Dr Andrzej Bukowski Kurs: Socjologia kultury Porównawcze studia cywilizacji Podstawowe wymiary zróżnicowania kulturowego (3): płeć kulturowa 1. Płeć biologiczna i płeć kulturowa: podstawowe problemy: a. Naturalne, psychiczne i kulturowe wyznaczniki różnic rodzajowych – problem stopnia wyuczenia ról i konwencjonalności tożsamości rodzajowych. i. Nie znaleziono dowodów na istnienie związku pomiędzy czynnikami biologicznymi a społeczno-kulturowymi zachowaniami mężczyzn i kobiet ii. Zaproponowano jednakże pewne teorie wiążące predyspozycje biologiczne z różnicami w zakresie płci kulturowej (teorie Zygmunta Freuda - kobiecość jako efekt symbolicznej zazdrości o penisa i poczucia niższości; Nancy Chodorow – męskość jako zaprzepaszczenie trwałej bliskości z matką i aktywność jako sposób na przekroczenie tej tęsknoty) iii. Zakwestionowano istnienie płci biologicznej jako konstruktu zupełnie pozbawionego kulturowego znaczenia: różnice biologiczne są także społecznie interpretowane (ciało męskie i ciało kobiece uzyskują jakości i filtry kulturowe) b. Płeć a życie społeczne – problem równości, dyskryminacji, dominacji. c. Czynniki konserwujące zróżnicowanie rodzajowe (tradycja – religijna, obyczajowa, inercja i bezwładność wzorów) d. Socjalizacja jako proces utrwalania i legitymizowania istniejących wzorców płci poprzez przygotowywanie dziewcząt i chłopców do dorosłych ról społecznych. 2. Współczesne, socjologiczne teorie płci a. Wspólne podstawy: (a) uniwersalny charakter zróżnicowania wg płci; (b) istotność tego podziału w różnych wymiarach życia społecznego; (c) odmienność konceptualna płci biologicznej i rodzaju (gender) jako podstawy kulturowego zróżnicowania mężczyzn i kobiet; (d) odmienność perspektywy socjologicznej od koncepcji feministycznych: w stronę uwarunkowanych rodzajowo struktur społecznych; (d) uniwersalny charakter nierówności płci w postaci patriarchalizmu; (e) patriarchalizm jako forma osadzona religijnie, symbolicznie i językowo, wzmacniająca społeczne nierówności pomiędzy płciami. b. Wybrane podejścia teoretyczne: perspektywa biologiczno – strukturalistyczna – kondycja biologiczna (uwarunkowania fizjologiczne słabsza budowa organizmu, konieczność opieki nad potomstwem) wyznacza społeczno-kulturową rolę kobiet; perspektywa psychoanalitycznostrukturalistyczna: nie tyle zazdrość o penisa uzależnia kobiety od mężczyzn, jak chciał Freud, ile nieświadome przyswajanie w procesie socjalizacji wzorców opiekuństwa i odpowiedzialności, oraz relacyjne uzależnienie kobiet od mężczyzn w życiu społecznym (Chodorow); perspektywa marskistowskostrukturalistyczna – posiadanie pracy przez mężczyzn uprzywilejowuje ich względem kobiet, a to uprzywilejowanie w społecznym podziale pracy jest reprodukowane i podtrzymuje dominującą pozycję mężczyzn; perspektywa konstrukcjonistyczna – pozycja w społecznym podziale pracy jest wypadkową umiejętności i szans, jeśli natomiast chodzi o szanse organizacyjne, w przypadku kobiet są one wyraźnie mniejsze, gdyż kobiety zajmują takie stanowiska organizacyjne, które ograniczają wykazanie się umiejętnościami (np. sekretarki, a nie menadżera). 2. Feminizm jako ruch społeczno-intelektualny. a. Ujęcie historyczne: od emancypacji do feminizmu: Wczesne ruchy emancypacyjne i problem praw obywatelskich. Art. 1124 Kodeksu Napoleona: „Osobami, którym nie przysługują prawa sądowe są; nieletni, zamężne kobiety, kryminaliści i debile umysłowi”. Od drugiej połowy XIX wieku do drugiej połowy XX wieku w USA i Europie trwa proces stopniowego uzyskiwania przez kobiety praw politycznych i społecznych. 1972 rok – pełne zrównanie praw kobiet i mężczyzn w USA (Equal Rights Amendments – ostatecznie nie ratyfikowany). Efekt: mamy prawa i co z tego, skoro obyczaje i kultura wciąż skazują kobiety na rolę drugorzędną? Propozycje „rekompensaty” tej sytuacji: dowartościowanie tradycyjnego stereotypu kobiecości; mężczyznom nie ma czego zazdrościć, tylko w życiu rodzinnym kobieta może się spełnić (Lundberg, Jung, Mead). Druga fala feminizmu – lata 60-te. Wyścig zbrojeń a sprawa kobiet (w kontekście przegrywanego z ZSRR wyścigu zbrojeń raport Kennedy’ego stwierdza ogromny nie wykorzystany rezerwuar społeczny w postaci żeńskiej części amerykańskiej populacji). Women’s Liberation Movement, Kate Millet „The sexual politics” – radykalna zmiana społeczeństwa i kultury. Betty Friedan „Mistyka kobiecości”: wmawianie kobietom „mistyki kobiecości’ zamiast spodziewanej radości i spełnienia przyniosło: brak radości życia, brak poczucia sensu, depresje czy infantylizm w wychowywaniu dzieci (problem bez nazwy). Zapomniano, ze kobieta, podobnie jak mężczyzna ma prawo do własnego, twórczego rozwoju, aktywności zawodowej i społecznej. Tak naprawdę różnice płci sprowadzają się do spraw genitalno-fizjologicznych. Nowsze badania nie potwierdziły tej wersji. Feminizm współczesny i jego nurty: liberalny (prawa kobiet do nieskrępowanego decydowania o swoich rolach kulturowych – Simone de Beauvoir „Druga płeć”), radykalny – związany z ruchami studenckimi lat 60-tych, walczy o pełne prawa społeczne i polityczne dla kobiet, wprowadza pojęcia seksizmu (kulturowej przemocy wobec kobiet) do świadomości potocznej, kulturowy (postmodernistyczny) – elitarny, zajmuje się sferą uczuciową, psychiczną i kulturową kobiety jako odmienną od domeny męskiej („Wysokie obcasy”), siły – ta odmiana pojawiła się w latach 90-tych w USA i Wielkiej Brytanii, skupia kobiety robiące karierę w biznesie, mass-mediach i polityce – walczy o zrównanie szans zawodowych kobiet i mężczyzn (metafora szklanego sufitu). b. Epistemologia feministyczna. Pojęcie gender (płeć kulturowa – rodzaj) jako kluczowe narzędzie analityczne. Nauka zgenderyzowana – ostre rozgraniczenie poznania typu męskiego (szowinistycznego oraz jednostronnego) i kobiecego, oraz próba dowartościowania poznania typu kobiecego (zwrócenie uwagi na kobiecy obszar kulturowy (feminine- kobiecy w odróżnieniu od female - żeński). Epistemologie feministyczne: podejście słabsze – oba sposoby poznania: męskie i kobiece są wobec siebie komplementarne (uzupełnienie poznania typu męskiego: obiektywnego, logicznego, ekstrawertycznego, realistycznego, świadomego, racjonalistycznego o kobiecy styl reagowania na doświadczenie: subiektywny, intuicyjny, introwertyczny, marzycielski, podświadomy, emocjonalny; podejście mocniejsze – kobiece poznanie jest lepsze od męskiego, charakteryzuje go: wrażliwość, współczulność, odpowiedzialność i intuicja. 2. Typy kobiecości, typy męskości i kulturowe relacje płci a. Od lat 80-tych obserwuje się wyrównanie proporcji, jeśli chodzi o badania nad płcią kulturową na rzecz coraz większego zainteresowania męskością, doświadczania bycia mężczyznami oraz kształtowaniu męskości. Stąd zwracanie uwagi nie tyle na konstruowanie samych wzorców płci, ile na kulturowe relacje płci, a więc społeczne wzory interakcji pomiędzy mężczyznami i kobietami. b. Kulturowy porządek płci – hierarchia płci (Robert W. Connell) – w jaki sposób władza posiadana przez mężczyzn tworzy i podtrzymuje kulturowe nierówności płci. Wzory relacji pomiędzy kobietami a mężczyznami kształtują się w trzech zasadniczych domenach; pracy, władzy i cathexis (relacje osobiste / seksualne). c. Kryzys męskości. Bezrobocie – załamanie się wzorca męskości związanego z pracą poza domem, z domeną publiczną. Zniknęły źródła czerpania przez mężczyzn społecznego szacunku, związanego z rolami zawodowymi. Przestępczość ma związek ze zmianą roli mężczyzn w społeczeństwach nowoczesnych. Nawet w najuboższych dzielnicach wielkich miast dominował wzór mężczyzny oparty o rolę żywiciela rodziny. Kryzys znaczeń. Role męskie – w kościele, polityce, organizacjach społecznych tracą wyrazistość. Pod wpływem wszechogarniających wzorców kultury konsumpcyjnej – mężczyźni nie mogą się odnaleźć i tracą poczucie własnej wartości d. Krytyka patriarchalizmu z męskiego punktu widzenia. Patriarchalizm upośledza mężczyzn w najbardziej podstawowych prawach: do (długiego życia) i zdrowia. Mężczyźni żyją znacząco krócej niż kobiety i cieszą się gorszym zdrowiem. Ponadto pracują w zawodach mniej atrakcyjnych, pracują znacznie dłużej, poddawani są kulturowym presjom rywalizacji i utrzymywania rodziny, co skraca ich życie. e. Nowe wzorce męskości (Steve Biddulph).