Pojęcie rodzaje rynku
advertisement
Pojęcie rodzaje rynku. Rynek - calokształt warunków doprowadzających do wymiany dóbr i usłóg. Zdolność zaspokajania konkretnej potrzeby określa się jako wartość użytkową dobra. Satysfakcja która płynie z jego konsumpcji to użyteczność. Rynek dóbr i usług konsumpcyjnych-kupującymi są głównie gosp. domowe natomiast sprzedawcami róznego rodzaju przedsiębiorstwa, produkujące te dobra i pośredniczące w drodze od producentów do konsumentów. Rynek czynników prod.: rynek pracy obejmuje transakcje kupna i sprzedaży pracy, biorą w nim udział pracodawcy i poszukujący pracy, rynek dóbr prod. i rynek ziemi. Wyodrębnia się rynek pieniężnytransakcje do 1 roku i rynek kapitałowy transakcje na okresy niż 1 rok. Popyt i jego zmiany. Popyt to ilości dobra, jakie nabywcy gotowi są zakupić przy różnych poziomach cen, w określonym miejscu i czasie, przy założeniu, że inne czynniki pozostają stałe. Ważne jest, że: WieIkość popytu mierzy się stosując mierniki naturalne jak sztuki, litry, kilogramy, itd.; Popyt to ilości, które nabywcy są gotowi kupić (chcą kupić) za daną cenę, co wcale nie oznacza, że kupią, gdyż na rynku może oferowana zbyt mała ilość tego dobra po takiej cenie. Z tego wynika, że popytu nie mierzy się ilościami faktycznie zakupionymi przy różnych cenach; Musi być określony zasięg terytorialny badania, gdyż oczywiste jest, że popyt na rynku lokalnym będzie inny niż na rynku owym lub międzynarodowym; Istotny jest brany pod uwagę okres, bo popyt tygodniowy jest naturalnie inny niż miesięczny lub roczny; Określa się ilość, którą klienci kupiliby po różnych cenach, w takich samych, niezmiennych warunkach. Jedynym czynem zmieniającym się jest cena. Podstawowymi czynnikami (determinantami) określającymi wielkość na rynku pojedynczego dobra A są:cena dobra A;dochody nabywców; ceny dóbr i usług komplementarnych w stosunku do dobra A; ceny dóbr i usług substytucyjnych do dobra A; takie czynniki niewymierne jak gusty, tradycja, moda, religia inne kształtujące preferencje klientów. Zależność popytu od ceny. Popyt jest funkcją ceny, tzn. przy innych czynnikach stałych zmiania się wraz ze zmianą ceny. Zależność ta jest ujemna. Wzrost ceny powoduje zmniejszenie ilości dobra, którą ludzie zechcą nabyć zmniejszenie popytu), a jej spadek zwiększenie. Elastyczność popytu informuje o ile % zmieniła się wlk. popytu na skutek jednoprocentowej zmiany ceny. Ex – współczynnik prostej cenowej elastcz popytu .1 Gdy Ex < -1, to popyt na dane dobro jest elastyczny tzn. procentowa zmiana popytu jest większy niż procentowa zmiana ceny, jednym słowem siła reakcji jest większa od siły bodźca. 2. Gdy Ex = -1, to popyt jest neutralnie elastyczny-siła reakcji popytu równa jest sile bodźca. 3. Gdy O > Ex > -1, to popyt na dane dobro jest nieelastyczny (mało elastyczny) tzn. procentowa zmiana popytu jest mniejsza niż procentowa zmiana ceny, efekt jest słabszy od bodźca. 4. Gdy Ex = 0. to taki popyt określamy jako sztywny, mimo zmiany ceny popyt nie zmienił się. 5. Gdy Ex > O występuje sytuacja nietypowa (anomalia cenowej funkcji popytu), bo kierunek zmiany popytu jest zgodny z kierunkiem zmiany ceny. O tym, czy elastyczność cenowa popytu jest wysoka, czy niska decydują gusty, upodobania i preferencje konsumentów. Istotne znaczenie mają również możliwości zastąpienia danego dobra jego substytutami, czyli dobrami zastępczymi. Ilość substytutów określa zakres zastosowań dobra. Dobra, które charakteryzują się popytem elastycznym są przez konsumentów nabywane sporadycznie, tzn. od czasu do czasu. Dobra te mają bliższe i dalsze substytuty, często ceny tych dóbr są tak wysokie, że nawet niewielka w ujęciu względnym (procentowym) podwyżka cen stanowi zaczną kwotę. Podmiotami gospodarującymi są przedsiębiorstwa Dysponują one określonymi zasobami, prowadzą działalność produkcyjną i usługową, a wytworzoną podaż dóbr i usług kierują poprzez rynek do konsumentów, innych przedsiębiorstw lub instytucji, również państwowych. Głównym celem działania przedsiębiorstw jest osiąganie zysku. Przedsiębiorstwo podejmuje, na własne ryzyko, decyzje odnośnie wielkości i struktury produkcji (co produkować?), metod wytwarzania produktu (jak produkować?), sposobu sprzedaży towarów. W swoich decyzjach przedsiębiorstwo jest ograniczone, przede wszystkim wielkością popytu rynkowego na wytwarzane dobra i usługi, posiadanymi środkami finansowymi i rzeczowymi, możliwościami pozyskiwania dodatkowego kapitału. Przedsiębiorstwa mogą posiadać różne formy PODAŻ. Są to ilości dobra, które producenci są gotowi zaoferować do sprzedaży przy różnych alternatywnych cenach, w określonym miejscu i czasie, przy zalożeniu stałości innych czynników. Podaż, cena nie jest jedynym czynnikiem kształtującym jej wielkość. Główne czynniki pozacenowe, to: Ceny czynników produkcji, technologia, podatki i subsydia, perzewidywanie cen, liczba przedsiębiorstw w gałęzi, interwencja państwa Ceny czynników produkcji. Wzrost cen takich czynników, wykorzystywanych e produkcji, jak: płace, czynsze, opłaty za energię, surowce i materiały, stopy procentowe od kredytów wpływa w sposób zasadniczy na opłacalność produkcji. Ogranicza to ilość oferowanych towarów przez producentów. Spadek cen iv produkcji podnosi opłacalność produkcji i podaż rośnie. Technologia. Zmiany technologii powodowane wprowadzaniem postępu lego muszą prowadzić do oszczędności przynajmniej jednego ze stosowanych w procesie produkcji czynnika. Wtedy zmiany mają w ogóle sens. Oszczędność jednego z czynników produkcji prowadzi do spadku kosztów i opłacalności produkcji. W konsekwencji podaż wzrośnie. Podatki i subsydia. Niektóre podatki płacone przez producentów można potraktować jako dodatkowy koszt. Wzrost ich poziomu spowoduje wzrost i spadek opłacalności produkcji. Podaż spadnie. Odwrotnie oddziałują , które można uznać jako czynnik zmniejszający koszty i poprawiający opłacalność produkcji. Efektem ich oddziaływania będzie wzrost. Przewidywanie cen. Oczekiwania co do 1 kształtowania się cen w przyszłości, mogą mieć wpływ na decyzje produkcyjne. Jeśli przewidywany ist cen w przyszłości, to aktualna oferta rynkowa może się zmniejszyć. de, przewidywanie spadku cen spowoduje zwiększenie podaży. Liczba przedsiębiorstw w gałęzi. Powstawanie coraz większej liczby przedsiębiorstw w danej gałęzi spowoduje wzrost podaży i odwrotnie, spadek nastąpi wraz z odpływem kapitału z branży i zmniejszeniem się liczby przedsiębiorstw. Interwenrwencja państwa. Pewne decyzje podejmowane przez państwo mogą w konsekwencji spowodować spadek podaży. Przykładem takich decyzji będzie przykład zaostrzenie przepisów bezpieczeństwa pracy lub ochrony środowiska, co najczęściej prowadzi do wzrostu kosztów produkcji i spadku Wszystkie powyższe czynniki oprócz ceny będą prowadzić w konsekwencji śmiecia się krzywej podaży w prawo lub w lewo, w zależności od tego iż wzrośnie czy zmaleje. Elastyczność cenowa podaży Podaż różnych dóbr z inną siłą reaguje na taką samą zmianę ceny. Do mierzenia siły reakcji służy współczynnik cenowej elastyczności podaż.Współczynnik cenowej elastyczności podaży ma znak dodatni, gdyż przy wyższej cenie sprzedawcy gotowi są zaoferować więcej towaru na rynku. Informuje o ile procent zmieni się podaż danego dobra, gdy cena zmieni się o jeden procent. Wyższy jego poziom oznacza silniejszą reakcję podaży na zmianę ceny. Poziom elastyczności cenowej podaży jest determinowany przez:• warunki technologiczne produkcji; • wielkość zapasów dobra; • wielkość rezerw czynników produkcji niezbędnych do wytworzenia dobra; • koszty przechowywania dobra. Zależność podaży od cen czynników produkcji Zmiana cen czynników produkcji oznacza zmianę kosztów produkcji. Jeżeli ceny czynników produkcji wzrosną, to wzrosną koszty produkcji. W nowych warunkach inne będą decyzje producentów o wielkości produkcji dobra przy różnych alternatywnych cenach, w porównaniu z sytuacją poprzednią. Produkcja przy takich samych, jak poprzednio, poziomach ceny będzie niższa, bo zyski przy każdym poziomie ceny obniżą się. W przypadku spadku cen czynników produkcji będzie miała miejsce sytuacja odwrotna. podaż wzrośnie. Przyczyny wpływające na elastyczność popytu:1.Dostępność substytutów – jeżeli dane dobro posiada wiele bliskich substytutów o podobnych cenach, to popyt na to dobro jest elastyczny. 2.Udział w dochodzie wydatków na określone dobro: jeżeli udział wydatków na dane dobro jest w dochodzie nieznaczny to popyt jest nieelastyczny. 3. Dobra niezbędne i luksusowe – jeżeli mamy do czynienia z dobrem niezbędnym to popyt na to dobro jest nieelastyczny, zaś w przypadku dóbr luksusowych popyt na nie jest elastyczny. 4. Czas – jeżeli konsument posiada czas na poszukiwanie substytutów określonego dobra to popyt jest elastyczny albo elastyczność wzrośnie Cena równowagi rynkowej jest to cena, przy której ilość popytu równa jest ilości podaży. O rynku wówczas mówimy, że jest w równowadze. Graficzną ilustrację tej sytuacji przedstawia Zestawienie popytu i podaży dobra A Ceny rynkowe odchylają się w górę i w dół od ceny równowagi w zależności od konkretnej sytuacji rynkowej. Gdy na rynku cena rynkowa - p, jest niższa od ceny równowagi - pr popyt przewyższa podaż Wówczas nie każdy, kto chce kupić po tej cenie kupi, natomiast każdy, kto chce sprzedać po tej cenie sprzeda. Mówimy, że na rynku danego dobra występuje jego niedobór. W tej sytuacji konkurują ze sobą konsumenci. Część z nich, aby otrzymać to dobro, gotowa jest zapłacić wyższszą cenę. Toteż sprzedawcy podnoszą cenę. Wyższa cena powoduje zmniejszenie popytu i zwiększenie podaży. Cena rynkowa rośnie i zbliża się w kierunku ceny równowagi. Maleje też rozpiętość między popytem i podażą. Gdy cena rynkowa – p2 jest wyższa od ceny równowagi - pr, podaż przewyższa popyt. Każdy, kto chce kupić po tej cenie kupi, nie każdy, kto chce sprzedać po tej cenie sprzeda. Na rynku występuje nadwyżka. W tej sytuacji konkurują ze sobą sprzedawcy obniżając ceny. Przy niższych cenach popyt rośnie, ale podaż zmniejsza się. Cena rynkowa obniża się i zbliża w kierunku równowagi. Luka między popytem i podażą zmniejsza się również. Opisany powyżej mechanizm zrównywania cen rynkowych z ceną równowagi i popytu z podażą nazywamy prawem popytu i podaży. Prawo popytu i podaży wyjaśnia dlaczego na rynku zmieniają się ceny i wraz z nimi następuje dostosowanie popytu i podaży. Konkurencja Jedną z głównych dźwigni postępu ekonomicznego w gospodarce rynkowej jest konkurencja. Oznacza ona wzajemne oddziaływanie na siebie podmiotów biorących udział w grze rynkowej. Przy czym, dochodzi do niej wtedy gdy rynek nie jest zdominowany przez jeden podmiot, istnieje swoboda dostępu do rynku, a także gdy mamy do czynienia ze swobodą wyboru zarówno po stronie podaży, jak i popytu. To znaczy, gdy producenci mają możliwość wyboru rodzaju, sposobu i ilości produkowanych dóbr, natomiast konsumenci bez żadnych ograniczeń mogą dokonywać zakupów. Wszystkie interakcje pomiędzy sprzedającymi (o zdobycie klienta) oraz pomiędzy sprzedającymi a kupującymi, doprowadzają do ukształtowania się cen oraz ich relacji. Sprzeczność interesów sprzedawców (maksymalizacja zysku) i kupujących (minimalizacja wydatków) prowadzi do pewnego kompromisu między nimi i ukształtowania takich cen, po których sprzedawcy są skłonni sprzedać określoną ilość wyprodukowanych dóbr, a kupujący zakupić taką samą ilość. Jest to znany już nam stan równowagi rynkowej, w którym przy danym poziomie - cen popyt i podaż 2 równoważą się. Można ten stan nazwać idealnym, bowiem wtedy, gdy na rynku nikt nie ma wyłączności w dyktowaniu cen, chęć maksymalizacji zysku i bycia najlepszym zmusza sprzedawców do obniżania kosztów, wprowadzania postępu technicznego i technologicznego, innowacji i wzrostu jakości. Masowość tych postaw prowadzi do wzrostu efektywności zasobów oraz coraz lepszego zaspokojenia rosnących potrzeb. Potrzeby ludzkie i środki ich zaspokojenia. Natomiast dobra i usługi zaspokajają ekonomiczne potrzeby ludzi. Potrzeba to stan braku czegoś, nierównowagi występującej w organizmie, poczucie niezbędności posiadania lub użytkowania dóbr lub usług. Istnienie potrzeb wywołuje dążenie do ich zaspokojenia. W literaturze istnieje wiele różnych klasyfikacji potrzeb. Wyróżnia się potrzeby podstawowe (biologiczne), których zaspokojenie jest niezbędne do przeżycia, jak np. pragnienie zaspokojenia głodu, snu czy ochrony przed zimnem i potrzeby dalsze (również luksusowe), jak posiadanie samochodu, telewizora czy książek. W rzeczywistości trudno jest rozdzielić te dwa rodzaje potrzeb. Część potrzeb jest wspólna dla wszystkich ludzi są to potrzeby obiektywne, inne zaś zależą od preferencji poszczególnych osób - to potrzeby indywidualne, subiektywne. Potrzeby podzielić można również na materialne i niematerialne np. psychiczne (potrzeba obcowania z literaturą, muzyką, poznawania świata). Skala potrzeb zależy od poziomu rozwoju społeczeństwa. Im jest on wyższy, tym zakres potrzeb jest większy. Potrzeby ludzi zmieniają się w czasie i przestrzeni. Na biegunie niezbędne jest nam ciepłe futro, na plażach śródziemnomorskich - kostium kąpielowy. Do oświetlania domów służyła kiedyś lampa naftowa, do przemieszczania się - powóz. Obecnie funkcje te pełni odpowiednio żarówka i samochód. Potrzeby ludzi zmieniają się też wraz z rozwojem człowieka. W rzeczywistości potrzeby rzadko zaspakaja się w pełni. Ekonomię interesuje ta grupa potrzeb które są zaspokajane za pomocą dóbr i usług. Dobro jest użyteczne, gdy zaspokaja potrzeby, dostarcza satysfakcji i zadowolenia Niektóre dobra odznaczają się tylko jedną cechą: są użyteczne, ale występują w nieograniczonej ilości - to są dobra wolne, jak powietrze, woda, piasek na pustyni czy światło słoneczne. Innym rodzajem dóbr są dobra publiczne, które służą jednocześnie wielu ludziom. Konsumpcja takiego dobra przez jedną osobę, nie zmniejsza ilości dobra dostępnej dla innych osób. Przykładem dóbr publicznych może być bezpieczeństwo publiczne, Dobra gospodarcze można podzielić na dobra konsumpcyjne (środki konsumpcji), które bezpośrednio zaspokajają potrzeby ludzi i kapitałowe (środki produkcji), które służą do dalszej produkcji Podmiotem gospodarczym jest każdy, kto aktywnie uczestniczy w życiu gospodarczym, podejmuje samodzielnie decyzje ekonomiczne i jest narażony w związku z tym na ryzyko strat. W gospodarce rynkowej istnieje bardzo wiele podmiotów ekonomicznych. Najważniejsze z nich to: konsumenci gospodarstwa domowe), przedsiębiorstwa, gospodarstwa rolne, banki i inne instytucje finansowe, państwo. Gospodarstwa domowe Określenie „gospodarstwo domowe" jest traktowane zamiennie z pojęciem konsument. Gospodarstwo domowe to zespół osób mieszkających i utrzymujących się wspólnie. Główną jego funkcją jest konsumpcja dóbr i usług. Gospodarstwom domowym przypisuje się również drugąfunkcję nazywaną czasem produkcyjną, polegającą na osiąganiu (zdobywaniu) dochodów. Dochody konsumentów mogą pochodzić z pracy zarobkowej jednego lub kilku członków rodziny, którzy sprzedają na rynku swoją zdolność do pracy, ze źródeł socjalnych, z kapitału.„Dochody są dzielone na część wydawaną na konsumpcję i na oszczędności, które mogą być lokowane na przykład na rachunkach bankowych, w papierach wartościowych bądź trzymane w „skarpecie". Konsumenci w gospodarce rynkowej decydują samodzielnie o wielkości i strukturze własnej konsumpcji oraz o miejscu i sposobie zastosowania zasobów, które posiadają. Przy podejmowaniu decyzji konsumenci kierują się dążeniem do maksymalizacji swojego zadowolenia (użyteczności). Gospodarstwa domowe stają także przed problemami wyborów ekonomicznych - dochody rodzin są zazwyczaj niewystarczające w stosunku do rosnących potrzeb. Gospodarstwa domowe (konsumenci) tworzą, skierowany poprzez rynek do przedsiębiorstw, popyt na dobra i usługi oraz podaż pracy i innych posiadanych zasobów. Gospodarstwa rolne Gospodarstwo rolne zawiera w sobie cechy gospodarstwa domowego i przedsiębiorstwa. Wytwarzana produkcja jest kierowana częściowo na rynek (produkcja towarowa), a częściowo przeznaczana na własne potrzeby (produkcja naturalna). Ekonomicznym celem gospodarstwa rolnego jest dążenie do maksymalizacji dochodu. Dochód ten jest przeznaczany na zakup dóbr konsumpcyjnych (potrzeby gospodarstwa domowego) oraz dóbr produkcyjnych, koniecznych w gospodarstwie rolnym. Pomiędzy rodziną! gospodarstwem istnieją powiązania, które nie mają odbicia na rynku - gospodarstwo zaopatruje rodzinę w żywność i inne produkty, rodzina dostarcza pracy gospodarstwu. W literaturze uznaje się ekonomiczną i społeczną jedność gospodarstwa i rodziny rolniczej. Przedsiębiorstwa Podstawowymi organizacyjne, prawne i własnościowe. Działalność niektórych przedsiębiorstw (ponadnarodowych) wykracza czasem znacznie poza dany kraj stają się one wówczas podmiotami gospodarki światowej. Banki i instytucje 3 finansowe Banki są przedsiębiorstwami zajmującymi się zawodowo różnego rodzaju operacjami finansowymi (przyjmowanie depozytów, udzielanie kredytów, kreowanie dodatkowego pieniądza, świadczenie usług finansowych). W skład systemu bankowego wchodzi bank centralny, banki komercyjne oraz inne instytucje finansowe (instytucje parabankowe). Bank centralny Jest bankiem państwa, centralnym bankiem emisyjnym, nadrzędną instytucją w stosunku do banków komercyjnych (bankiem banków). Bank centralny wpływa na podaż pieniądza w gospodarce i stabilność waluty krajowej. Banki komercyjne przyjmują wkłady (wolne środki finansowe) ludności i przedsiębiorstw, udzielają konsumentom i producentom kredytów, kreują dodatkowy pieniądz bezgotówkowy. Pozabankowymi instytucjami finansowymi są np. firmy ubezpieczeniowe, sprzedające polisy ubezpieczeniowe; fundusze powiernicze, inwestujące oszczędności ludności; fundusze emerytalne, lokujące długoterminowe wkłady ludności, jako zabezpieczenie na starość. Specyficzną instytucją rynku pieniężnego i kapitałowego (również towarowego) jest giełda. Jest to forma rynku, na którym przeprowadzane są transakcje dokładnie określonymi wartościami, na określonych zasadach, w ustalonym czasie i miejscu. Istnieją różne rodzaje giełd. Na giełdzie papierów wartościowych inwestorzy kupują i sprzedają papiery wartościowe (głównie akcje i obligacje).. Państwo Państwo jest bardzo ważnym podmiotem gospodarczym, głównie ze względu na możliwości oddziaływania na procesy gospodarcze i inne podmioty. Ekonomiczna rola państwa zależy od systemu funkcjonowania gospodarki. Państwo reprezentowane jest przez rząd i jego instytucje centralne i lokalne. Państwo tworzy i zapewnia przestrzegania norm prawnych i ekonomicznych, pełni funkcję stabilizacyjną, redystrybucyjną oraz sprzyja optymalnej alokacji zasobów gospodarczych. Współczesne systemy gospodarcze Funkcjonującą gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien system. Na system ekonomiczny, występujący w danym kraju ma wpływ układ sił społecznych, politycznych i ekonomicznych. RODZAJE GOSPODARKI System gospodarczy - to zespół instytucji i reguł działania podmiotów gospodarczych, związanych z podejmowaniem i wykonywaniem decyzji ekonomicznych. Główne typy systemów gospodarczych, to • gospodarka rynkowa; • gospodarka nakazowa (centralnie kierowana); • gospodarka mieszana. Gospodarka rynkowa oparta jest na prywatnej własności środków produkcji i.dobrowolnej wymianie. Na pytania co, jak i dla kogo produkować, odpowiedzi udziela mechanizm rynkowy, nazwany przez Adama Smitha1 „niewidzialną ręką rynku". Ceny produktów i usług kształtują się na rynku Głównym celem działalnoscj przedsiebiorców jest osiągnięcie maksymalnego zysku_Struktura produkcji i konsumpcjj nie podlega ograniczeniom - nie ma kartek, talonów, rozdzielnictwa towarów. Podmioty gospodarcze nie są krępowane (posiadają wolność wyboru) w swojej działalności ekonomicznej. W gospodarce nakazowej środki produkcji są własnością lub pod ścisłą kontroią rzadu. Rząd lub jęgo instytycje ustalają hierarchię potrzeb w gospodarce, rodzaje i ilość produkowanych dóbr, ich_Ceny_orąz sposoby wymiany. Ani gospodarka rynkowa, ani centralnie planowana nie występują w rzeczywistości w czystej formie. Nie ma na świecie kraju, gdzie państwo nie ingerowałoby w żaden sposób w gospodarkę albo gdzie by działał wyłącznie mechanizm rynkowy. Z drugiej strony, nie istnieje kraj, w którym nie byłoby rynku w żadnej postaci i wszystkie decyzje byłyby podejmowane przez rząd i jego agendy. W praktyce funkcjonują gospodarki mieszane, które różnią się proporcjami udziału sektora prywatnego i publicznego w wytwarzaniu. Część decyzji podęjmowąną jest przez poszczególne podmioty gospodarcze istnieje, prywatna własność środków produkcji,, natomiast rząd w różnym stopniu ingeruje w gospodarkę. Głównym kryterium oceny systemu ekonomicznego jest osiągany w danej gospodarce, bieżący i przyszły standard życia ludzi oraz sprawiedliwość podziału wytworzonych dóbr i usług. Prawa ekonomiczne, to obiektywnie występujące i powtarzające się zależności między zjawiskami gospodarczymi. Wyróżniamy trzy rodzaje praw ekonomicznych: • prawa przyczynowe; • prawa funkcjonalne;• prawa współistnienia. Prawa przyczynowe charakteryzują się tym, że wcześniejsze zjawisko gospodarcze staje się przyczyną, zaś następujące po nim -skutkiem. Przykładem prawa przyczynowego jest prawo popytu, które mówi, że jeżeli rośnie cena dobra, to wielkość popytu na to dobro maleje. Zależność przyczynowo-skutkowa jest nieodwracalna. W prawach funkcjonalnych związki między zjawiskami można przedstawić za pomocą funkcji matematycznej. Przykładem zależności funkcjonalnych mogą być związki między kosztami a zyskiem czy między podażą, popytem i ceną. W prawach współistnienia zjawiska ekonomiczne występują równocześnie i tworzą tzw. strukturę, zdarzeń. Prawa współistnienia nazywane są czasem prawami struktury. Prawa ekonomiczne mają charakter obiektywny, to znaczy działają niezależnie od naszej woli i świadomości czy sobie tego życzymy, czy nie mamy na to ochoty. Prawa ekonomiczne mają też charakter statystyczny, to znaczy, że można je obserwować tylko przy wielokrotnym, masowym powtarzaniu się zjawisk ekonomicznych. Ekonomia łączy kategorie w prawa ekonomiczne, a prawa w 4 teorie ekonomiczne. Istnieje wiele teorii ekonomicznych. Zazwyczaj zawierają one szereg założeń np. w prawie popytu o tym, że dochody ludzi są stałe. METODY I ANALIZY: Analiza pozytywna (ekonomia pozytywna) polega na systematyzowaniu rzeczywistości, poznaniu zjawisk i praw ekonomicznych, z którymi jest związana bez dokonywania ocen i sądów (bez względu, czy wynik jest pozytywny, czy negatywny). Ten nurt badawczy w ekonomii tworzy zatem system kryteriów, które mają służyć do interpretacji zjawisk i procesów gospodarczych. W analizie normatywnej (ekonomia normatywna) badano zjawiska gospodarcze w celu wydania orzeczenia, sądu wartościowego. Ogólnie Analiza pozytywna opisując fakty umożliwia rozwiązanie problemów sformułowanych przez ekonomię normatywną. Można także na to pytanie odpowiedzieć, że analiza pozytywna dotyczy ekonomii jako nauki, natomiast ekonomia normatywna odnosi się do polityki gospodarczej, w ramach której podejmowane decyzje muszą nawiązać do ustaleń teorii ekonomii (ekonomii pozytywnej). NARZĘDZIA Badanie zjawisk gospodarczych a także ich prezentacja wymaga stosowania szeregu narzędzi i metod. Wielkości globalnych (np. Produkt Krajowy Brutto, utarg całkowity, koszty całkowite), przeciętnych (PKB na głowę mieszkańca, koszt przeciętny) i krańcowych-marginalnych (koszt krańcowy, utarg krańcowy)7. Modele można także przedstawić w postaci: definicji słownych, tabel, równań lub wykresów. W pracach ekonomicznych bardzo ważną rolę ogrywają wykresy, które są łatwą i zrozumiałą prezentacją zależności między dwoma lub więcej zmiennymi. MIKROEKONOMIA analizuje wybory dokonywane przez poszczególne podmioty gosp, zajmuje się decyzjami poszczególnych konsumentów, producentów, bądż rządu. Podmiotem zainteresowania mikroekonomii jest też badanie rynków poszczególnych produktów, np. mięsa, mleka. MAKROEKONOMIA bada funkcjonowanie gosp jako całości. Przedmiotem analizy makroekonomicznej są takie globalne kategorie ekonomiczne: produkt krajowy, inflacja, bezrobocie, inwestycje, handel zagraniczny, powiązania. EKONOMIA POZYTYWNA obiektywnie i bezstronnie opisuje rzeczywistość tak, jak ona naprawdę wygląda – nie dokonuje żadnych ocen, nie wartościuje poglądów, nie poucza. NORMATYWNA ocenia i wartościuje, formułuje zalecenia i wnioski, wyraża subiektywne opinie i interpretacje zjawisk ekonom. TEORIA ZACHOWAŃ KONSUMENTA Preferencje konsumenta, to jego upodobania, przedkładanie jednych dóbr nad inne. Są wyrazem subiektywnej oceny danego dobra lub usługi. Teoria zachowania się konsumenta opiera się na pewnych założeniach, dotyczących preferencji konsumenta Najważniejszymi z nich są: • Założenie zupełności (kompletności) preferencji. Konsument, dokonując wyboru między różnymi koszykami konsumpcji, potrafi określić swoje preferencje w stosunku do nich. Rozpatrując dwie kombinacje A i B, konsument potrafi określić czy woli A, czy B, czy też ceni oba koszyki jednakowo. Preferencje konsumenta są zupełne, jeżeli potrafi on w podany sposób szeregować wszystkie koszyki dóbr i usług. Założenie przechodniości preferencji. Przyjmuje się, że szeregowanie koszyków dóbr przez konsumentów jest logicznie spójne.(przechodnie). Jeżeli konsument woli koszyk A od B, a B od C, to woli też A od C. Gdy Kasia woli sok pomarańczowy od kompotu, kompot od wody, to na pewno woli sok pomarańczowy zamiast wody. Założenie nienasycalności satysfakcji konsumenta. Konsument woli posiadać większe ilości danego dobra niż jego mniejsze ilości, czyli woli „więcej niż mniej". Będzie on preferował koszyk dóbr, który dostarczy mu więcej zadowolenia od koszyka dostarczającego mniej satysfakcji. Założenie takie jest prawdziwe, jeżeli posiadanie większych ilości danego dobra nie wiąże się ze zmniejszeniem ilości innego dobra. KRZYWA OBOJĘTNOŚCI przedstawia wszystkie kombinacje spożywanych dóbr, które dostarczają konsumentowi takiej samej satysfakcji, czyli są dla niego obojętne. Krzywe obojętności posiadaja nachylenie ujemne, nie mogą się przecinać, są wypukłe w stosunku do początku układu wspólrzędnych. UŻYTECZNOŚĆ to satysfakcja suma zadowoloenia konsumenta osiągana ze spożywania lub posiadania dobra lub usług. Jest kategorią subiektywną. Jedno dobro może być bardziej preferowane niż inne. Jest traktowana jako kategoria porządkowa. Uzyteczność całkowita wyraża lączne zadowolenie, Krańcowa to przyrost użyteczności całkowitej, wynikający za zmiany ilości spożycia danego dobra lub usługi o jednostkę. KRZYWA BUDŻETU Budżet konsumenta, to konkretna suma pieniędzy, którą konsument dysponuje w danym czasie i może wydać na określone dobra lub usługi. Budżet konsumenta najprościej jest przedstawić w postaci tzw. linii budżetowej (linii ograniczeń budżetowych).Linia ograniczenia budżetowego pokazuje maksymalne kom- 5 binacje ilości dwóch dóbr, które konsument może nabyć przy danym dochodzie i danych cenach. Na linii budżetu znajdują się więc wszystkie kombinacje, spośród których konsument może wybierać, dysponując danym dochodem. Linia ograniczeń budżetowych konsumenta Linia budżetowa jest granicą, oddzielającą kombinacje osiągalne od nieosiągalnych. Punkt A reprezentujący nabycie 10 książek i 6 obiadów jest dla konsumenta niedostępny przy dochodach 120 zł. Pod linią ograniczeń budżetowych leżą punkty (np. B) pokazujące takie kombnacje ilości dóbr, które nie wymagają wydania całości dochodów klienta. Natomiast punkty C i D przedstawiają konsumpcję tylko »dobra, przy zerowym spożyciu drugiego. Może się zdarzyć, że punkt A będzie dla konsumenta osiągalny budżetu przesuwa się w prawo, jeżeli dochody konsumenta wzrosną, a ceny dóbr nie zminią się. wyboru dokona konsument RÓWNOWAGA KONSUMENTA Konsument, wychodząc z założenia, że woli więcej danego dobra niż mniej, będzie zainteresowany krzywą obojętności, która leży jak najdalej od początku układu współrzędnych. Na naszym rysunku jest to krzywa I3 Możliwości finansowe konsumenta przedstawia jego linia budżetu (wróćmy do naszego przykładu o obiadach i książkach, gdzie dochody Pawła wynosiły 120 zł miesięcznie). Punkty leżące na krzywej obojętności I3 (np. D) są dla konsumenta nieosiągalne ze względu na t niskie dochody. Z kolei punkty leżące na krzywej l, konsument może osiągnąć (np. B, czy C), ale nie leżą one na możliwie najwyższej krzywej obojętności, czyli reprezentują niższe poziomy użyteczności. Najbardziej istnym punktem dla konsumenta jest punkt A, leżący na krzywej I2 Jest to punkt styczny, czyli jedyny wspólny, zarówno krzywej obojętności linii budżetu. Krzywe te nie przecinają się, one się tylko „dotykają". Punkt A jest osiągalny dla konsumenta, bo leży na linii jego ograniczeń budżetowych a jednocześnie na najwyższej możliwej krzywej obojętności. Wznacza on tzw. równowagę konsumenta; Która oznacza, że konsument nie jest zainteresowany zmianami ilości spożywanych dóbr. Równowaga (optimum) konsumenta jest to sytuacja, w której konsument maksymalizuje swoją użyteczność (osiąga maksymalne korzyści z konsumpcji) przy danym dochodzie i cenach rykowych. Optimum konsumenta (punkt, w którym jego zadowlenie jest największe) jest punktem styczności linii budżetowej z najwyżej położoną, możliwą do osiągnięcia krzywą obojętności. Efekt substytucyjny – jeżeli cena jednego dobra wzrośnie to konsument skieruje się na inne dobro które jest dla niego relatywnie tańsze. Efekt dochodowy – jeżeli cena towaru wzrośnie a dochód bez zmian, siła pieniądza konsumenta maleje. PRZEDSIĘBIORSTWO. Przedsiębiorstwo jest niezależną jednostką gospodarczą, posiadającą zasoby produkcyjne, która została utworzona w celu osiągania zysków ze sprzedaży dóbr i usług. Głównymi cechami przedsiębiorstwa są: samodzielność i samofinansowanie. Samodzielność dotyczy decyzji odnośnie wielkości i struktury produkcji, doboru pracowników, organizacji produkcji i sprzedaży, rozmieszczenia zasobów. W każdej gospodarce istnieją jednak czynniki ograniczające samodzielność przedsiębiorstw. Należą do nich normy prawne (przepisy prawa), dotyczące np. zawierania umów, zanieczyszczenia środowiska czy stopnia monopolizacji danej gałęzi. Czynnikiem ograniczającym samodzielność podmiotów gospodarczych są również normy społeczne (etyczne). Przedsiębiorstwo jest samofinansujące się, gdy pokrywa wydatki i zobowiązania z przychodów uzyskanych ze sprzedaży dóbr i usług. Przedsiębiorstwa powinny również posiadać umiejętność: szukania i znajdowania okazji do pomnażania zysków, podejmowania ryzyka w działalności gospodarczej, wdrażania postępu technicznego i innych innowacji. Wymienione umiejętności można określić jako przedsiębiorczość. Przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną, Przedsiębiorstwo jest wyodrębnione z gospodarki narodowej pod względem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym. Odrębność ekonomiczna oznacza samodzielne dysponowanie posiadanymi zasobami, prowadzenie działalności produkcyjnej bądź "usługowej na własny rachunek. Przedsiębiorstwa pełnią wiele funkcji - najważniejsze z nich to : podażowa i popytowa. W funkcji podażowej, zwanej również produkcujną, przedsiębiorstwo kieruj.e na rynek wyprodukowane –dobra bądź usługi. W funkcji popytowej firma zgłasza popyt na czynniki produkcji, głównie na pracę i kapitał. Przedsiębiorstwo może realizować również inne zadania - tworzyć nowe miejsca pracy w rejonie zagrożonym bezrobociem, dostarczać krajowi dewiz, jeżeli produkuje na eksport, podnosić wykształcenie i kwalifikacje własnych pracowników . Powszechnie uważa się, że głównym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie (maksymalizacja) zysku... Forma własności ma duży wpływ na kształtowanie 6 się celów działalności gospodarczej przedsiębiorstw. Właściciel przedsiębiorstwa decyduje o strukturze i sposobie produkcji oraz o podziale osiągniętego zysku. RODZAJE PRZEDS. Własność prywatna występuje wówczas, kiedy dane przedsiębiorstwo należy do konkretnej osoby (osób), która nim rozporządza i dysponuje wynikami produkcji. Formy prawne własności prywatnej zostaną omówione osobno. Własność państwowa to własność ogólnospołeczna. Przedsiębiorstwa państwowe realizują cele społeczne, często zajmują się dostarczaniem dóbr publicznych. Źródłem ich finansowania mogą być, j oprócz osiąganych dochodów, dotacje z budżetu. Własność komunalna obejmuje jednostki należące do określonej społeczności lokalnej (miasta, gminy, dzielnicy). Celem tych przedsiębiorstw jest zaspokajanie potrzeb tej społeczności (oczyszczanie terenu, utrzymanie porządku, komunikacja) Własność spółdzielcza może występować w różnych formach organizacyjnych. Członkowie mogą wnosić do spółdzielni wkład kapitału, pracy, ziemi. Otrzymują wynagrodzenie za pracę lub dywidendę od kapitału, udział w zyskach. Celem spółdzielni jest maksymalizacja korzyści członkowskich Według formy prawnej przedsiębiorstwa dzielimy na: własność indywidualną oraz spółki. W Polsce, w oparciu o istniejące przepis; można wyróżnić spółki cywilne, których działalność normuje kodeks cywilny oraz spółki prawa handlowego, których forma organizacyjni prawna oparta jest na kodeksie handlowym. Spółki handlowe dzielą s na osobowe (jawne i komandytowe) oraz spółki kapitałowe (z ograniczna odpowiedzialnością i akcyjne). Spółki podzielić można również na osobowe i kapitałowe (ze względu na fakt posiadania osobowości prawnej). Spółki osobowe (osobowe prawa handlowego i cywilne) nie mają osobowości prawnej. Spółki kapitałowe (akcyjne i z ograniczoną odpowiedzialnością) są osobami prawnymi, a ich majątek jest oddzielony od tworzących je osób. Przedsiębiorstwa indywidualne (własność jednoosobowa) opiera się na prywatnej formie własności. Właściciel sam zarządza firmą. Przedsiębiorstwa jednoosobowe nie mają osobowości prawnej - za zobowiązania firmy odpowiada właściciel, również majątkiem osobistym. W gospodarce jest dużo przedsiębiorstw indywidualnych, ale pojedyncze kapitały są często za małe aby podejmować określone kierunki produkcji. Spółki Jawne należą do co najmniej dwóch osób i nie posiadają obowości prawnej. Wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki całym swoim majątkiem. Zyski dzielone są proporcjonalnie do wkładu pracy i kapitału. Wspólnicy zwykle sami zarządzają firmą. Spółka osobowa jawna jest bardzo podobna do spółki cywilnej, różni się zazwyczaj od większą skalą działania. Spółki komandytowe są formą pośrednią między spółką jawna spółką z ograniczoną odpowiedzialnością. Przynajmniej jeden właściciel odpowiada za zobowiązania spółki osobiście i bez ograniczeń (komplementariusz), także przynajmniej jeden (komandytariusz) te odpowiadać do wysokości wniesionego wkładu (sumy komandytowej). Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością są spółkami kapitałowymi i posiadają osobowość prawną. Właściciele odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionych wkładów (pieniężnych lub rzeczowych). Udziałowcy mogą także zarządzać spółką. Jest i bezpieczniejsza niż spółka jawna. Spółki akcyjne należą również do spółek kapitałowych i posiada osobowość prawną. Udziałowcy wnosząc kapitał otrzymują akcje notowane na giełdzie5. Posiadacze akcji mają prawo do udziału w zyskach (dywidendy) i decydowania o losach spółki na walnych zgromadzeniach (w zależności od ilości i rodzaju posiadanych akcji). Za bieżącą działalność spólki odpowiada jej zarzad, natomiast główne decyzje podejmuje rada nadzorcza. . KOSZTY PRZEDSIĘBIORSTWA Koszty produkcji określa się jako: (1) wartość nakładów czynników wytwórczych zużytych w procesie produkcji; (2) sumę ponoszonych wydatków na zastosowane w produkcji czynniki wytwórcze. Koszty stałe nie zależą od wielkości produkcji jedynie w krótkim okresie Koszty zmienne zmieniają się wraz z wielkością produkcji, czyli| są od niej zależne. Są to koszty surowców i materiałów czy płace pracowników zatrudnionych bezpośrednio przy produkcji. Suma kosztów stałych i zmiennych daje koszty całkowite (K^). Proporcja podziału kosztów całkowitych na stałe i zmienne zależy głównie od organizacji przedsiębiorstwa, rodzaju i charakteru wytwarzanych produktów czy stosowanej technologii. Koszty przeciętne wynikają z podzielenia kosztów całkowitych, zmiennych lub stałych przez wielkość produkcji - otrzymamy wówczas opowiednie koszty przeciętne całkowite, przeciętne zmienne lub przeciętne stałe. Koszty przeciętne całkowite nazywane są kosztami jednostkowymi. Wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji koszty jednostkowymi,do pewnej granicy, zmniejszają się. Wynika to z faktu, że przeciętne i stałe są coraz niższe, gdyż koszty stałe rozkładają się na coraz większą liczbę wytworzonych jednostek produktu. Koszty całkowite ( TC ) – ogół kosztów poniesionych przez producenta nad produkcją określonego dobra. Koszty całkowite stałe ( TFC ) – to są te koszty które nie zmieniają się wraz z wielkością 7 produkcji (wynajem magazynu, koszt monitoringu). Koszty całkowite zmienne ( TVC ) – te które zmieniają się wraz z wielkością produkcji. TC= TFC + TVC Koszty krańcowe ( MC ) – przyrost kosztów całkowitych spowodowanych produkcją o jednostce. Koszty przeciętne – suma kosztów całkowitych przypadająca na jednostkę produktów. – ( ATC ) jest to suma przeciętnych kosztów stałych i przeciętnych WYNIK FINANSOWY tzn. zysk bilansowy otrzymujemy odejmując stratę nadzwyczajną lub dodając zyski nadzwyczajne. Od zysku bilansowego potrącamy podatek dochodowy przejmowany przez budżet państwa, pozostała suma stanowi zysk netto przedsięb, którego sposób wykorzystania może być e różny sposób, np. dywidenty, nagrody. KONKURENCJA DOSKONAŁA Konkurencja doskonała jest to forma rynku, na którym występuje wielu sprzedających i kupujących dany towar lub usługę (popyt z są rozproszone). Podmioty na rynku są podobnej wielkości żaden z nich nie jest w stanie samodzielnie wpłynąć na poziom dlatego nazywane są cenobiorcami. Cena kształtuje się na rynku pod wpływem podaży i popytu. Kupujący i sprzedający posiadają znajomość rynku - przepływ informacji jest doskonały. Konsumenci wiedzą co, za ile i gdzie mogą kupić. Producenci mogą sprzedać wszystko, co wytworzą. Towary danego rodzaju są jednorodne, to nie różnią się, są substytucyjne i konsument nie widzi żadnej f w poszczególnych egzemplarzach. Wytwórcy dążą do maksymalizacji zysku, konsumenci chcą maksymalizować użyteczność. Producenci mogą łatwo rozpocząć wytwarzanie danych dóbr istnieje da wejścia do danej gałęzi i wyjścia z niej. Konkurencja doskonała jest strukturą rynku, którą bardzo trudno znaleźć we współczesnych gospodarkach. Częściowo zbliżony do rynku wolnokonkurencyjnego jest rynek owoców i warzyw. Przedsiębiorstwo działające na rynku wolnej konkurencji nie ma i na cenę, natomiast może sprzedać po tej cenie dowolną ilość wytwarzanych przez siebie produktów lub usług. Krzywa popytu na toprzedsiębiorstwa działającego w wolnej konkurencji nie jest krzywą malejącą, jest pozioma do osi odciętych. KOSZTY I PRZYCHODY WOLNEJ KONKURENCJI. .Punkty przecięcia krzywych utargu całkowitego i kosztów całkowitych wyznaczają tzw. progi rentowności przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwo dąży do tego by odległość między krzywą utargu całkowitego i kosztów całkowitych była największa. RÓWNOWAGA Sytuację w której firma osiąga największe zyski nazywamy równowagą przedsiębiorstwa w wolnej konkurencji. Równowaga przed to sytuacja, w której przed osiąga max zysk. Optymalna wielkość produkcji zostaje wyznaczona przez przecięcie utargu krańcowego i kosztu krańcowego. Optimum tech przed jest wyznaczone przez punkt, w którym koszt krańcowy z przeciętnym kosztem całkowitym. MONOPOL PEŁNY występuje wówczas, gdy cały rynek danego produktu lub usługi jest kontrolowany przez jednego producenta lub sprzedawcę. Ustala on cenę na ten produkt - jest cenotwórcą. Konsumenci nie są w stanie wpłynąć na ceny monopolowe. Wyroby produkowane przez monopolistę nie posiadają bliskich substytutów - konsumenci nie mogą zastąpić ich innymi wyrobami. Producent zna doskonale rynek, wie jaka krzywa popytu występuje na jego produkty na rynku. W monopolu pełnym inni producenci nie mogą wytwarzać towaru produkowanego przez monopolistę - istnieją bariery ograniczające wejście na dany rynek. Przykładami ograniczeń mogą być: posiadanie przez monopol licencji i koncesji (rozdzielanych przez państwo) na produkcję lub sprzedaż danego wyrobu lub usługi; opatentowanie technologii produkcji określonego wyrobu; opanowanie źródła surowców lub innych czynników wytwórczych, które są niezbędne do produkcji danych wyrobów; dotacje państwa otrzymywane przez monopol (często państwowy), jako dofinansowanie produkcji określonych dóbr; wysoki koszt wejścia (duże koszty początkowe) i wyjścia w niektórych gałęziach. Zdarza się, że produkcja jednej firmy, przy określonej technologii zaspokaja cały popyt rynkowy na dany produkt lub usługę - do osiągnięcia efektywności wytwarzania potrzebna jest duża skala produkcji (niektóre koszty ulegają wtedy zmniejszeniu). Przedsiębiorstwo działa-i takich warunkach nazywamy monopolem naturalnym. Wejście konkurencyjnej firmy do danej gałęzi przynosi straty dla obu firm. RÓWNOWAGA MONOPOLI: Krzywa utargu całkowitego nie jest linią prostą, jak w konkurencji doskonałej. Również firma monopolistyczna osiąga max zysk przy wielkości produkcji, przy której różnica między utargiem całkowitym a kosztami całkowitymi jest największa. Punkt przecięcia krzywej kosztów krańcowych i utargu krańcowego wyznacza poziom produkcji, przy którym przedsiębiorstwo osiąga optimum ekonomiczne. Ilość produkcji przy której monopol ma max zysk jest zawsze mniejsza od poziomu produkcji określającego równowagę w wolnej konkurencji. Działanie monopoli ogranicza konkurencję w gospodarce. Ceny kształtowane przez monopolistów są wyższe. KONKURENCJA MONOPOLISTYCZNA Na rynku konkurencji monopolistycznej występuje wielu sprzedawców i wielu kupujących. Przedsiębiorstwa wytwarzają produkty, której są zbliżone do siebie, ale nie są jednorodne różnią się marką, opakowaniem, wyglądem. Posiadają też bliskie substytuty. Producenci mają w pewnym stopniu wpływ na cenę (w stosunku 8 do cen konkurentów). Zarówno producenci, jak i konsumenci posiadają doskonałe zorientowanie w sytuacji rynkowej. Ceny na rynku reagują na bieżące zmiany popytu i podaży. W konkurencji monopolistycznej istnieje swoboda wejścia do gałęzi i wyjścia z niej, choć mogą wystąpić czasem bariery o charakterze ogólnym. Konsumenci nie są skazani na produkty jednej firmy - mogą kupować u różnych producentów Krzywa_popytu na .rynku w konkurencji monopolistycznej jest ujemnie nachylona (jak w monopolu). Przedsiębiorstwo działające na tym rynku osiąga 'maksymalny"zysk przy takiej wielkości produkcji, przy której koszt krańcowy zrównuje się z utargiem krańcowym. Firmy działające na rynku konkurencji monopolistycznej konkurują między sobą głównie za pomocą różnicowania produktów, poprawy jakości, zmiany modelu produktu, reklamy i promocji czy znaku firmowego. Jest to tzw. konkurencja niecenowa. Przykłady konkurencji monopilistycznej można znaleźć na rynku odzieży, sprzętu RTV, sprzętu gospodarstwa domowego. Okres długi – wszystkie czynniki produkcyjne zmieniają się wraz z produktem. 9 10
