżnienia na pochodzenia kapitału założycielskiego danego podmiotu. Dobra i usługi wytwarzane przez polskie oddziały i filie zagranicznych korporacji stanowią istotną część ogółu sprzedaży zagranicznej, co widać wyraźnie choćby na przykładzie listy największych eksporterów, zaczerpniętej z informacji zebranych przez tygodnik Polityka (patrz tabela B2, B3). Z kolei analiza wyłącznie przedsiębiorstw charakteryzujących się dominacją polskiego kapitału właścicielskiego na podstawie rankingu Polityki nie dostarcza informacji o kierunkach eksportu. Dodatkowo oba z przytoczonych źródeł pomijają informację o łącznych przychodach zagranicznych w przypadku prowadzenia przez firmę działalności w postaci Grupy Kapitałowej. Dane te w żaden sposób nie uwzględniają sprzedaży pochodzącej z zakładów produkcyjnych zlokalizowanych poza granicami Polski jak również marży realizowanej przez zagraniczne jednostki zależne na produktach wytwarzanych przez polskie przedsiębiorstwa. W tym ostatnim przypadku sprzedaż zagraniczna realizowana jest według cen transferowych – w zależności od modelu biznesowego grupy znaczna część wartości może być przechwytywana przez zagraniczne spółki zależne należące do grupy kapitałowej. Z tego powodu, naszym zdaniem, dla polskich przedsiębiorstw prowadzących działalność w formie grup kapitałowych konieczne jest uwzględnienie danych skonsolidowanych. Skonsolidowane przychody ze sprzedaży (uwzględniające sprzedaż eksportową, sprzedaż za pośrednictwem spółek dystrybucyjnych oraz dobra i usługi wytworzone poza granicami naszego kraju) stanowią najlepszy wyznacznik istotności danego rynku z punktu widzenia wyników osiąganych przez dane przedsiębiorstwo. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych poczynionych przez polskie przedsiębiorstwa również jedynie częściowo prezentuje zaangażowanie rodzimych firm w działalność międzynarodową. Niemniej jednak zaprezentowane wartości wyraźnie wskazują, że jedynie niewielka część z przeszło 43 mld EUR zainwestowanych ogółem za granicą, to zaangażowanie kapitałowe (udziały oraz reinwestowane zyski) w podmioty uczestniczące w realnym obrocie gospodarczym. Ponad 20 mld EUR to kwota instrumentów dłużnych, na które składają się zarówno pożyczki udzielone przez polskie grupy kapitałowe ich spółkom zależnym, jak i środki wytransferowane w formie pożyczek z polskiej gospodarki do zagranicznych koncernów. Dodatkowo znaczna część inwestycji w udziały (oraz reinwestowanych zysków) zostało ulokowane w krajach takich jak Szwajcaria, Cypr, Luxemburg czy Holandia, co wyraźnie wskazuje, że celem operacji była raczej optymalizacja podatkowa, niż rozwój realnej działalności biznesowej poza granicami kraju (potwierdza to między innymi liczba pracowników zatrudnionych przez jednostki zależne w tych 26 krajach). Zważywszy na powyższe, wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych jedynie w niewielkim stopniu wskazuje na kierunki rzeczywistej ekspansji biznesowej polskiego kapitału. Z punktu widzenia analizy skali i kierunków ekspansji polskich firm najbardziej użyteczne wydają się być dane na temat liczby i charakteru podmiotów zagranicznych zakładanych przez polskie przedsiębiorstwa. Prezentowane dane wskazują na wyraźny wzrost liczby jednostek zagranicznych na przestrzeni ostatnich lat (skumulowany wzrost o przeszło 25% w latach 2008-2011). Dane na temat zatrudnienia czy wielkości przychodów ze sprzedaży wyraźnie pokazują istotność poszczególnych kierunków. Niemniej jednak w dalszym ciągu nie dostarczają precyzyjnej informacji na temat charakteru działalności prowadzonej poza granicami kraju (według GUS 56,7% jednostek zagranicznych prowadziło działalność zgodną z podstawowym rodzajem działalności macierzystego podmiotu nadrzędnego). Ocena stopnia ekspansji wymaga oceny profili działalności w kontekście modelu biznesowego całej grupy, co zostanie szerzej wyjaśnione w części przedstawiającej założenia modelu badawczego. Dodatkowo, agregacja eksportu oraz sprzedaży realizowanej przez przedstawicielstwa jest nieuprawniona z uwagi na możliwość wielokrotnego uwzględnienia transakcji wewnątrzgrupowych. W przypadku grup kapitałowych, dokładna informacja na temat skali przychodów związanych z danym rynkiem geograficznym możliwa jest do uzyskania wyłącznie na podstawie skonsolidowanego sprawozdania finansowego, w którym tego rodzaju transakcje pomiędzy spółkami grupy kapitałowej podlegają eliminacji. Podsumowując powyższe należy zauważyć, że zaprezentowane uprzednio dane dość dobrze wskazują kierunki ekspansji polskich przedsiębiorstw oraz główne czynniki motywujące do większego bądź mniejszego zaangażowania na danym rynku. Niemniej jednak pozostawiają one szereg wątpliwości w zakresie: skali działalności (wyrażonej wielkością sprzedaży) w poszczególnych krajach czy regionach geograficznych realizowanej przez przedsiębiorstwa znajdujące się pod kontrolą rodzimego kapitału oraz dominujących form prowadzenia działalności gospodarczej na terenie poszczególnych rynków. Dodatkowo tabele udostępniane przez GUS prezentują, co prawda dane w przekroju branżowym, niemniej jednak w wielu przypadkach są niezależne od kierunków geograficznych. Ważkość problematyki oraz wskazane powyżej luki sprawiają, że przeprowadzenie kolejnego, niezależnego badania poświęconego problematyce ekspansji zagranicznej polskich przedsiębiorstw jest w pełni uzasadnione. W dalszej części dokumentu zaprezentowane zostało podejście do problemu zastosowane przez MDDP Business Consulting oraz uzyskane tą drogą rezultaty. 27 INFORMACJE O PROJEKCIE BADAWCZYM KONTEKST PROBLEMU BADAWCZEGO Ekspansja międzynarodowa może przybierać różne formy: eksportu pośredniego (sprzedaży firmie dystrybucyjnej przejmującej na siebie dalsze koszty i ryzyko związane ze sprzedażą produktów na docelowych rynkach), eksportu bezpośredniego (prowadzonego przez agentów i dystrybutorów zagranicznych lub z wykorzystaniem własnych przedstawicielstw i sieci sprzedaży), nawiązywania strategicznej współpracy partnerskiej (na przykład w formie poddostawstwa kluczowych komponentów do odbiorcy zagranicznego), sprzedaży licencji (włączając w to sprzedaż know-how oraz udzielanie licencji na prowadzenie działalności franczyzowej), prowadzenia działalności produkcyjnej czy badawczo-rozwojowej poza granicami kraju. Proces umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa jest przedmiotem zainteresowania zarówno praktyków zarządzania, jak i środowisk naukowych. Teorie i modele starają się wyjaśnić jego przebieg oraz zidentyfikować czynniki determinujące jego powodzenie. Jednym z najczęściej przytaczanych jest model opracowany w latach siedemdziesiątych XX wieku przez skandynawskich naukowców pracujących dla Uniwersytetu w Uppsali (stąd nazwa „model uppsalski”). Ma on charakter etapowy, wskazując, że przedsiębiorstwo w pierwszej kolejności zdobywa doświadczenie rynkowe i operacyjne w kraju macierzystym, by w kolejnych krokach wykorzystać je do ekspansji na rynkach zagranicznych. Kolejne stadia obecności na tych rynkach wiążą się z rosnącym zaangażowaniem kapitałowym w działalność prowadzoną poza granicami kraju – począwszy od nieregularnego, okazjonalnego eksportu poprzez nawiązanie relacji partnerskich z lokalnymi dystrybutorami, organizację własnej sieci dystrybucji, aż po podjęcie produkcji na terenie docelowych rynków. Podejście etapowe jest przedmiotem krytyki z uwagi na wartościowanie poszczególnych stadiów rozwoju – zgodnie z tą perspektywą prowadzenie produkcji poza granicami kraju jest swego rodzaju „świadectwem dojrzałości” danej firmy. Nie ulega wątpliwości, iż decyzja o rozpoczęciu produkcji w danym kraju jest strategiczną decyzją przedsiębiorstwa poprzedzoną szczegółową analizą opłacalności tego rodzaju inwestycji. We współczesnej gospodarce, rośnie znaczenie aliansów strategicznych, sieci partnerskich i innych rodzajów współpracy międzyorganizacyjnej. Z tego powodu docelowym modelem obecności na danym rynku nie musi być koniecznie prowadzenie działalności gospodarczej „osobiście”, za pośrednictwem własnych oddziałów, biur czy spółek zależnych. Dodatkowo, coraz głośniej mówi się w o firmach „born globals” lub „innate exporters”, które od początku swej działalności są zorientowane na działalność międzynarodową. Przykłady tego rodzaju firm dotyczą najczęściej branży nowoczesnych technologii – rozrywki i usług internetowych, gdzie granice i odległości geograficzne mają dużo mniejsze znaczenie, niż w przypadku tradycyjnych działów gospodarki. 28 NASZE POSTRZEGANIE PROBLEMU Na potrzeby niniejszego badania przyjmujemy, że podstawowym wyróżnikiem stopnia umiędzynarodowienia przedsiębiorstwa jest procentowy udział przychodów osiąganych na rynkach zagranicznych. Mając na uwadze przedstawioną powyżej krytykę analizy danych dotyczących eksportu czy lokalizacji i wartości sprzedaży podmiotów zagranicznych zależnych od polskich przedsiębiorstw, jako podstawową miarę przyjmujemy skonsolidowaną wartość przychodów przypisanych do danego rynku. W ten sposób pragniemy zachować porównywalność pomiędzy spółkami różniącymi się formą obecności na rynkach zagranicznych. Wykorzystanie skonsolidowanych przychodów przypisanych do danego rynku jest obiektywną miarą istotności danego kraju (regionu). Jesteśmy jednak świadomi specyficznych ograniczeń i regulacji prawnych niektórych krajów, silnie rzutujących na decyzje odnośnie formy prowadzenia działalności gospodarczej na terenie danego kraju. Stawiamy jednak hipotezę, że zaangażowanie kapitałowe na danym rynku w formie inwestycji w podmioty zależne (prowadzące działalność produkcyjną bądź dystrybucyjną) jest czynnikiem silnie powiązanym z wielkością osiąganych przychodów. Złożoność modeli biznesowych i specyfika poszczególnych branż sprawia, że wskazanie jednego słusznego modelu ekspansji jest nieuprawnione. Przykład LPP S.A. wskazuje, że rozróżnienie pomiędzy produktami (dobrami wytworzonymi przez przedsiębiorstwo) a towarami (dobrami wytwarzanymi przez dostawców zewnętrznych) może być problematyczne. Odzież sprzedawana w całej Europie Środkowo-Wschodniej pod markami należącymi do LPP niemal w całości powstaje w krajach Azji. Działalność Grupy LPP w Rosji praktycznie nie różni się od sposobu funkcjonowania firmy na rynku macierzystym. Podobne przykłady możemy odnaleźć w innych branżach (np. farmacja), gdzie kluczowe jest posiadanie stosownych praw intelektualnych oraz umiejętność dotarcia z ofertą do docelowego klienta – całość produkcji z łatwością można zlecić podmiotom zewnętrznym. Z tego powodu na potrzeby niniejszego badania przyjęliśmy trzy stadia obecności na rynkach zagranicznych: Eksport pośredni lub bezpośredni bez znaczącego zaangażowania kapitałowego na terenie danego kraju. Sprzedaż na rynkach międzynarodowych realizowana jest za pośrednictwem lokalnych dystrybutorów, sieci partnerskich lub lokalnych przedstawicielstw handlowych. Całość działalności operacyjnej, związanej z wytwarzaniem produktów i usług, znajduje się na terenie Polski. Prowadzenie sformalizowanej działalności dystrybucyjnej na rynkach międzynarodowych za pośrednictwem podmiotów zależnych działających pod marką jednostki dominującej. Na etapie tym przedsiębiorstwo podjęło decyzję o strategicznym zaangażowaniu w danym kraju lub regionie, niemniej jednak podstawowe procesy operacyjne prowadzone są w innych lokalizacjach. Prowadzenie podstawowej działalności operacyjnej, zgodnej z profilem jednostki macierzystej. Na etapie tym, w danym kraju firma dokonuje operacji za pośrednictwem spółki (spółek) zależnych. W przypadku przedsiębiorstw produkcyjnych będzie to zatem posiadanie 29 zakładów wytwórczych na terenie danego kraju, włączając zarówno inwestycje typu greenfield, jak i włączone w skład grupy kapitałowej lokalne przedsiębiorstwa prowadzące działalność pod własną marką. Dla firm o charakterze handlowym, czy usługowym przyjmujemy, iż model operacyjny na danym rynku jest zbliżony do sposobu funkcjonowaniu przedsiębiorstwa na terenie Polski. Naszym celem nie jest absolutnie wartościowanie poszczególnych stadiów ekspansji. Wybór docelowego modelu obecności na danym rynku jest podyktowany czynnikami ekonomicznymi takimi jak chociażby potencjał danego rynku, lokalne koszty pracy, kapitałochłonność i złożoność procesu produkcji, możliwość uzyskania dostępu do odpowiedniej jakości surowców lub podzespołów, ewentualne koszty transportu i logistyki czy wreszcie ograniczenia prawne specyficzne dla danego kraju. Uważamy, że jednoczesna analiza dwóch parametrów: skonsolidowanej wielkości sprzedaży przypisanej do danego rynku oraz liczby podmiotów prawnych odpowiedzialnych za dystrybucję produktów wytwarzanych przez grupę bądź prowadzących działalność w formie zbieżnej z modelem operacyjnym jednostki dominującej jest w stanie obiektywnie wskazać kierunki ekspansji polskich przedsiębiorstw jak również dokonać porównania branż pod kątem tempa i stopnia zaawansowania procesu umiędzynaradawiania się polskich przedsiębiorstw. 30 METODYKA BADANIA Podstawowym źródłem informacji były raporty okresowe (roczne) udostępniane przez spółki publiczne. W okresie od września do grudnia 2013 roku poddaliśmy analizie łącznie 575 rocznych sprawozdań finansowych za lata 2008 - 2012 opublikowanych przez 120 firm notowanych obecnie na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. W przypadku Grup Kapitałowych korzystaliśmy z danych ujawnianych w sprawozdaniu skonsolidowanym oraz jednostkowym. Analiza każdego sprawozdania ukierunkowana była na pozyskanie następujących informacji: Lp. 1 Pozycja Liczba i charakter działalności spółek zależnych Opis Parametry te określane były na podstawie listy podmiotów podlegających konsolidacji wykazywanych w sprawozdaniach skonsolidowanych grup kapitałowych. Charakter działalności zgodnie z klasyfikacją przedstawioną w tabeli C2 ustalany był arbitralnie na podstawie profilu działalności jednostki dominującej oraz rodzaju działalności danej spółki wskazanego w sprawozdaniu finansowym. 2 Wartość bilansowa w spółki zależne inwestycji Wartości te pozyskiwane były wyłącznie w przypadku grup kapitałowych na podstawie danych prezentowanych w jednostkowym sprawozdaniu finansowym podmiotu dominującego. 3 Skonsolidowana wartość sprzedaży przypisana do danego rynku EBITDA przypisana do danego rynku Wartość aktywów przypisana do danego rynku Źródłem danych była nota objaśniająca prezentująca informacje na temat segmentów działalności. Jak zostało to zaprezentowane w dalszej części opracowania zdecydowana większość badanych przedsiębiorstw korzysta przy definiowaniu segmentów operacyjnych z klucza geograficznego, dzięki czemu informacje te były powszechnie dostępne. 4 5 Tabela C1. Zakres informacji zbieranych w trakcie badania12. Niezależnie od klasyfikacji zaprezentowanej w tabeli C2 gromadziliśmy informacje na temat metody konsolidacji danego podmiotu (konsolidacja metodą pełną, bądź wycena metodą praw własności) determinującą stopień kontroli jednostki dominującej nad danym podmiotem. Informacja ta miała charakter uzupełniający - w podstawowym strumieniu analizy danych jednostki stowarzyszone prowadzące działalność podstawową lub dystrybucyjną traktowane były na równi z podmiotami znajdującymi się pod pełną kontrolą polskiej Grupy Kapitałowej. 12 Analizy zaprezentowane w niniejszym raporcie korzystają wyłącznie z danych na temat charakteru działalności spółek zależnych oraz skonsolidowanych przychodów ze sprzedaży w podziale na segmenty geograficzne. 31 Lp. 1 Rodzaj spółki PRIMARY BUSINESS Spółki prowadzące działalność podstawową 2 SUPPORT Spółki prowadzące działalność wspierającą 3 OTHER Pozostałe spółki zależne Opis Spółki, których zakres działalności operacyjnej jest zbieżny z profilem działalności polskiej jednostki dominującej, przy czym działalność związaną ze sprzedażą dóbr wytwarzanych przez grupę kapitałową (w Polsce lub na terenie zakładów zlokalizowanych poza granicami naszego kraju) traktowaliśmy również jako działalność podstawową. Spółki prowadzące działalność wspierającą - świadczące usługi na rzecz innych podmiotów grupy (np. Shared Service Centers, dedykowane podmioty realizujące remonty czy poszukiwania złóż zasobów naturalnych) Grupa obejmuje podmioty prawne specjalnego przeznaczenia (np. wydzielone znaki towarowe) oraz spółki prowadzące działalność niezwiązaną z podstawowym profilem Grupy Kapitałowej. Tabela C2. Klasyfikacja spółek zależnych wykorzystana na potrzeby badania. PRÓBA BADAWCZA I JEJ CHARAKTERYSTYKA Próbę badawczą stanowiły największe polskie przedsiębiorstwa - do badania zaklasyfikowano przedsiębiorstwa umieszczone na liście 500 największych polskich firm publikowanej corocznie przez tygodnik Polityka. Spośród 500 firm, które zarejestrowały w 2012 roku najwyższe przychody ze sprzedaży zidentyfikowaliśmy 121 podmiotów notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Wybór do badania wyłącznie firm notowanych na GPW podyktowany był dwoma czynnikami: przyjęliśmy, że przedsiębiorstwa notowane na GPW znajdują się pod (przynajmniej częściową) kontrolą rodzimego kapitału (spełniając tym samym warunek bycia „polskim” przedsiębiorstwem a nie lokalnym oddziałem międzynarodowej korporacji), podmioty te są zobligowane do publikacji rocznych sprawozdań finansowych, które mogą być traktowane jako obiektywne i wiarygodne źródło informacji na temat wyników finansowych przedsiębiorstwa oraz spółek wchodzących w skład jego Grupy Kapitałowej. W badanej populacji, sprawozdania finansowe za rok 2012 opublikowane aż przez 112 podmiotów umożliwiły uzyskanie informacji na temat wartości przychodów osiągniętych poza granicami Polski. Łącznie opiewały one na kwotę przeszło 154 mld PLN, co odpowiada przeszło 1/4 całości polskiego eksportu (według danych GUS) w tym samym okresie (603 mld PLN). Należy jednak pamiętać, że skonsolidowane przychody obejmują nie tylko eksport, ale również sprzedaż dóbr i usług wytworzonych poza granicami naszego kraju. Z tego powodu nieuprawniona jest interpretacja, iż próba badawcza jest odpowiedzialna za 25% polskiego eksportu. Dla zobrazowania problemu, Tabela C3 prezentuje informacje na temat przychodów eksportowych (za rankingiem Polityki) oraz skonsolidowanych przychodów z działalności zagranicznej. Widać wyraźnie, że dla PKN Orlen, KGHM Polska Miedź czy Asseco dane prezentowane w rankingu tygodnika Polityka nie obejmują całości działalności międzynarodowej. 32 Skonsolidowane przychody Lp. Firma z działalności poza granicami Polski 1 PKN Orlen SA 68 569 2 KGHM Polska Miedź SA 21 396 3 GK Grupy Lotos SA 8 961 4 GK Jastrzębskiej Spółki Węglowej SA 4 233 5 GK Asseco Poland S.A. 3 933 Przychody ze sprzedaży eksportowej 38 577 16 814 8 961 4 233 BD Udział eksportu w przychodach zagr. [%] 56% 79% 100% 100% BD Tabela C3. Udział eksportu (dane z Polityka) w skonsolidowanych przychodach z działalności zagranicznej (dane zebrane w trakcie badania). Spośród 112 przedsiębiorstw, dla których możliwe było wydzielenie sprzedaży na rynkach zagranicznych jedynie 22 firmy uzyskały w 2012 roku przychody ze sprzedaży wyłącznie na terenie Polski. W pozostałych przypadkach przychody z rynków zagranicznych stanowiły od 0,04% (LWB Bogdanka) do ponad 95% (Seco/Warwick) ogółu przychodów przedsiębiorstwa. Segmenty operacyjne w sprawozdaniach finansowych pozostałych przedsiębiorstw ujmowały Polskę łącznie z innymi krajami (np. Unia Europejska) w ramach jednego segmentu lub zostały skonstruowane w oparciu o podział inny niż geograficzny (produktowy, kliencki). W próbie badawczej, według stanu na 31 grudnia 2012 roku aż 116 przedsiębiorstw prowadziło działalność gospodarczą za pomocą Grupy Kapitałowej (jedynie 5 firm opublikowało wyłącznie jednostkowe sprawozdania finansowe). Wśród analizowanych przez nas podmiotów, zgodnie ze stanem na 31 grudnia 2012 roku, znajdowało się 75 grup kapitałowych posiadających zagraniczne spółki zależne. Pod ich (współ)kontrolą znajdowało się 739 spółek zależnych lub powiązanych (włączając 38 jednostek konsolidowanych metodą praw własności zlokalizowanych poza granicami naszego kraju). Na dzień 31 grudnia 2011 roku było to odpowiednio 666 podmiotów. Odnosząc tą wartość do przytoczonych we wcześniejszej części danych GUS (łącznie 1600 spółek zależnych należących do polskich grup kapitałowych) – próba badawcza obejmuje przedsiębiorstwa kontrolujące przeszło 40% podmiotów zagranicznych założonych (bądź przejętych) przez polskie firmy. Raporty finansowe za cały okres poddany analizie (lata 2008-2012) dostępne były dla 108 spółek; 96 spośród nich udostępniło informacje umożliwiające rozdzielenie przychodów ze sprzedaży krajowej i na rynkach zagranicznych. Analizy trendów prowadzone będą na tak ograniczonej próbie, z wyłączeniem firm, dla których nie ma porównywalnych danych dla wszystkich lat objętych badaniem. 33 REZULTATY I DYSKUSJA WYNIKÓW STRUKTURA SPRZEDAŻY W ROKU 2012 Wśród największych polskich przedsiębiorstw przeciętnie co czwarty złoty (PLN) wpływający do firmy z tytułu przychodów ze sprzedaży pochodzi z rynków zagranicznych. Średnia arytmetyczna udziału przychodów zagranicznych wynosiła 25,4% (patrz wykres D1). W połowie, spośród największych polskich przedsiębiorstw, sprzedaż zagraniczna stanowiła więcej niż 18,8% (mediana próby). Zagranica 25,4% Polska 74,6% Wykres D1. Podział przychodów osiąganych w 2012 roku pomiędzy Polskę i rynki międzynarodowe [średnia arytmetyczna próby; N=112; W=493,4 mld PLN]. Co ciekawe, zagregowany udział sprzedaży w całej próbie (średnia ważona wartością przychodów ze sprzedaży) wynosiła aż 31,2%. Jednakże, jeżeli z analizy wyłączymy trzech największych eksporterów w naszym badaniu (odpowiedzialnych za ponad 64% ogółu przychodów zagranicznych całej próby) – PKN Orlen, KGHM Polska Miedź oraz Lotos – wartość ta spadła do zaledwie 17,7%. Firmy te są zatem „lokomotywami” naszej ekspansji – mniejsze firmy starają się jednak podążać ich drogą, co skłania do optymistycznych prognoz na kolejne lata. Spośród 112 firm, dla których dostępne były informacje umożliwiające podział skonsolidowanych przychodów ze sprzedaży pomiędzy Polskę i rynki zagraniczne, zaledwie 26 podmiotów obecnych było wyłącznie na terenie naszego kraju (mniej niż 1% przychodów związanych z rynkami zagranicznymi) – patrz wykres D2. Po drugiej stronie skali znalazło się niewiele mniej firm – 21 przedsiębiorstw lub grup kapitałowych osiągało większość swych przychodów poza Polską. Większość firm znajduje się po środku skali – ponad 58% podmiotów przypisując od 1 do 50% swej sprzedaży do rynków innych niż macierzysty. 34 Od 50 do 75% 13 Powyżej 75% 6 Poniżej 1% 30 Od 25 do 50% 26 Od 1 do 25% 37 Wykres D2. Podział próby badawczej ze względu na udział przychodów zagranicznych w sprzedaży ogółem w roku 2012 [N=112]. Nieco mniej firm dzieli się w swych sprawozdaniach finansowych szczegółowymi danymi na temat kierunków geograficznych sprzedaży. Niemniej jednak informacje te udało nam się uzyskać dla 55 firm spośród 86 obecnych na rynkach międzynarodowych. Dane zaprezentowane na wykresie D3 wskazują, że w próbie tej wyraźnie przeważa sprzedaż na terenie krajów Unii Europejskiej. Szacujemy, iż z Unią Europejską związane jest co najmniej 66% ogółu przychodów międzynarodowych. Część firm w swych sprawozdaniach wymienia główne kraje, w których jest obecna, pozostawiając część przychodów w pozycji „pozostałe”. Spółki te uwzględniliśmy również w analizie - z tego powodu nie byliśmy w stanie jednoznacznie przypisać około 10% (które mogą być związane zarówno ze sprzedażą na terenie Unii Europejskiej, jak i poza nią). 35 (nie przypisane) 10,0% poza Unią 23,9% Unia Europejska 66,1% Wykres D3. Podział przychodów osiąganych w 2012 roku na rynkach zagranicznych pomiędzy UE i pozostałe kraje [średnia arytmetyczna próby; N=55; W=53,7 mld PLN] Jeszcze trudniejszy do uzyskania jest szczegółowy podział na regiony geograficzne. Niemniej jednak na podstawie danych zebranych dla 36 przedsiębiorstw można zauważyć, że najistotniejszym kierunkiem ekspansji są kraje Europy Środkowej i Wschodniej (włączając kraje bałtyckie – Litwę, Łotwę i Estonię a także Turcję, patrz mapa na rysunku D7). Nieco mniejszy, ale równie istotny jest udział krajów Europy Zachodniej oraz byłego ZSRR – patrz wykres D4. Zaprezentowane wartości procentowe należy, podobnie jak w poprzednim przypadku, potraktować jako przybliżone z uwagi na niemożność jednoznacznego przypisania do konkretnego regionu około 10% sprzedaży zagranicznej firm ujętych w tej analizie. (nie przypisane) 9,4% Reszta świata 5,9% Europa Zachodnia 27,0% Kraje byłego ZSRR* 24,7% Europa ŚrodkowoWschodnia 33,1% Wykres D4. Podział przychodów osiąganych w 2012 roku na rynkach zagranicznych pomiędzy regiony geograficzne [N=36; W=45,6 mld PLN]. 36 Niewiele firm jest istotnie obecnych na kontynentach innych niż Europa; do grona tego zaliczyć można między innymi Asseco (ponad 60% sprzedaży zagranicznej przypada na Izrael) oraz Kopex, Bioton, KGHM czy ZAP Puławy, w przypadku których więcej niż 20% sprzedaży pochodzi spoza Europy. WIELKOŚĆ I DYNAMIKA SPRZEDAŻY NA RYNKACH ZAGRANICZNYCH Przedmiotem naszej uwagi była również dynamika wzrostu sprzedaży na terenie Polski i poza granicami naszego kraju. Informacje za 5 kolejnych lat (2008-2012) udało nam się pozyskać dla 96 przedsiębiorstw bądź grup kapitałowych. Z uwagi na wartościowy charakter niniejszej analizy, wyłączyliśmy z niej ponownie trzech największych eksporterów. Dane zaprezentowane w tabeli D5 wyraźnie wskazują, że sprzedaż zagraniczna rosła w tym okresie szybciej niż krajowa (skumulowany wzrost 88% w porównaniu do 20%). W ten sposób średni udział sprzedaży zagranicznej w przychodach ogółem wzrósł z niespełna 21% w roku 2008 do prawie 25% w roku 2012 (mediana wzrosła odpowiednio z 13% do prawie 19%). 2008 2009 2010 2011 2012 Skum. wzrost CAGR Przychody ze sprzedaży Ogółem Polska Zagranica 100 87 13 110 94 16 116 95 21 129 105 24 Udział przychodów związanych z rynkami zagranicznymi 12,5% 12,8% 14,3% łącznie dla całej próby 20,7% 21,8% 22,2% średnia arytmetyczna 12,8% 14,6% 15,2% mediana 18,0% 23,9% 16,3% 18,3% 24,9% 18,6% Wzrost sprzedaży rok-do-roku Ogółem Polska Zagranica Udział we wzroście przychodów ogółem Polska Zagranica 104 91 13 3,9% 3,5% 6,6% 6,0% 4,2% 18,1% 5,2% 0,7% 32,6% 11,1% 10,7% 12,6% 78,5% 21,5% 61,3% 38,7% 11,0% 89,0% 79,5% 20,5% 29% 20% 88% 5% 4% 13% Tabela D5. Wartość, udział i dynamika wzrostu sprzedaży krajowej i zagranicznej [N=93, sprzedaż ogółem w 2008 roku =100]. W każdym roku analizowanego okresu sprzedaż międzynarodowa rosła szybciej niż krajowa. Rynki zagraniczne odpowiadają za prawie 40% łącznego wzrostu sprzedaży największych polskich firm w latach 2008-2012. Ciekawych obserwacji dostarczają zwłaszcza dane za lata 2010 oraz 2011. 37 W okresie globalnego spowolnienia gospodarczego przychody zagraniczne największych polskich przedsiębiorstw rosły w tempie dwucyfrowym, a więc w tempie zdecydowanie wyższym niż sprzedaż na rynku krajowym. Szczególnie w roku 2011 łączny wzrost przychodów w badanej próbie w niemal 90% wygenerowany został poza granicami naszego kraju. Jest to wynik stagnacji na rynku krajowym (wzrost poniżej 1%) oraz dynamicznego wzrostu sprzedaży zagranicznej (o ponad 32%). Wyniki sprzedaży największych polskich firm pozostają w sprzeczności z informacjami na temat kluczowej roli popytu wewnętrznego w podtrzymywaniu wzrostu gospodarczego w naszym kraju. Firmy, które uwzględniliśmy w badaniu wykorzystały okres dekoniunktury do umocnienia swej pozycji na rynkach międzynarodowych. W badanej próbie zdecydowana większość (57%) zwiększyła udział przychodów zagranicznych w przychodach ogółem, podczas gdy regres zanotowało jedynie 24% podmiotów. Co ciekawe, jedynie dwie spółki (Qumak-Sekom oraz Tim) w próbie badawczej rozpoczęły działalność międzynarodową w badanym okresie. Niemal co trzeciej firmie udało się w ciągu tych pięciu lat podwoić wartość sprzedaży międzynarodowej. Najbardziej spektakularne wzrosty zanotowały między innymi Mennica (wzrost z 9% do 63%), Asseco (wzrost z 36% do 71%), NTT System (wzrost z 5% do 31%) czy Boryszew (wzrost z 43% do 64%). 18 spośród 93 firm przez cały okres osiągało przychody ze sprzedaży wyłącznie na terenie naszego kraju. Rosnący udział sprzedaży zagranicznej zaprezentowany został na wykresie D6, zaś przyrosty sprzedaży międzynarodowej w kolejnych latach widoczne są na wykresie D7. Polska Zagranica 140 120 100 80 60 40 20 0 2008 2009 2010 2011 2012 Wykres D6. Skonsolidowane przychody ze sprzedaży [mln PLN] w podziale na Polskę i Zagranicę [N=93, sprzedaż ogółem w 2008 roku =100]. 38 2008 [2009] [2010] [2011] [2012] 2012 Wykres D7. Skonsolidowane przychody ze sprzedaży na rynkach zagranicznych – zmiany w latach 2008-2012 [N=93]. ZAGRANICZNE SPÓŁKI ZALEŻNE Drugą miarą stopnia umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw była sformalizowana obecność na rynkach zagranicznych w postaci spółek zależnych i stowarzyszonych. Zgodnie z definicjami przedstawionymi we wcześniejszych założeniach metodologicznych, podstawowym zjawiskiem poddanym tej analizie była koncentracja wyłącznie na spółkach prowadzących działalność operacyjną, zgodną z profilem jednostki dominującej. Spośród 121 przedsiębiorstw składających się na próbę badawczą, na koniec 2012 roku: 116 prowadziło działalność w formie Grupy Kapitałowej, 75 posiadało spółki zależne poza granicami naszego kraju (739 podmiotów), 70 posiadało spółki zależne prowadzące poza granicami naszego kraju działalność operacyjną zgodną z podstawowym profilem Grupy Kapitałowej. Znaczna część podmiotów zagranicznych (przeszło 21%) założonych zostało z myślą o celach innych niż prowadzenie działalności zgodnej z profilem jednostki dominującej, bądź świadczenia usług wspierających jej procesy operacyjne. Tego rodzaju inwestycje związane są w głównej mierze z optymalizacją prawną i podatkową. Struktura zagranicznych spółek zależnych z uwagi na charakter prowadzonej przez nie działalności zaprezentowana została na wykresie D8. W dalszej analizie, o ile nie zostanie to zaznaczone explicite, uwzględniać będziemy jedynie spółki prowadzące działalność zgodną z profilem Grupy Kapitałowej. 39 Pozostałe 21% Działalność wspierająca 5% Działalność podstawowa 74% Wykres D8. Charakter działalności zagranicznych spółek zależnych należących do polskich Grup Kapitałowych (stan na 31 grudnia 2012 roku). Najczęściej wybieranymi lokalizacjami spółek zależnych są niewątpliwie kraje ościenne. Tabela D9 przedstawia kraje, w których najwięcej polskich Grup Kapitałowych zdecydowało się założyć bądź nabyć jednostki zależne. Prawie co drugie przedsiębiorstwo prowadzące działalność operacyjną poza granicami kraju za pośrednictwem spółek zależnych posiadało tego rodzaju spółki na terenie Niemiec (32 na 70 grup kapitałowych). Kolejne miejsca zajmują również nasi sąsiedzi – Rosja, Ukraina, Czechy i Słowacja. Geograficzne kierunki ekspansji zaprezentowane w tabeli D9 pozostają zgodne z danymi publikowanymi przez GUS przytoczonymi w tabeli B1. Praktyka największych polskich przedsiębiorstw potwierdza zatem przyjęte uprzednio hipotezy dotyczące czynników wpływających na wybór lokalizacji spółek zależnych (bliskość geograficzna, wielkość rynku, stopień rozwoju gospodarczego). 40 Lp. 1 2 2 4 5 6 7 8 9 10 10 Kraj Niemcy Rosja Ukraina Republika Czeska Słowacja Rumunia Węgry Litwa Wielka Brytania Chiny Austria Liczba grup obecnych w danym kraju 32 26 26 23 14 13 12 11 9 7 7 Udział w grupach % wszystkich Liczba spółek posiadających spółek zagranicznych spółki zagranicznych zagraniczne 45,7% 37,1% 37,1% 32,9% 20,0% 18,6% 17,1% 15,7% 12,9% 10,0% 10,0% 57 48 42 51 35 25 35 37 10 16 7 47,1% 39,7% 34,7% 42,1% 28,9% 20,7% 28,9% 30,6% 8,3% 13,2% 5,8% Tabela D9. Kraje, w których polskie grupy kapitałowe najczęściej lokują spółki zależne lub stowarzyszone, prowadzące działalność operacyjną zgodnie z podstawowym profilem firmy [dane za rok 2012, N=121]. Liczba grup kapitałowych obecnych w danym kraju jest w naszej opinii bardziej obiektywną miarą zaangażowania polskich przedsiębiorstw na danym rynku, niż liczba spółek zależnych. Akwizycja, bądź zakładanie kolejnych podmiotów mogą być związane nie tylko ze skalą prowadzonej działalności, ale także rozwiązaniami prawnymi i podatkowymi oraz charakterem aktywności gospodarczej danej grupy kapitałowej. Dla przykładu GTC posiada aż 22 spółki zależne na Węgrzech i 19 w Rumunii, Pelion – 14 na Litwie, a PKN Orlen – 13 na terenie Republiki Czeskiej. 41 Rysunek D10. Kierunki ekspansji (% spółek posiadających jednostki zależne w danym regionie, w ogóle międzynarodowych grup kapitałowych objętych badaniem). Zdecydowana większość firm posiadających zagraniczne jednostki zależne zlokalizowała swe inwestycje na terenie Unii Europejskiej – jedynie 8 spośród 70 grup kapitałowych nie miało spółek zależnych w krajach należących do UE. Rodzime firmy równie chętnie inwestują w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, jak i Europy Zachodniej oraz krajach byłego ZSRR (w każdym z tych regionów ponad połowa Grup Kapitałowych zlokalizowała swe inwestycje). Na inwestycje poza Unią Europejską zdecydowało się 45 firm, zaś poza Europą – 16 (z czego 15 posiadało spółki w Azji, 7 w Ameryce Południowej i Północnej, 2 w Australii i 1 w Afryce). Do miana firm globalnych pretendować mogą Comarch, Kopex czy Selena. Mniej więcej równomierna obecność polskich Grup Kapitałowych w Europie Zachodniej, ŚrodkowoWschodniej oraz krajach byłego ZSRR wygląda niezwykle ciekawie w zestawieniu z rozkładem osiąganych na tych rynkach przychodów. Co prawda, obie analizy zostały przeprowadzone na odmiennej próbie (a dane na temat kierunków sprzedaży obarczone są niedokładnością wynikającą z występowania w sprawozdaniach pozycji „pozostałe kraje”), niemniej jednak można zaryzykować 42 stwierdzenie, że działalność prowadzona na terenie Europy Środkowo-Wschodniej jest najbardziej efektywna (wyższy udział przychodów przy podobnym zaangażowaniu kapitałowym). Z drugiej strony obecność w krajach byłego ZSRR jest w najmniejszym stopniu odzwierciedlona w osiąganych przychodach ze sprzedaży. Analiza dynamiki zaangażowania kapitałowego polskich przedsiębiorstw na rynkach międzynarodowych przeprowadzona została na próbie 108 przedsiębiorstw, dla których możliwe było uzyskanie dostępu do raportów finansowych za cały okres 2008-2012. W badanym okresie łączna liczba międzynarodowych grup kapitałowych wzrosła o 5 podmiotów, przy czym 9 spółek bądź grup zdecydowało się na wyjście poza granice naszego kraju, a 4 firmy zlikwidowały swe zagraniczne spółki zależne. Dane przytoczone w tabeli D11 wskazują, że najbardziej widoczny wzrost obecności polskich przedsiębiorstw zanotowany został w krajach Europy Zachodniej, gdzie aż 8 podmiotów zdecydowało się dokonać inwestycji. 2008 Region Liczba grup kapitałowych 2012 % próby badawczej Liczba grup kapitałowych Zmiany % próby badawczej + - Zagranica ogółem 59 54,6% 64 59,3% 9 4 Unia Europejska (bez Polski) Poza Unią Europejską 50 44 46,3% 40,7% 56 43 51,9% 39,8% 10 4 4 5 Europa Środkowo-Wschodnia Europa Zachodnia Kraje byłego ZSRR* Reszta świata 37 32 37 13 34,3% 29,6% 34,3% 12,0% 37 38 36 15 34,3% 35,2% 33,3% 13,9% 6 8 6 5 6 2 7 3 Tabela D11. Liczba grup kapitałowych posiadających spółki zależne poza granicami naszego kraju [N=108] oraz dynamika zmian. Brak od 1 do 2 2012 od 3 do 5 od 6 do 10 powyżej 10 Razem 2008 Brak od 1 do 2 40 3 9 19 0 5 0 0 0 0 49 27 2008 od 3 do 5 1 4 8 7 0 20 od 6 do 10 powyżej 10 0 0 0 0 2 0 4 0 3 3 9 3 Razem 2012 44 32 15 11 6 108 Tabela D12. Macierz migracji grup kapitałowych w zależności od liczby krajów, w których posiadały one spółki zależne – porównanie lat 2008 i 2012 [N=108]. 43 Rosnący stopień umiędzynarodowienia polskich przedsiębiorstw zaobserwować można również w trendach uwidocznionych w tabeli D12. Co prawda, spośród 108 przedsiębiorstw poddanych analizie, aż 40 nie posiadało zagranicznych spółek zależnych zarówno w 2008, jak i w 2012 roku. Niemniej jednak, aż 9 grup kapitałowych zdecydowało się na inwestycje w zagraniczne podmioty zależne (póki co na terenie 1 lub 2 krajów), podczas gdy tylko 4 firmy zlikwidowały w tym okresie zagraniczne jednostki zależne. Wyraźnie wzrosła również liczba Grup Kapitałowych obecnych w więcej niż 5 krajach – z 12 grup kapitałowych na koniec 2008 roku do 17 w roku 2012. Wykres D13 prezentuje strukturę geograficzną według stanu na 31 grudnia 2012 r. przygotowaną na podstawie danych pochodzących z próby badawczej (121 przedsiębiorstw). Jak zostało to już wcześniej zasygnalizowane rozkład liczby spółek zależnych przedstawia się inaczej, niż zestawienie prezentujące liczbę (udział) Grup Kapitałowych posiadających inwestycje na terenie danego regionu. Zakładając mniej więcej jednakową liczbę Grup Kapitałowych posiadających inwestycje w krajach Europy Zachodniej, Środkowej i Wschodniej oraz byłego ZSRR, podczas gdy dysproporcje w liczbie spółek zależnych pomiędzy tymi regionami są bardzo wyraźne (wyraźnie więcej podmiotów na terenie krajów Europy Środkowej i Wschodniej). Reszta świata 12% Kraje byłego ZSRR 18% Europa ŚrodkowoWschodnia 42% Europa Zachodnia 28% Wykres D13. Lokalizacja geograficzna zagranicznych spółek zależnych prowadzących działalność operacyjną zgodną z profilem Grupy Kapitałowej według stanu na 31 grudnia 2012 r. [N=121]. 44 ZAANGAŻOWANIE KAPITAŁOWE A UDZIAŁ PRZYCHODÓW ZE SPRZEDAŻY Kolejnym etapem była krzyżowa analiza przytoczonych powyżej danych na temat udziału i wzrostu sprzedaży na rynkach zagranicznych oraz liczby krajów, w których posiadały one zagraniczne spółki zależne. W tabeli D14 zaprezentowano liczbę przedsiębiorstw w próbie badawczej w podziale na % przychodów osiąganych poza granicami Polski. Widać wyraźnie, że udział przychodów osiąganych na rynkach zagranicznych jest silnie powiązany z obecnością na tych rynkach za pośrednictwem spółek zależnych podlegających konsolidacji. W grupie przedsiębiorstw osiągających ponad 50% poza Polską znajdują się jedynie dwie firmy (Mennica oraz Dębica) nie posiadają zagranicznych spółek zależnych; przy czym Dębica (osiągająca ponad 80% przychodów z tytułu eksportu) jest wyjątkiem w całej próbie z uwagi na silne powiązanie kapitałowe z międzynarodowym koncernem Goodyear, posiadającym przeszło 75% udział w kapitale spółki. Z drugiej strony wśród 26 przedsiębiorstw, osiągających praktycznie całość swoich przychodów na terenie naszego kraju, znajduje się zaledwie 5 międzynarodowych Grup Kapitałowych. Liczba przedsiębiorstw w próbie badawczej Poniżej 1% Od 1 do 25% Od 25 do 50% Od 50 do 75% Powyżej 75% Razem % próby 26 37 28 14 7 112 23,2% 33,0% 25,0% 12,5% 6,3% 100,0% % Liczba przedsiębiorstw przedsiębiorstw w danej grupie posiadających posiadających spółki spółki zagraniczne zagraniczne 5 19% 18 49% 21 75% 13 93% 6 86% 63 56% Tabela D14. Przychody ze sprzedaży zagranicznej w roku 2012 a posiadanie zagranicznych spółek zależnych i stowarzyszonych [N=112]. Równie ciekawie prezentuje się zestawienie danych na temat sprzedaży zagranicznej w zależności od liczby krajów, w których dane przedsiębiorstwo posiada spółki zależne. Dane te zostały zaprezentowane w tabeli D15. Firmy nie posiadające Grupy Kapitałowej, bądź posiadające spółki zależne zlokalizowane wyłącznie na terenie naszego kraju osiągały średnio zaledwie 11,9% swych przychodów poza Polską. Mediana wynosiła zaledwie 2,8%, co oznacza że połowa z tych przedsiębiorstw osiągała praktycznie znikome przychody ze sprzedaży zagranicznej. W przypadku międzynarodowych Grup Kapitałowych średni udział sprzedaży zagranicznej był niemal 3 razy wyższy i wynosił 35,4% (mediana 31,9%). W tabeli widać również rosnący udział przychodów zagranicznych wraz ze wzrostem zaangażowania kapitałowego poza granicami kraju (wyrażonym w liczbie krajów, w których dana Grupa Kapitałowa posiada swe spółki zależne). Spółki te odpowiedzialne były za zdecydowaną większość sprzedaży zagranicznej w analizowanej próbie, wykazując się wyższym względnym stopniem umiędzynarodowienia przychodów (wyznaczonym jako iloraz mediany danej kohorty i całej próby). Mimo wykluczenia czterech przedsiębiorstw osiągających wartościowo zdecydowanie najwyższe przychody zagraniczne, grupy kapitałowe posiadające spółki 45 zagraniczne odpowiadają za większość sprzedaży międzynarodowej przypadającej na całą próbę badawczą (56% podmiotów generuje 83% sprzedaży zagranicznej). Nieobecne poza Polską Posiadające spółki zagraniczne w 1-2 w 3-5 powyżej 5 Ogółem krajach krajach krajów RAZEM Liczba spółek w próbie badawczej % próby 48 44% 60 56% 30 28% 16 15% 14 13% 108 100% Udział w przychodach próby Udział w przychodach zagranicznych próby 35% 65% 38% 8% 20% 100% 17% 83% 29% 19% 35% 100% 8,1% 11,9% 2,5% 0,1 21,4% 34,5% 31,9% 1,7 13,0% 26,1% 19,2% 1,0 41,7% 38,2% 33,0% 1,8 29,5% 48,1% 35,2% 1,9 16,8% 24,4% 18,3% 1,0 % sprzedaży zagranicznej średnia ważona średnia arytmetyczna Mediana Stopień umiędzynarodowienia* Tabela D15. Porównanie udziału sprzedaży zagranicznej w zależności od liczby krajów, w których przedsiębiorstwo prowadzi działalność za pośrednictwem zagranicznych spółek zależnych [N=108, celowo wyłączono PKN Orlen, KGHM Polska Miedź, Lotos oraz JSW]. Nieco zaskakujących spostrzeżeń dostarcza porównawcza analiza dynamiki wzrostu firm posiadających i nie posiadających zagraniczne jednostki zależne. Firmy prowadzące działalność wyłącznie na terenie Polski zwiększyły w okresie 2008-2012 przychody ze sprzedaży średnio o 32%, podczas gdy firmy posiadające w portfelu swych inwestycji zagraniczne spółki zależne prowadzące działalność zgodnie z profilem jednostki dominującej tylko o 22%. Wzrost sprzedaży zagranicznej w obu grupach był zbliżony i wynosił odpowiednio 81% i 77%. Warto jednak zauważyć, że w przedsiębiorstwach posiadających zagraniczne spółki zależne rynki międzynarodowe odpowiadały ponad 56% łącznego wzrostu sprzedaży, podczas gdy w przedsiębiorstwach prowadzących jedynie eksport wytwarzanych przez siebie dóbr i usług z jednostek zlokalizowanych na terenie naszego kraju udział Polski w ogólnym wzroście przychodów przekraczał 83% (tylko 17% przypadło na sprzedaż międzynarodową). We wszystkich podgrupach (z wyłączeniem firm, które wycofały się z działalności poza granicami Polski) sprzedaż zagraniczna rosła wyraźnie szybciej niż sprzedaż krajowa, przy czym dysproporcja ta jest wyraźnie większa w przypadku przedsiębiorstw posiadających spółki zależne poza granicami Polski. 46 Nie posiadające jednostek zagranicznych liczba spółek Wzrost sprzedaży w latach 2008-2012 Ogółem Polska Zagranica Udział w sprzedaży 2008 Polska Zagranica Udział w sprzedaży 2012 Polska Zagranica Udział we wzroście przychodów Zagranica Polska Względne tempo przyrostu przychodów zagr. Posiadające jednostki zagraniczne przez cały czas Stworzyły spółki zagraniczne Zlikwidowały spółki zagraniczne OGÓŁEM 39 44 6 4 93 32% 28% 81% 22% 12% 77% 218% 176% 297% 10% 11% -100% 29% 20% 88% 93% 7% 84% 16% 65% 35% 99% 1% 87% 13% 91% 9% 77% 23% 57% 43% 100% 0% 82% 18% 17% 83% 56% 44% 47% 53% -11% 111% 38% 62% 2,57 3,46 1,36 -10,14 3,07 Tabela D16. Wzrost wartości i udziału sprzedaży zagranicznej, a posiadanie zagranicznych jednostek zależnych [N=93, celowo wyłączono PKN Orlen, KGHM Polska Miedź oraz Lotos]. Ciekawie wyglądają podobne dane dla grup, które rozpoczęły w tych latach działalność międzynarodową (skumulowany wzrost ponad 200%) jak i tych, które zdecydowały się na likwidację swych spółek zależnych (wzrost o 10% i całkowity spadek przychodów poza terytorium Polski). Mimo małej liczby firm należących do tych grup widać wyraźnie, że na umiędzynarodowienie zdecydowały się firmy notujące dynamiczny wzrost sprzedaży we wspomnianym okresie (od 44 do 374%), o czym świadczyć może również najbardziej zrównoważony wzrost przychodów krajowych i zagranicznych. 100% 75% 50% 53% 56% 47% 83% 25% 0% 44% 17% Nie posiadajace Posiadające jednostki jednostek zagraniczne przez zagranicznych [39] cały czas [44] Zagranica Stworzyły spółki zagraniczne [6] Polska Wykres D17. Udział Polski i Zagranicy w łącznym wzroście sprzedaży w latach 2008-2012 w zależności od posiadania przez przedsiębiorstwo zagranicznych spółek zależnych. 47 Wykres D17 przedstawia udział przychodów zagranicznych i krajowych w ogólnym wzroście sprzedaży w latach 2008-2012 w zależności od zaangażowania przedsiębiorstwa w jednostki zależne zlokalizowane poza granicami Polski. Z kolei wykres D18 prezentuje zagregowany procentowy wzrost przychodów w tych samych grupach. OGÓŁEM [93] Zlikwidowały spółki zagraniczne [4] Stworzyły spółki zagraniczne [6] Posiadające jednostki zagraniczne przez cały czas [44] Nie posiadajace jednostek zagranicznych [39] -100% Zagranica 0% Polska 100% 200% 300% Wzrost sprzedaży w latach 2008-2012 Wykres D18. Skumulowany wzrost sprzedaży w latach 2008-2012 w zależności od posiadania przez przedsiębiorstwo zagranicznych spółek zależnych. 48 ANALIZA BRANŻOWA Istotnym obszarem analizy uzyskanych wyników było porównanie stopnia umiędzynarodowienia. Przyjęta klasyfikacja segmentów działalności przedsiębiorstw ma na celu ich zgrupowanie w klastry maksymalnie zbliżone pod względem podstawowych kluczowych kompetencji niezbędnych do budowy pozycji konkurencyjnej firmy. Z tego powodu zdecydowaliśmy się na połączenie przemysłu innowacyjnego (elektronika, biotechnologia) oraz usług związanych z projektowaniem, integracją i wdrażaniem systemów informatycznych. Lp. Branża Liczba podmiotów w próbie badawczej 1 Budownictwo 20 2 Eksploatacja złóż surowców naturalnych 4 3 Energetyka 7 4 Handel hurtowy i detaliczny 12 5 Przemysł spożywczy 11 6 Telekomunikacja, media, technologie informacyjne 5 7 Usługi 9 8 Wytwarzanie i sprzedaż produktów innowacyjnych 16 9 Wytwarzanie i sprzedaż produktów prostych 18 10 Wytwarzanie i sprzedaż produktów średniozaawansowanych 14 Opis Działalność deweloperska oraz realizacja kontraktów budowlanych na rzecz inwestorów instytucjonalnych Działalność związana z eksploatacją złóż surowców naturalnych (przemysł wydobywczy) Wytwarzanie, dystrybucja i sprzedaż energii elektrycznej Handel hurtowy i detaliczny (niezależnie od przedmiotu obrotu) Działalność w zakresie produkcji i sprzedaży artykułów spożywczych Działalność w zakresie świadczenia usług telekomunikacyjnych oraz media (telewizja, radio, prasa, portale internetowe) Pozostałe usługi z wyłączeniem projektowania i wdrażania systemów IT. Działalność w zakresie szeroko rozumianych technologii innowacyjnych obejmująca między innymi biotechnologię, farmację, elektronikę oraz projektowanie i wdrażanie systemów IT Działalność w zakresie kapitałochłonnej produkcji i sprzedaży wyrobów niskoprzetworzonych (m.in. przemysł chemiczny, metalurgiczny, paliwowy) Działalność w zakresie produkcji i sprzedaży wyrobów średniozaawansowanych (m.in. przemysł odzieżowy, kosmetyczny, meblarski, farbiarski) Wykres E1. Lista branż przyjęta na potrzeby analizy wyników oraz liczba podmiotów w próbie badawczej zaklasyfikowana do danej branży. Przypisanie przedsiębiorstw do kategorii zaprezentowanych w tabeli E1 dokonane zostało arbitralnie w trakcie paneli dyskusyjnych analityków MDDP Business Consulting, podczas której każdy przypadek był poddany indywidualnej ocenie. W przypadku części firm dokonanie jednoznacznej klasyfikacji wymagało zastosowania przybliżeń czy uproszczeń, np. PGNiG (osiągająca przychody zarówno z eksploatacji złóż surowców naturalnych jak i obrotu, magazynowania i dystrybucji nośników energii). Przypisanie przedsiębiorstw do segmentu produktów niskoprzetworzonych, średniozaawansowanych czy innowacyjnych było w niektórych przypadkach również przedmiotem pogłębionej analizy z uwagi na dość płynne granice pomiędzy tymi segmentami. 49 UMIĘDZYNARODOWIENIE POSZCZEGÓLNYCH BRANŻ Analiza udziału przychodów osiąganych za granicą w łącznych przychodach, pokazuje sporą rozbieżność w zależności od branży. Największy udział przychodów zagranicznych jest domeną spółek produkujących dobra o średnim stopniu zaawansowania technologicznego (m.in. odzież, meble, artykuły wyposażenia wnętrz) – średnio w spółkach zaliczonych do tej branży prawie połowa przychodów jest generowana za granicą! Ponad 40% udział w przychodach ogółem osiągnęły w roku 2012 grupy kapitałowe dostarczające na rynek krajowy oraz zagraniczny produkty niskoprzetworzone, takie jak: paliwa, wyroby przemysłu metalurgicznego oraz przemysłu chemicznego. Wysokie lokaty tych branż w rankingu stanowią poniekąd potwierdzenie obiegowej opinii, że polskie firmy konkurują na zagranicznych rynkach głównie produktami o niskim bądź średnim stopniu zaawansowania. W tym kontekście pozytywnym zaskoczeniem jest wysoka pozycja branży firm dostarczających produkty innowacyjne biotechnologia, farmacja, elektronika oraz usługi IT. Ponad 1/3 sprzedaży (36,9% w roku 2012) tych podmiotów pochodzi z mocno konkurencyjnych rynków zagranicznych. Na drugim końcu rankingu znalazły się spółki telekomunikacyjne oraz mediowe. Praktycznie w 100% podmioty z tej branży skupiły swoją działalność na krajowym rynku. W przypadku spółek telekomunikacyjnych tłumaczyć to można bardzo wysokimi barierami wejścia na obce rynki (głównie wysokie nakłady inwestycyjne). Podobnie, branżą która generuje zdecydowaną większość swoich przychodów w Polsce, jest branża podmiotów zajmujących się wytwarzaniem, dystrybucją i sprzedażą energii elektrycznej. Tu również, jak w przypadku spółek telekomunikacyjnych, główną barierą są zapewne wysokie nakłady inwestycyjne, które musiałyby ponieść te podmioty, aby móc rozszerzyć swoją działalność poza rodzimy rynek. Do tego nie bez znaczenia jest również polityka rządów poszczególnych krajów, która często uznając ten sektor gospodarki za sektor strategiczny dla bezpieczeństwa danego państwa, promuje przede wszystkim podmioty z rodzimych rynków. Barierą dla rozwoju eksportu energii elektrycznej jest słabo rozwinięta infrastruktura techniczna (niewystarczająca moc połączeń między systemami energetycznymi Polski oraz krajów ościennych) oraz trudności techniczne w wygenerowaniu nadwyżki w produkcji energii, która mogłaby być eksportowana. 50 0,0% 25,0% Telekomunikacja oraz media 0,0% Energetyka 3,8% Handel hurtowy i detaliczny 10,0% Budownictwo 13,5% Przemysł spożywczy 18,9% Usługi 21,3% Ekspolatacja złóż surowców naturalnych 33,5% Produkty innowacyjne i IT 36,9% Produkty niskoprzetworzone 40,5% Produkty średniozaawansowane 48,6% Zagranica 50,0% 75,0% 100,0% Polska Wykres E2. Średni udział przychodów z zagranicy spółek wg branż w roku 2012 [N=112]. 0% 10% 20% 9,3% Budownictwo 23,3% 50% 33,5% 2,5% 3,8% 6,2% Handel hurtowy i detaliczny 10,0% 19,8% 18,9% Przemysł spożywczy Telekomunikacja oraz media 40% 13,5% Ekspolatacja złóż surowców naturalnych Energetyka 30% 0,0% 0,0% 15,0% Usługi 21,3% 29,9% Produkty innowacyjne i IT 36,9% 38,7% 40,5% Produkty niskoprzetworzone 37,4% Produkty średniozaawansowane 2008 48,6% 2012 Wykres E3. Zmiana średniego udziału przychodów zagranicznych w latach 2008-2012 [N=93]. 51 Analizując udział przychodów zagranicznych na przestrzeni lat, okazało się, że w badanej próbie firm prawie wszystkie branże zanotowały wzrost. W porównaniu z rokiem 2008, w roku 2012 jedynie branża spożywcza zanotowała niewielki spadek udziału przychodów zagranicznych (2008: 19,8% vs. 2012: 18,9%), natomiast podmioty z branży telekomunikacji i mediów pozostawały nieobecne na rynkach zagranicznych w całym okresie 2008-2012. W pozostałych przypadkach udział przychodów w roku 2012 był wyższy i co warte podkreślenia wzrost tych udziałów był często znaczący, np. branża produktów średniozaawansowanych zanotowała wzrost na poziomie 11,2 p.p. (punktów procentowych), natomiast podmioty z branży zajmującej się wydobyciem oraz dystrybucją surowców naturalnych: wzrost o 10,2 p.p. Ta jednoznaczna tendencja świadczy o tym, że polskie firmy są w stanie oferować coraz bardziej konkurencyjne produkty, na które udaje im się znaleźć zbyt poza granicami kraju. Również polskie grupy kapitałowe powoli zaczynają działać na rynkach zagranicznych – zarówno poprzez zakładanie zagranicznych oddziałów czy przedstawicielstw, jak również poprzez coraz częstsze akwizycje podmiotów zagranicznych. Przykłady takich firm jak Asseco, Orlen czy KGHM, odpowiedzialnych w ostatnich latach za największe akwizycje zagraniczne w historii Polski, działają motywująco na menedżerów w innych firmach i branżach, którzy coraz odważniej myślą o zwiększaniu skali działalności międzynarodowej. Kryzys gospodarczy, który w latach 2008-2012 dotknął wielu branż, również zmotywował polskie firmy do dywersyfikacji rynków zbytu i większego uniezależnienia się od koniunktury na polskim rynku. OBECNOŚĆ NA ZAGRANICZNYCH RYNKACH Wiedząc już jakie branże uzyskują największy udział w przychodach z zagranicy, postanowiliśmy również sprawdzić jak spółki z poszczególnych branż zwiększają swoją obecność za granicą za pomocą własnych przedstawicielstw czy spółek zależnych. Wykres E4 prezentuje ranking branż według kryterium ilości krajów, w których polskie firmy ulokowały swoje spółki zależne. Analiza obejmuje wyłącznie te spółki zależne, których profil działalności jest zgodny z profilem grupy kapitałowej (primary business). Analiza wykazała, że branżą, która poza granicami Polski lokuje najwięcej spółek zależnych jest branża produktów technologicznych. W roku 2012 grupy kapitałowe z tej branży były obecne średnio na 4,3 rynkach zagranicznych (w 2008 r.: 3,4). Absolutnymi liderami w tej branży w badanej próbie były spółki informatyczne Comarch oraz Asseco. Comarch na koniec 2012 roku był obecny aż w 14 krajach (poza PL), natomiast Asseco w 10. Branże osiągające największą część przychodów z zagranicy, tj. branża zajmująca się wytwarzaniem i dystrybucją produktów prostych oraz branża produktów średniozaawansowanych (w 2012 roku było to odpowiednio 40,5% oraz 48,6%) pod względem ilości krajów w których ulokowały spółki zależne plasuje się w środku naszego zestawienia (średnio spółki zlokalizowane w 3,1 oraz 3,2 krajach poza Polską). Oznacza to, że w porównaniu z branżą produktów najbardziej zaawansowanych (produktów innowacyjnych) udaje się wygenerować więcej przychodów za granicą bez potrzeby otwierania własnych przedstawicielstw, a przy wykorzystaniu jedynie partnerów lokalnych na tych rynkach. 52 Z drugiej strony zwiększanie przychodów ze sprzedaży zagranicznej produktów najbardziej zaawansowanych takich jak systemy i technologie informatyczne, produkty farmaceutyczne bądź podzespoły elektroniczne może wymagać rozbudowywania własnej sieci oddziałów czy przedstawicielstw handlowych w poszczególnych krajach. Energetyka 0,7 Telekomunikacja, media, techn. informacyjne 0,8 Przemysł spożywczy 1,0 Handel hurtowy i detaliczny 1,8 Budownictwo 2,0 Produkty proste 3,1 Produkty średniozaawansowane 3,2 Surowce naturalne 3,3 Usługi 3,4 Produkty innowacyjne 4,3 0 1 2008 r. 2 3 4 5 2012 r. Wykres E4. Zmiana średniej liczby krajów, których polskie Grupy Kapitałowe posiadały spółki zależne prowadzące działalność operacyjną zgodną z profilem jednostki dominującej w latach 2008-2012 [N=93]. 53 LIDERZY EKSPANSJI Wykres E5 prezentuje 10 polskich grup kapitałowych, które w latach 2008-2012 odnotowały największy wzrost udziałów przychodów zagranicznych w skonsolidowanych przychodach danej grupy kapitałowej. 0,0% 20,0% 40,0% 60,0% 43,1% Boryszew 19,7% Orzeł Biały 45,8% NTT System 27,0% 26,1% 53,2% 19,2% Pfleiderer 75,8% 30,5% 0,0% ZPC Mieszko 48,0% 35,7% Asseco Trakcja 69,9% 50,5% Bioton Komputronik 63,8% 40,7% Rovese 4,7% 80,0% 0,0% 71,3% 36,6% UDZIAŁ 2008 UDZIAŁ 2012 Wykres E5. 10 Grup Kapitałowych charakteryzujących się największym wzrostem udziału sprzedaży zagranicznej w przychodach ogółem w latach 2008-2012. 54 O MDDP MDDP jest jedną z wiodących polskich firm świadczących kompleksowe usługi doradcze w zakresie podatków, prawa, business consultingu, finansów, outsourcingu księgowości i naliczania wynagrodzeń, audytu oraz profesjonalnych szkoleń i konferencji. Od 2004 roku stale powiększamy zespół doradców z doświadczeniem zdobytym zarówno w uznanych firmach doradczych, jak i największych przedsiębiorstwach na polskim rynku. MDDP Business Consulting to zespół ponad 20 wysoko wyspecjalizowanych pracowników z wiedzą i doświadczeniem zdobytym w międzynarodowych firmach doradczych oraz na stanowiskach kierowniczych w dużych przedsiębiorstwach działających w różnych sektorach gospodarki na rynku polskim jak i zagranicznym. Proponujemy Klientom rozwiązania kompleksowe obejmujące swoim zakresem szereg funkcji i obszarów strategicznych, jak również rozwiązania wąsko sprecyzowanych problemów biznesowych na poziomie operacyjnym. Dużą uwagę przykładamy do tego, aby były one praktyczne, realne, proste i łatwe do zrozumienia. Strategie przekładamy na konkretne programy wdrożeniowe w implementacji których potem uczestniczymy - dzięki temu łączymy wizjonerskie pomysły z operacyjnym działaniem. Zaufało nam już przeszło sto przedsiębiorstw z różnych branż i różnej wielkości – od dużych międzynarodowych organizacji, po średnie i małe firmy działające lokalnie lub skoncentrowanych na wybranych niszach rynkowych, czy przedsiębiorstwa, które dopiero rozpoczynają działalność. Duża część naszych Klientów pracuje z nami od wielu lat zapraszając nas do udziału w projektach obejmujących coraz to nowe obszary i funkcje. • Restrukturyzacja – redukcja kosztów • Planowanie i budżetowanie • Zarządzanie projektami – metodologia • Optymalizacja procesów biznesowych • Raportowanie zarządcze dla Grup Kapitałowych • Outsourcing menedżerów projektów • Key Performance Indicators (Balance ScoreCard) • Konsolidacja sprawozdań finansowych • Narzędzia IT wspierające zarządzanie projektami • Wsparcie w transakcjach kapitałowych i pozyskiwaniu kapitału (Due Diligence, wyceny wartości) • Doradztwo w sporach • Audyt wewnętrzny • Zarządzanie ryzykiem i SOX • Projektowanie struktur organizacyjnych • Warsztaty strategiczne POPRAWA EFEKTYWNOŚCI PLANOWANIE, RAPORTOWANIE I KONSOLIDACJA ZARZĄDZANIE PROJEKTAMI DEDYKOWANE ROZWIĄZANIA INFORMATYCZNE DORADZTWO TRANSAKCYJNE I ZARZĄDZANIE RYZYKIEM Portfolio świadczonych przez nas usług zostało zorganizowane w ramach czterech podstawowych obszarów specjalistycznych. Świadczymy usługi doradztwa biznesowego i merytorycznego, traktując systemy i rozwiązania IT jako narzędzia umożliwiające nam efektywne rozwiązywanie problemów naszych Klientów. 55 KONTAKT Katarzyna Czechowicz Specjalista PR MDDP Mokotowska Square Mokotowska 49 | 00-542 Warszawa tel. (+48) (22) 322 68 88 | fax (+48) (22) 322 68 89 mob. (+48) 500 12 75 70 [email protected] | www.mddp.pl | www.mddp-bc.pl 56 NOTA PRAWNA Zespół badawczy MDDP spółka z ograniczoną odpowiedzialnością Finanse i Księgowość sp. k. występujący pod firmą MDDP Business Consulting dołożył wszelkich starań, aby informacje zamieszczone w niniejszym raporcie były kompletne i zgodne z prawdą, nie jest jednak w stanie zagwarantować ich poprawności i nie ponosi żadnej odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody powstałe w wyniku korzystania z nich. Materiały zaprezentowane w raporcie odnoszą się do danych historycznych udostępnionych zgodnie z wymogami prawa przez spółki publiczne notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Prawa autorskie Wszelkie prawa do zawartości niniejszego raportu są własnością MDDP Business Consulting. Żadna część raportu nie może być w celach komercyjnych kopiowana w całości lub części, transmitowana elektronicznie lub w inny sposób, modyfikowana, linkowana lub wykorzystana bez uprzedniej zgody MDDP Business Consulting. Dozwolone jest cytowanie wyników badania oraz powoływania się na wnioski sformułowane w niniejszym raporcie pod warunkiem precyzyjnego wskazania niniejszego raportu jako źródła informacji. . 57
