Jeremy Bentham – (1748-1832), prekursor socjologii prawa, urodził

Jeremy Bentham – (1748-1832), prekursor socjologii prawa, urodził się
w starej angielskiej rodzinie prawniczej. Był bardzo zdolnym prawnikiem,
pisarzem i działaczem społecznym. Studia prawnicze rozpoczął w Oxfordzie w
1761 roku jako trzynastoletni młodzieniec. Po skończeniu studiów został
adwokatem, lecz profesję tę porzucił. Uważał, że angielski system prawa jest
wadliwy. Od tej pory rozpoczął działalność publicystyczną i społeczną dążąc do
reformy prawa. Po wydaniu dzieła „Wprowadzenie do zasad moralności i
prawodawstwa” stał się autorytetem. Sugerował zmiany w prawie francuskim,
hiszpańskim, portugalskim, grackim oraz amerykańskim. Był radcą
Zgromadzenia Konstytuanty, a w 1793 roku otrzymał honorowe obywatelstwo
Francji.
Prawnik i filozof Jeremy Bentham zaliczany jest do radykalnych
liberałów. W jego doktrynie wyraża się utylitaryzm. Utylitaryzm wywodzi się
od Johna Locka. Miarą oceny każdego działania musi być jednostkowe
szczęście człowieka, a nie szczęście jakichkolwiek grup społecznych. Inny
rodzaj szczęścia poza szczęściem jednostki nie istnieje.
Bentham odrzucał poglądy szkoły prawa natury. Krytykuje przekonania o
istnieniu wiecznych i niezmiernych norm słuszności. Dostrzega funkcjonowanie
w teorii takich terminów jak: prawo natury, prawa rozumu, sprawiedliwość
naturalna, słuszność naturalna oraz doby porządek.
Uważał, że motywem każdego działania ludzkiego jest dążenie człowieka
do osiągnięcia jak najwięcej przyjemności i jak najmniej przykrości.
Odnośnie społeczeństwa Bentham zajmował stanowisko nominalistyczne.
Głosił, że nie ma czegoś takiego jak interes społeczny. To określenie jest tylko
zwykłym frazesem. Interes społeczeństwa nie jest niczym innym jak tylko sumą
interesów jednostek składających się na społeczeństwo. Sądził, że zasadzie
użyteczności przeciwstawia się zasada ascetyzmu, która polega na tym, że
zamiast dążenia do powiększania szczęścia, dąży się do jego pomniejszania i
gani się wszelkie działania, które mogą służyć pomniejszaniu szczęścia.
Przeciwną użyteczności jest także zasada sympatii i antypatii. Prowadzi do
wielokrotnie do wymierzania kar w sytuacjach, które na to nie zasługują, lub
stosowania kar zbyt surowych.
Według Benthama prawodawca powinien mieć jeden cel, którym jest
powiększanie szczęścia jednostki. Musi jednak pamiętać, że tylko przykrość i
przyjemność mogą skłonić człowieka do określonego zachowania. Uważał, że
istnieją cztery źródła, z których wypływa przykrość lub przyjemność. Są one
siłą przepisów prawa oraz nadają im sankcje. Należą do nich źródła fizyczne,
polityczne, moralne i religijne. O wartości stanu przyjemności lub przykrości
decyduje dla danej osoby intensywność uczucia, jego trwałość, pewność oraz
bliskość. Bentham podkreślał, iż ludzka natura dąży przede wszystkim do
prostych przyjemności tj. przyjemności zmysłowych, dobrobytu, zręczności,
przyjaźni, dobrej sławy, władzy itp. Zaś do przykrości prostych zaliczał m.in.
przykrość braku, zmysłów, niezgrabności, wrogości czy złej sławy. Szczególna
rola dobrobytu wynika ze świadomości posiadania rzeczy, dlatego własność jest
niezbędna, aby człowiek mógł osiągnąć szczęście. Stąd wynika główny cel
państwa, którym jest ochrona własności. Zniesienie własności prywatnej oraz
współwłasność narusza poczucie jednostkowego szczęścia.
Bentham dostrzega różnicę pomiędzy prawem i moralnością, jednak jest
przekonany, iż mają cel tożsamy. Są dla niego sztuka. Etyka w odróżnieniu od
prawodawstwa ma charakter ściśle zindywidualizowany oraz prywatny.
Prawodawstwo zaś informuje, w jaki sposób społeczeństwo może być
nastawione przez państwo na zachowania zmierzające do osiągnięcia szczęścia
za pomocą motywów podsuniętych przez ustawodawcę. Etyka dotyczy szerszej
sfery zachowań niż prawo. Prawo nie stanowi minimum moralności. Pomiędzy
polityką, moralnością i prawem istnieje ścisły związek, gdyż wszystkie
zmierzają do zapewnienia ludziom maksimum przyjemności. Różnice między
nimi dotyczą jedynie metod ii zakresu działania. Moralność dotyczy zachowań
jednostek, polityka określa działalność rządów. Wśród narzędzi osiągnięcia
szczęścia szczególne miejsce zajmuje prawo będące rezultatem racjonalnego
ustawodawstwa. Prawo jest racjonalne, jeżeli zapewni człowiekowi
bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość.
Prawem jest tylko to, co zostało ustanowione bądź usankcjonowane przez
suwerena. Bentham odrzucał prawo natury zarówno w wersji religijnej, jak i
racjonalnej. Podkreślał, że prawo jest związkiem wieloaspektowym i tak
powinno być przestrzegane. Prawo jest, więc:
 Wolą suwerena wyrażoną poprzez określone znaki (z punktu
widzenia źródła)
 Zakresem zachowań, których można legalnie dokonać (z punktu
widzenia podmiotu prawa)
 Kręgiem adresatów, do których się odnosi (z punktu widzenia
zakresu obowiązywania)
 Przymusem zmierzającym do osiągnięcia celu (z punktu widzenia
siły)
Nieodłącznym elementem prawa jest sankcja. Prawo, ponieważ jest regułą
stwarzającą uprawnienia i obowiązki, dlatego nie zaopatrzone sankcja może nie
być właściwie zrealizowane, a tym bardziej może nie być zrealizowane
uprawnienie. Bez sankcji nie istnieje ani obowiązek, ani uprawnienie.
Bentham główne gałęzie prawa wyróżnij ze względu na: zasięg
obowiązywania, polityczną właściwość osób, sposób ich wyrażania oraz
stosunek do sankcji. Głosząc indywidualizm oraz realność tylko interesów
jednostkowych, w efekcie nieufnie traktował państwo. Gwarantem szczęścia
jednostki jest wolność. Był zwolennikiem demokracji politycznej, zapewniającej
równość interesów rządzących i rządzonych, a zarazem przeciwnikiem
monarchii. Uważał, że demokracja jest gwarantem równości, a monarchia
prowadzi to jej zaprzeczania. Jego zdaniem państwo powinno być ograniczone
w swoich funkcjach. W szczególności należy unikać jego aktywności w
gospodarce, gdyż wtedy jego główne cele polegałyby na realizacji zadań
gospodarczych, a nie zapewnianiu szczęścia ludziom. Silne rządy, dla których
jedynym celem jest potęga państwa, nie liczą się z jednostką. Wola suwerena
jest tak długo prawem, jak długo istnieje w społeczeństwie stały nawyk
posłuszeństwa władzy. Trwałość władzy jest zdeterminowana przez rachunek
korzyści i strat jednostek.
Doktryna Benthama to klasyczna myśl liberalna głosząca prymat
jednostki nad społeczeństwem oraz ograniczająca funkcje państwa. Wielkie
zasługi położył w ugruntowaniu postawy praworządności, szczególnie w teorii
dowodów i zapewnieniu stronie oskarżonej należytych możliwości i narzędzi
obrony.