Teatr i gender - Gender Studies IBL PAN

Teatr i gender
dr Agata Adamiecka-Sitek
U samego zarania teatr zachodni dokonał radykalnego wykluczenia kobiet,
dosłownie usuwając ze sceny teatru kobiecy głos i kobiece ciało, a gest ten powtórzyła
epoka elżbietańska. Scena zachodniego teatru stała się przestrzenią wyłącznie męskiej
kreacji, a jednak powstające w tym okresie przedstawienia kobiecości określiły
obowiązujące do dziś wzorce i ich interpretacje. Dramat antyczny i elżbietański wciąż
lokuje się w samym centrum kanonu dramatycznego, podlegając zresztą szczególnie
intensywnej reinterpretacji w perspektywie gender i queer. To dokonane w kluczowych
momentach rozwoju zachodniego teatru wyłączenie kobiet ze sceny, usunięcie ich z
przestrzeni publicznej i przesłonięcie wizerunkami skonstruowanymi na potrzeby
dominującej ideologii, symbolizuje wszystkie inne wykluczające dyskursy. Ale wskazuje
zarazem na subwersywny potencjał sceny, na której płeć wyzwala się z biologicznych
determinant, traci swoje esencjalne umocowanie i jawnie prezentuje się jako rola do
odegrania. W podstawową strukturę teatralnego „jak gdyby” wpisany jest bowiem
komunikat o mimetycznym charakterze płci, i to niezależnie od dyskursywnych treści
przedstawienia.
Dlatego zapewne teatr tak chętnie spotyka się z refleksją gender i społeczną
teorią queer, które odnajdują w nim nie tylko poręczne metafory zasilające język opisu
różnych aspektów ludzkiej płciowości, ale i wyraziste analogie kulturowych
mechanizmów, które powołują płciowe konstrukty.
W toku zajęć analizie poddane zostaną ważne w polskim teatrze współczesnym
inscenizacje kanonicznych tekstów dramatycznych, których sensy organizowane są w
znacznej mierze przez uobecniane na scenie konstrukcje płciowe. Inscenizacje wybrano
tak, aby pokazać zarówno konserwatywną funkcję sceny, na której umacnia się
patriarchalne znaczenia i hierarchię płci, jak i jej subwersywny potencjał. W trzech
przypadkach – Poskromienia złośnicy Krzysztofa Warlikowskiego, Orestei Jana Klaty i
Chóry Kobiet Marty Górnickiej genderowa perspektywa interpretacji zgodna jest ze
scenariuszem komunikacyjnym scenicznych wypowiedzi, które świadomie
konstruowane są wokół problemów płci. W przypadku Księcia Niezłomnego Jerzego
Grotwskiego perspektywa ta wykracza poza kontekst, w którym twórca umieszcza
swoje dzieło, ujawniając niezbadany dotąd aspekt jego twórczości. Mechanizmy płciowej
opresji i rozległe mizoginiczne imaginarium, które ożywają w tekstach i
przedstawieniach Grotowskiego nie doczekały się bowiem dotąd szerszej interpretacji
ani w polskie, ani w światowej literaturze. Wszystkie prowadzone w ramach zajęć
analizy wskazywać będą na te obszary, w których teatr spotyka się z teorią gender i
queer, ujawniając kulturowe mechanizmy konstruowania i egzekwowania płci.
1.
Teatr płci/ płciowa maskarada. Wstęp do genderowej analizy teatru
Literatura:
-Sue-Elle Case, Feminism and Theatre, Palgrave Macmillian 2008.
-Jacek Kochanowski, Spektakl i wiedza. Perspektywa społecznej teorii płci, Wydawnictwo
„Wschód-Zachód”, Łódź 2009.
-Judith Butler, Zapisy na ciele, wywrotowe odgrywanie; Krytycznie Queer, w: Teorie
literatury XX wieku. Antologia, red Anna Burzyńska, Paweł Markowski, Znak, Kraków
2006.
- Slavoj Žižek, Miłość dworska, czyli kobieta jako rzecz, w: Žižek. Przewodnik Krytyki
Politycznej, Warszawa 2009
2.
Performans płci w społeczeństwie spektaklu. Poskromienie złośnicy w reżyserii
Krzysztofa Warlikowskiego
Literatura:
-Grzegorz Niziołek, Warlikowski: extra ecclesiam, Homini, Kraków 2008;
-Monika Kwaśniewska, Od wstrętu do sublimacja. Teatr Krzysztofa Warlikowskiego w
świetle teorii Julii Kristevej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009;
tu szczególnie
-Wojciech Baluch, Małgorzata Sugiera, Joanna Zając, Dyskurs, postać, płeć w dramacie,
Księgarnia Akademicka, Kraków 2002; tu szczególnie
-Małgorzata Sugiera, Inny Shakespeare, Księgarnia Akademicka 2009.
Joanna Mizielińska, Płeć kulturowa jako imitacja imitacji; Performatywność płci. w: (De)konstrukcje kobiecości. Podmiot feminizmu a problem wykluczenia, słowo/obraz
terytoria, Gdańsk 2004.
3-4.
Świat bez kobiet, czyli patriarchat bezpotomny. Oresteja w reżyserii
Jana Klaty
Literatura:
-Agata Araszkiewycz, Czarny ląd czarnego kontynentu, w: Ciało, płeć, literatura, red. M. Hornung, M. Jędrzejczak, T. Korsak, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001.
-Agata Araszkiewicz, Poza zakazem kazirodztwa, „Przegląd Filozoficzno-Literacki” 2003,
nr 1.
-Adrienne Rich, Zrodzone z kobiety, przekł. Joanna Mizielińska, Sic Warszawa 2000, tu
szczególnie Królestwo ojców i Matka i syn, kobieta i mężczyzna.
-Nancy K. Miller, Arachnologie: kobieta, tekst i krytyka, w: Teorie literatury XX wieku.
Antologia, red Anna Burzyńska, Paweł Markowski, Znak, Kraków 2006.
-Dybel Paweł Dybel, Zagadka „drugiej płci”, Universitas 2007.
-Jane Gallop, The Fathers Seduction, w: Feminisms. An anthology of literary theory and
criticism, ed. Robyn R. Warhol, Diane Prince Herndl, Rutgers University Press, New
Brunswick 1997.
-Luce Irigaray, Ciało w ciało z matką, przeł. Agata Araszkiewicz, Wydawnictwo eFKa
2000.
5.
Remiks dla Antygony, czyli Chór Kobiet Marty Górnickiej
Literatura:
-Judith Butler, Żądanie Antygony, przeł. M. Borowski, M. Sugiera, Księgarnia Akademicka,
Kraków 2010.
-Hélène Cixous, Śmiech Meduzy, w: Ciało i tekst. Antologia, red. Anna Nasiłowska, IBL,
Warszawa 2001.
-Judith Butler, Cielesne inskrypcje, per formatywne subwersje; Od „wnętrza” do per
formatywności płci, w: Uwikłani w płeć, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa
2008;
-Mirosław Kocur, Chór, w: Teatr antycznej gracji, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 2001.
-Ewa Partyga, Zagadka do rozwikłania czy zadanie do wykonania. O artystycznych
wizjach i naukowych dociekaniach na temat chóru, w: Chór dramatyczny w poszukiwaniu
tożsamości teatralnej , Księgarnia Akademicka, Kraków 2004.
6-7.
Płeć performera, czyli uniwersalizacja męskiego doświadczenia. Książę Niezłomny
Jerzego Grotowskiego
Literatura:
-Richard Schechner, Richard Schechner, Kameleon, szaman, łgarz, artysta, mistrz , przeł.
Joanna Krakowska-Narożniak „Dialog” 1999, nr 6.
-Jerzy Grotowski, Aktor ogołocony, w: Teksty z lat 1965 – 1969, Wiedza o Kulturze,
Wrocław 1999.
-Paweł Goźliński, Bóg Aktor. Romantyczne teatr, słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2005.
-Jerzy Grotowski, Performer, w: Teksty z lat 1965 – 1969, Wiedza o Kulturze, Wrocław
1999.
-Pierre Bourdieau, Męska dominacja, przeł. Lucyna Kopciewicz, Oficyna Naukowa 2004.
-Lucy Irigaray, Rynek kobiet, Przegląd filozoficzno-literacki 2003, nr 1.