KONSEKWENCJALIZM Friedo Ricken Etyka Ogólna Trzy różne

KONSEKWENCJALIZM
Friedo Ricken Etyka Ogólna
Trzy różne metody uzasadniania osądów moralnych:
1. Deontologiczna
2. Teleologiczna
3. Konsekwencjalizm
TEORIE DEONTOLOGICZNE
- deon – gr. konieczne, to co jest konieczne moralnie, powinność
- pojęcie to jest klasyczne dla etyki deontologicznej ( Kant, Krytyka praktycznego rozumu)
- pochodzi z obszaru judeochrześcijańskiego – nakazy Boga w Dekalogu
- dobro pozamoralne nie stanowi jedynego kryterium uznania tego, co moralnie właściwe, są
dodatkowe kryteria
- naruszenie ludzkiego prawa jest złem samym sobie i nie można go usprawiedliwić nawet dobrym
celem
TEORIE TELEOLOGICZNE
- To telos – oznacza „cel” – etyka teleologiczna to etyka celów czyli dóbr ( Arystoteles, Etyka
nikomachejska)
- geneza – Grecy pytający o ostateczny cel ludzkiego działania, o najwyższe dobro
- gdy rozpatrujemy ostateczny cel jako szczęście ( eudaimonia) – eudaimonizm
- jedną z jego form jest hedonizm ( widzi szczęście w przyjemności, hedone)
- etyka stoicka – celem jest życie zgodnie z normą, rozumem, albo naturą
- kryterium ustalania tego, co moralnie słuszne jest to, co jest dobre pozamoralnie – tj. działanie jest
moralne, gdy dąży do najwyższego pozamoralnego dobra ( wyłącznie)
- dobro moralne to zaspokajanie pewnych skłonności
- odmianą tych teorii jest:
KONSEKWENCJALIZM
- jest teorią teleologiczną, ponieważ moralną słuszność działania określa wyłącznie jej cel ( skutki)
- pojęcie zamiaru ( Anscombe) – wszelka przewidziana konsekwencja działania celowego jest
zamierzona
- odpowiedzialność człowieka za to, co przewidział – bez względu na to, że nie pragnął tego ani jako
celu, ani jako środka
PODZIAŁ TEORII TELEOLOGICZNYCH I DEONTOLOGICZNYCH (BROAD’A)
1.monistyczne
- istnieje jedno jedyne dobro pozamoralne, dzięki któremu rozstrzyga się słuszność działania ( wg
stopnia realizacji przez nie tego dobra ) np. hedonizm
1
2.pluralistyczne ( G.E. Moore)
- zakładają większą ilość dóbr pozamoralnych
Ad. 1.1. deontologiczna teoria monistyczna:
- wszystkie punkty widzenia istotne niezależnie od skutków wyprowadzane są z jednego pryncypium
np. etyka Kanta – doskonałe obowiązki wyprowadzone z imperatywu kategorycznego - nie
dopuszczają żadnych wyjątków na rzecz skłonności
Ad.1.2. deontologiczna teoria pluralistyczna:
- punkty widzenia ( które niezależnie od skutków mają znaczenie dla oceny moralnej) nie mogą być
tłumaczone jedną zasadą – tworzą je obowiązki
- wg Ross’a poszczególne obowiązki mają w różnych sytuacjach różny stopień zobowiązywalności
a) obowiązki prima facie
b) obowiązki aktualne, absolutne – rozważa się tu te pierwsze, biorąc pod uwagę także dobro i zło
KRYTYKA UTYLITARYZMU
- Utylitaryzm :
- liczy sobie 200 lat, wytworzył bogactwo form
- teoria teleologiczna
- scjentystyczny ideał, nauki przyrodnicze
- wiara w możność rozstrzygania między (kwantyfikowanymi) wariantami działania przez rachunek
matematyczny
Konstrukcja:
1. zasada konsekwencji – wyłącznie skutki działania są moralnym kryterium oceny
słuszności tego działania
2. teoria wartości – które wartości są godne wyboru ze względu na nie same ( kryterium
oceny skutków i przydatności działania)
3. teza o optymalizacji i maksymalizacji – jedyny punkt widzenia oceny działania to ogół
przydatności zbiorowej ( suma korzyści wszystkich jednostek, których dotyczy działanie)
- korzyść jednostki – suma korzyści wszystkich, dotyczących jej, konsekwencji działania
- działanie jest moralnie słuszne, gdy zwiększa ogół przydatności zbiorowej
a) Utylitaryzm klasyczny i utylitaryzm preferencyjny
1. utylitaryzm klasyczny :
- największa wartość to przyjemność
- przedstawiciele :
A. teorii teleologicznej ( 2 ):
a) Jeremy Bentham– działanie jest wtedy moralnie słuszne, gdy maksymalizuje wartość wewnętrzną
– przyjemność ( kryteria kwantytatywne ) , Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa
b) John Stuart Mill – istnieją również jakościowe różnice przyjemności ( np. działalności wyższego
rzędu ), Utylitaryzm
- obydwoje uzasadniają pryncypium w sposób naturalistyczny:
2
ad. a ) Bentham – deterministyczny naturalizm - przyjemność – słuszność, przykrość – niesłuszność –
one określają, co powinniśmy czynić i co uczynimy ( błąd – po co więc etyka ? ), ilościowe
kryterium oceny przyjemności
ad. b) Wg Mill’a jedyne , co pożądamy (jedyny cel, dobro) to szczęście ( także popełnia błąd) ,
dodaje do ilościowej teorii Benthama jakościowe różnice przyjemności
B.
- Henry Sidgwick – krytyka Mill’a – stąd, że każda jednostka dąży do własnego szczęścia i że suma
szczęścia jednostek daje szczęście ogólne nie wynika , że każda jednostka dąży do ogólnego
szczęścia. Do jego argumentacji dodaje :
- pryncypium racjonalnej życzliwości, które jest oczywiste samo przez się
Krytyka :
- mylne założenie jednoznaczności pojęcia przyjemności
- „maszyna przyjemności” – nasz mózg ( mało optymistyczne )
- przyjemność to nastawienie do pewnej rzeczy czy działalności ( to, ku czemu się ono zwraca nie
jest przyjemnością ), przyjemność nie jest celem, jedynie towarzyszy jego osiągnięciu
- przedmiotem intencji nie jest więc przyjemność, lecz rzecz , z której przyjemność mamy
2. utylitaryzm preferencyjny ( hedonistyczny i niehedonistyczny )
- największa wartość to realizacja preferencji
- pojęcie preferencji wypracował Mill – wg niego celem, do którego dążymy jest przyjemność – za
pomocą preferencji wybieramy między różnymi formami przyjemności – ujęcie to
jest
hedonistyczne, jakkolwiek sam utyli. pref. nie musi być hedonistyczny
- podział preferencji na „actual-desire” i „informed-desire”
Krytyka :
- zarzut możliwości omyłki co do preferencji – jednostka może mylnie określać swoje interesy
- mogą opierać się na fałszywych lub niesprawdzonych sytuacjach,
- problem preferencji faktycznych, a uświadomionych
- Utylitaryzm ( żaden) nie potrafi uzasadnić wymogu sprawiedliwości ( zarzut Rawlsa)
- na ten zarzut odpowiada Derek Parfit – suma satysfakcji
- Utylitaryzm reprezentuje ”pasywne” pojmowanie osoby ( osoba to człowiek, przedmiot
działalności moralnej ) – osoba zostaje zredukowana do nośnika przyjemności bądź preferencji
KONSEKWENCJALIZM
1. Derek Partif dzieli teorie na : Agent-neutral i agent-relative theories
- spór między nimi o to: czy działanie daje się ocenić moralnie wyłącznie poprzez skutki, jakie
sprawia w świecie zewnętrznym ?
- różnica między konsekw. a teoriami teleol. – w konsekwencjalizmie. do tych skutków mogą
należeć także naruszenia norm deontologicznych (np. sprawiedliwości)
3
-
- konsekwencjalizm jest teorią agent-neutral –wszystkim działającym zaleca cel obiektywny
( np. aby na świecie było mniej kłamstwa i przemocy)
kryterium oceny działania – nieobiektywny stan świata
oceniamy działanie wedle skutków, do których należą dobra ponadmoralne i prawa
Natomiast w agent-relative theory :
- nie chodzi o obiektywny stan świata, lecz o to by np. osoba działająca nie kłamała i nie
stosowała przemocy, nawet gdyby to nie miało wcale zmniejszyć obiektywnych rozmiarów
kłamstwa i przemocy
- punkt widzenia działającego
Relacja między teoriami teleologicznymi a konsekwencjalistycznymi:
- obie teorie należą do agent-neutral theories ( + )
każda teoria teleologiczna jest zarazem konsekwencjalistyczna, lecz nie każda teoria
konsekwencjonalistyczna jest też teleologiczna ( konsekw. to pojęcie szersze) ( - )
- podobieństwo : pytanie o spełnianie preferencji ( konsekw. i teleol.) ( + )
- różnica punktów widzenia : konsekw. pyta też o to, jakie prawa zostały naruszone ( - )
KRYTYKA KONSEKWENCJALIZMU
- na bazie Kanta i jego stwierdzenia : człowiek jako cel sam w sobie
- Krytyka skupia się na dwóch pojęciach :
a) autonomii ( ograniczenie tego, co w imię wartości obiektywnych nakazane na rzecz osobistych
form życia) – powody autonomiczne – zależą od pragnień osobistych i wytycznych celów
b) deontologii ( ograniczenie tego, co w imię wartości obiektywnych dopuszczalne) – powody
deontologiczne są ważne kategorycznie, zobowiązują każdego niezależnie od celu
DEONTOLOGIA
a) Bernard Wiliams – dwa przykłady ( str. 206-207)
( np. jeden przykład : pozwolić zabić brygadzie wszystkich 20 Indian czy skorzystać z zaszczytu
dowódcy i zabić samodzielnie jednego za cenę życia i wolności pozostałych? )
b) Argument asymetrii:
- wg konsekw. w jednakowych okolicznościach będzie w równej mierze moralnie konieczne
przeszkodzenie jak niepopełnienie zabójstwa.
- jest to obowiązek wobec ofiary ( jeśli pomoc jej jest możliwa)
- asymetria wynika stąd, że popełniając zabójstwo naruszam obowiązek sprawiedliwości, natomiast
nie przeszkadzając zabójstwu, choć mogę to uczynić, naruszam obowiązek świadczenia pomocy
- z powyższego wynika, że w tych samych okolicznościach zewnętrznych dla moralnej oceny ma
znaczenie różnica z zakresu teorii działania – czy ja sam coś powoduję, czy nie przeszkadzam w tym
innemu ( konsekwencjalizm natomiast uznawał, że to nie ma żadnego znaczenia, liczyło się tylko
naruszenia prawa, czego efektem był zawsze czyn sam w sobie zły moralnie)
- wniosek: to teoria deontologiczna ( agent-relative) ma rację, a konsekwencjalizm się myli!
4
c) Pryncypium podwójnej skuteczności (PPS):
- treść pryncypium ( agent-relative): dla moralnej oceny działania ma znaczenie, czy jakieś zło
zostało zamierzone jako środek, albo czy zło nie zostało zamierzone, a tylko przewidziane
- zło zamierzone ocenia się inaczej niż zło przewidziane
- pryncypium jednocześnie zakazuje popełnianie zamierzonego zła i dopuszcza godzenie się na nie
pod pewnymi warunkami
- Summa theologica, Tomasz z Akwinu: zabicie w samoobronie ma dwa skutki: zachowanie
własnego życia( zamierzone, moralnie dopuszczone) i zabicie przeciwnika ( niezamierzone) – ale
środki muszą proporcjonalnie odpowiadać celowi
- w dzisiejszym PPS dopuszczalne jest popełnienie pozamoralnego zła pod 4 warunkami:
1) Działanie samo w sobie musi być moralnie dobre lub moralnie obojętne np. ratowanie swego
życia
2) Działający zamierza dobry skutek działania ( ochrona życia), zły jest tylko dopuszczony( zabicie)
3) Zły skutek nie może być środkiem do wywołania dobrego skutku. Więc zły skutek może być albo:
a) następstwem dobrego skutku, albo
b) musi się dokonać z taka samą bezpośredniością, jak dobre następstwo
4) Dopuszczenie zła musi być zrównoważone odpowiednio ważką przyczyną
- między warunkiem 2 ( deontologiczny, relative) a warunkiem 4 (teleologiczny, neutral) istnieje
konflikt – 2 może zostać unieważniony przez 4, mimo dobrego zamiaru
- warunek 3 może być interpretowany rygorystycznie (cel nigdy nie uświęca środków) lub
nierygorystycznie, jest obostrzeniem warunku 2
- warunek 2 to problem PPS – działanie o jednakowo negatywnych skutkach ocenia się różnie w
zależności od zamiaru
- skutki negatywne są w jednym przypadku tylko założone, w drugim zamierzone(przykłady str. 211)
- z PPS łączy się:
d) Problem wózka
- jego twórca: Philippa Foot
- - przykłady ( str. 213, 214) np. maszynista; lekarz w obliczu bliźniąt syjamskich: albo dwie osoby
umrą, albo uratuje jedną kosztem śmierci drugiej; lekarz a komplikacja porodowa: albo uratuje
matkę, zabijając płód, albo i matka i dziecko nie przeżyją
- prawo do życia może naruszyć tylko człowiek; gdy ktoś ginie wskutek katastrofy- brak naruszenia
jego prawa do życia
- lekarz ma tylko możliwość pokierowania katastrofą, o tyle, że dotyka ona tylko jednej osoby.
Lekarz nie narusza prawa do życia, powodując śmierć jednej z nich.
AUTONOMIA
- ograniczenie tego, co nakazane – zarzut wobec konsekwencjalizmu, że stawia nadmierne
wymagania moralne człowiekowi ( poprawa świata bez względu na własne plany i interesy)
- wg. aut. osoba działająca powinna realizować własne plany również wtedy, gdy z obiektywnego
punktu widzenia niczego to nie polepszy
5
Dwa różne pojęcia autonomii:
a) deontologiczne – o ile stanowi powód ograniczający to, co dozwolone ze względu na
wartości obiektywne
- np. przykład George’a, który ma negatywne zdanie na temat broni chemicznej, zastanawia się, czy
przyjąć pracę w zakładzie wyrobu tej broni, ma złą sytuacje materialną, rodzinną, brak pracy i
świadomość, że ktoś może wykonywać tę pracę ze szkodą dla wielu ludzi ( str. 215, 216)
- argument: „gdy tego nie zrobię, zrobią to inni, a wtedy skutki będą gorsze, niż gdybym ja to zrobił”
znosi autonomię człowieka pod względem jego moralnego samookreślania – szantaż przeciwko
własnemu osądowi moralnemu – wszelkie decyzje moralne stałyby się niemożliwe
- przykład Jima, który wie, że zabijanie człowieka jest złem, jednak zostaje „zmuszany” przez Pedra
do zabicia jednego Indianina ( by ratować 20)
b) drugie pojęcie autonomii – powód ograniczający to, co zobowiązani jesteśmy uczynić ze
względu na wartości nieosobowe
- różnica między punktem widzenia Kanta a konsekwencja listów:
a) konsekw. wyznacza cel, przez pryzmat którego mam oceniać swoje działania i możliwości
b) Kant nie wyznacza celu, lecz tylko ograniczenia, przy których uwzględnieniu mogę realizować
swoje osobiste cele; warunek ograniczający to:
- imperatyw kategoryczny - prawo praktycznego rozumu przy ocenianiu maksym ( subiektywnych
celów i planów, które realizuje osoba); ogół maksym tworzy formę życia
- praktyczna zasada rozumu mówi, jak wolno mi dążyć do własnego szczęścia i dążenie do pogodzić
z rozumną chęcią osoby( z jej uprawnionym dążeniem do wolności konkretnej), której moje dążenie
dotyka – jak wolno mi realizować moje subiektywne cele
-warunki ograniczające:
- normy sprawiedliwości
- obowiązek czynienia dobra ( ograniczenie mojego własnego planu, gdy np. mogę pomóc)
- obowiązek udzielania pomocy ( jednostka a dobra i prawa innych)
- problem: w jakim kręgu osób? czy bliskim, czy nie tylko?
- należy zrelatywizować dotychczasowe rozróżnienie miedzy:
a) subiektywnymi celami albo planami życiowymi a
b) obiektywnymi dobrami, które tworzą wolność konkretną
- plany życiowe zawsze biorą też pod uwagę cele obiektywne, a nie tylko subiektywne ( a i b razem)
- szczęście to wartość integratywna – należą do niej także wartości estetyczne np. tworzenie dóbr
kulturalnych przyczynia się do szczęścia innych ( toteż na tym gruncie da się usprawiedliwić
Gauguina, który porzuca rodzinę, by oddać się tworzeniu tych dóbr na Tahiti)
- swoboda kształtowania osobistego polega na tym, że w zakresie możliwości daje się wybrać, które
z wielu dóbr obiektywnych chcemy urzeczywistnić poprzez swój plan życiowy.
6
7