Wprowadzenie - Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
advertisement
Książka doinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Filozoicznego Recenzent dr hab. Anna Barska, prof. Uniwersytetu Opolskiego Projekt okładki Jadwiga Burek Badania inansowane ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach 2010– –2012 jako projekt badawczy nr N N116 013339 © Copyright by Katarzyna Ornacka & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3542-9 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-80, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Spis treści Wprowadzenie ...................................................................................................... 7 Część I Dzieciństwo jako kategoria analizy teoretycznej Rozdział 1. Fenomen dzieciństwa w ujęciu interdyscyplinarnym .......................... 1.1. Koncepcja dziecka jako osoby w refleksji antropologiczno-filozoficznej .. 1.2. Obrazy dzieciństwa w ujęciu historycznym .............................................. 1.3. Znaczenie dzieciństwa w biografii człowieka – perspektywa psychologiczna ......................................................................................... 1.4. Wizja dziecka i dzieciństwa w naukach pedagogicznych ......................... 19 19 33 Rozdział 2. Dzieciństwo w przestrzeni społecznej ................................................ 2.1. Dzieciństwo w perspektywie społeczno-kulturowej ................................. 2.2. Dzieciństwo w przestrzeni wybranych problemów społecznych .............. 2.3. Rodzicielstwo i dzieciństwo w kontekście współczesnych przemian społecznych .............................................................................................. 2.4. Polityka wobec dziecka i dzieciństwa ....................................................... 63 63 81 Rozdział 3. Socjologiczna praca socjalna wobec dziecka i dzieciństwa ................... 3.1. Jednostka wobec problemu tożsamości we współczesnym świecie ........... 3.2. Tożsamość(ci) dziecka w pracy socjalnej .................................................. 3.3. Wybrane perspektywy teoretyczne (w) nowoczesnej pracy socjalnej oraz ich znaczenie w ujęciu problematyki dziecka i dzieciństwa .............. 3.4. Z badań nad dzieckiem i dzieciństwem w pracy socjalnej ........................ 40 51 93 102 113 113 121 134 138 Część II Dzieciństwo przez pryzmat przeprowadzonych badań empirycznych Rozdział 1. Koncepcja i warsztat badań ................................................................. 1.1. Założenia i cele projektu badawczego ...................................................... 1.2. Pytania badawcze ..................................................................................... 1.3. Metodologia badań i źródła danych empirycznych .................................. 147 147 152 155 6 Spis treści Rozdział 2. (Re)konstrukcja obrazów dziecka i dzieciństwa z perspektywy dziecka jako eksperta ....................................................................................... 2.1. Struktura społeczno-demograficzna badanych ......................................... 2.2. Status społeczny dziecka i dzieciństwa ..................................................... 2.3. Obraz(y) dorosłości w perspektywie badanych ......................................... 2.4. Dzieciństwo i dorosłość – wspólne przestrzenie ....................................... 2.5. Dziecięca filozofia wartości ...................................................................... 2.6. Specyfika relacji z dorosłymi .................................................................... 2.7. Dziecko – nauczycielem dorosłego .......................................................... 159 159 163 169 172 178 185 193 Rozdział 3. (Re)konstrukcje obrazów dziecka i dzieciństwa w narracjach dorosłych ............................................................................................. 3.1. Struktura społeczno-demograficzna badanych dorosłych ......................... 3.2. Oblicza dzieciństwa z perspektywy dorosłych .......................................... 3.3. Dorośli w polu wzajemnych relacji z dziećmi ........................................... 3.4. Dorośli Inni o dzieciństwie ...................................................................... 197 197 200 203 207 Część III Dzieciństwo w bezpośredniej praktyce pracy socjalnej Rozdział 1. Rekomendacje dla teorii i praktyki ..................................................... 1.1. Model(e) pracy z dzieckiem i rodziną – nowe spojrzenie ......................... 1.2. W stronę edukacji dorosłych .................................................................... 215 215 220 Rozdział 2. Poszukując dróg rozwoju refleksji nad działaniem w przestrzeni pracy socjalnej .............................................................................................. 225 Bibliografia ............................................................................................................ 231 Aneks ..................................................................................................................... 253 Wprowadzenie Zobaczyć świat w ziarenku piasku, niebiosa w jednym kwiecie z lasu, w ściśniętej dłoni zamknąć bezmiar, w godzinie – nieskończoność czasu. W. Blake, Wróżby niewinności Książka ta jest zaledwie wprowadzeniem do fascynującego świata dzieciństwa, i najważniejszą w niej rolę przypisuję wszystkim tym „Małym Ludziom”, którzy zgodzili się zaangażować w ważne dla mnie, aczkolwiek miejscami trudne dla nich, rozmowy odsłaniające historie ich życia, często wręcz dramatyczne i bolesne. Problematyka dziecka i dzieciństwa jest dla mnie zarówno fascynująca, jak i ważna, dzieci bowiem pod pewnymi względami przypominają dorosłych, a mimo to znacząco się od nich różnią. Mają możliwość wykształcenia pełnego zakresu zdolności ludzkich, które są tak bardzo cenione w świecie osób dorosłych. Jednocześnie tym, co je wyróżnia, są odpowiednie dla każdego przedziału wiekowego, właściwe sobie zdolności i potrzeby, które dorośli powinni uznać, uszanować i zaspokoić. Niewątpliwie największym wyzwaniem intelektualno-emocjonalnym dla osoby dorosłej jest zrozumienie mechanizmów tkwiących u podstaw zmian, jakie dokonują się w procesie przeobrażania się dziecka w człowieka dorosłego, bo przecież istotę dzieciństwa stanowi zmiana! Dzieci są ważne dla dorosłych (a w każdym razie powinny być), ponieważ przyszłość społeczeństwa zależy od tego, w jaki sposób my – dorośli – wychowamy i wykształcimy następne pokolenia. Kim jest dziecko? – staje się zatem fundamentalnym pytaniem, na które podejmę próbę znalezienia odpowiedzi. Zdaniem H. Rudolpha Schaffera „najczęściej dziecko spostrzegane jest jako mniejsza i słabsza wersja dorosłego – bardziej zależna, mniej znająca się na rzeczy, mniej kompetentna oraz gorzej uspołeczniona i mniej opanowana emocjonalnie” (2008: 39). Z jednej strony tak przedstawiony obraz czy opis dziecka pozbawiony jest tego, czego profesjonaliści zwykle poszukują w małym człowieku, a mianowicie ogromnego potencjału rozwojowego. Z drugiej jednak strony koncentrowanie się na 8 Wprowadzenie określeniach negatywnych, uwypuklających braki i deficyty, podkreśla istotną rolę dorosłych, którzy ponoszą odpowiedzialność za dziecko, i których fundamentalnym zadaniem jest uzupełnianie braków i wspieranie dziecka w przyswajaniu pozytywnych cech osób dorosłych (w konsekwencji również przejmowaniu ich jako własnych). Należy zaznaczyć, że na pytanie „kim jest dziecko?” nie znaleziono jednoznacznej odpowiedzi. Definiowanie istoty dzieciństwa uwarunkowane jest bowiem koncepcjami panującymi w różnych okresach historycznych oraz w różnych kulturach. Sposób postrzegania dziecka przez dorosłych podlega nieustającym zmianom, co ma związek z czynnikami gospodarczymi, politycznymi i religijnymi dominującymi w danym okresie i miejscu. Oznacza to, że bez uwzględnienia istoty danej społeczności, przekonań i zwyczajów, wśród których dorasta dziecko, odpowiedź na pytanie „kim jest dziecko?” będzie bardzo trudna, jeśli w ogóle możliwa. Co łączy z sobą świat dzieci o „zranionej tożsamości” ze światem dzieci wychowujących się w zdrowo funkcjonujących rodzinach? Wydaje się, że pod pewnymi względami te dwa światy są do siebie podobne. Po pierwsze, w obu przypadkach mamy do czynienia z fenomenem społecznym. Dzieciństwo stanowi stały element (cechę) struktury społecznego świata, a tym samym wzbogaca pejzaż społeczno-kulturowy. Dzieciństwo jest pewną społecznie (s)konstruowaną, podlegającą kontekstualizacji kategorią, zmieniającą się w czasie, przestrzeni i języku. Analiza obrazu(-ów) dzieciństwa z uwzględnieniem perspektywy małego człowieka jest ważna, ponieważ dzieci nie są zawsze i wszędzie rozumiane jednakowo. Jak każdy człowiek, mają prawo do „szacunku dla swojej indywidualności, troskliwej opieki i poważnego traktowania jako odrębnej, pełnoprawnej osoby” (Konwencja o Prawach Dziecka). Jak dowodził Janusz Korczak – nie ma dziecka, jest człowiek1. Po drugie, w obu przypadkach w procesie dojrzewania i dorastania jednostka, działając w określonej przestrzeni, podejmuje działania, decyzje i wybory, przy czym ich zakres (teoretycznie) wzrasta z upływem czasu. Można przyjąć, że im starsze dzieci, tym większe możliwości (współ)uczestnictwa w życiu społecznym oraz kompetencje społeczne. Te ostatnie – zgodnie z teorią Neila Fligsteina – odzwierciedlone są w podmiotowym sprawstwie i definiowane jako zdolność do angażowania innych w ramach działania zbiorowego, co z kolei ma istotne znaczenie dla konstruowania i reprodukcji lokalnych porządków społecznych (2001: 106 i n.). W praktyce odnosi się to do pogłębionej re1 Dokładnie fragment ten brzmi następująco: „Nie ma dzieci – są ludzie; ale o innej skali pojęć, innym zasobie doświadczenia, innych popędach, innej grze uczuć. Pamiętaj, że my ich nie znamy”. H. Kirchner (red.), Janusz Korczak: pisarz - wychowawca - myśliciel, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 1997, s. 18. Wprowadzenie 9 fleksji nad dzieckiem jako podmiotem i twórcą własnego rozwoju, opartej na (re)konstrukcji obrazów dzieciństwa z pespektywy dzieci o „zranionej tożsamości”. Wizja dziecka jako aktora życia społecznego oraz jego aktywnego obserwatora pozwala nie tylko uchwycić świat dziecięcych przeżyć obejmujących rozmaite przestrzenie (ekonomiczną, społeczno-polityczną, kulturową, etyczną lub teologiczną), ale również bariery i ograniczenia związane z uczestnictwem w życiu społecznym. Po trzecie, dzieci tworzą odrębną grupę społeczną (lub kategorię społeczną), a to znaczy, że dziecięce relacje interpersonalne i kultury dziecięce wymagają rozpatrywania w obrębie perspektywy badawczej wyznaczonej ich własną specyfiką, odrębnej od perspektyw zakładających punkt widzenia dorosłych. Po czwarte, tożsamość dzieci zmienia się w granicach politycznych kontekstów różnych form dyskursu, każda z narracji w odmienny sposób przedstawia natomiast życie dzieci (Kehily 2008: 111 i n.). Co zatem odróżnia świat dzieci o „zranionej tożsamości” od innych światów dzieci? To, że sytuacja, w jakiej się znajdują, wydaje się znacznie trudniejsza, bardziej skomplikowana zarówno w sensie rodzinnym, prawnym, jak i społecznym. Historie ich życia są zawiłe, a bagaż doświadczenia znacznie większy. Ich świat uległ przewartościowaniu i być może nie ma już w nim miejsca na wartości. Czy czują się zagubieni? Być może tak, lecz z pewnością nie pozostawieni samym sobie, o czym świadczy dynamicznie rozwijająca się pedagogika ulicy, streetworking oraz sieć instytucji, w których pracują prawdziwie zaangażowani ludzie. Włączenie dzieci do debaty w obszarze socjologicznej pracy socjalnej ma głęboki sens. Pozwoli nie tylko zrozumieć, na czym polega i w czym przejawia się (współ)uczestnictwo dzieci w życiu społeczno-kulturowym. Umożliwi weryfikację dotychczasowych form i metod pracy socjalnej stosowanych w instytucjach opieki nad dzieckiem. Pozwoli również odpowiedzieć na pytanie, czy wyposażenie dzieci w kompetencje potrzebne im do dokonywania zaplanowanych zmian w otaczającym je świecie, a tym samym przywrócenie im zdolności do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym (podejście empowerment) przyczyni się do poprawy jakości ich funkcjonowania społecznego oraz do tego, że tworzone programy pomocy społecznej będą chociaż w minimalnym stopniu współtworzone przez ich potencjalnych odbiorców. Poszukując odpowiedzi na pytanie, na czym polega fenomen dzieciństwa, podjęłam próbę przyjrzenia się dziecięcemu światu doświadczeń przez pryzmat indywidualnych trajektorii biograficznych i skupiłam przede wszystkim na obszarach ich działania jako podmiotów sprawczych. Interesowało mnie głównie to, w jakim stopniu dzieci są aktorami życia społecznego, wpływają na zwiększenie kontroli nad swoim życiem, wiary we własne życie i swoje możliwości, jak również to, w jakich przestrzeniach społecznych wzboga- 10 Wprowadzenie cają swoją wiedzę, kompetencje i umiejętności. Jednocześnie starałam się (roz)poznać mechanizmy utrudniające utrzymywanie i ułatwiające budowanie dobrych relacji z dorosłymi. Książka składa się z trzech części. Pierwsza, zatytułowana Dzieciństwo jako kategoria analizy teoretycznej, obejmuje obszerną problematykę studiów skoncentrowanych na dziecku i dzieciństwie. Sięgam w niej do różnorodnych ujęć, modeli i koncepcji dotyczących fenomenu dzieciństwa w ujęciu interdyscyplinarnym, próbuję uchwycić te, które uwypuklają obrazy dziecka jako kompetentnego podmiotu. Analizuję również dzieciństwo przez pryzmat badań z zakresu socjologii problemów społecznych, wskazując, że z jednej strony dzieci postrzegane są jako grupa społeczna, która stanowi znaczący problem dla dorosłych, z drugiej natomiast – że dzieciństwo jest szczególnym okresem dla małego człowieka, w którym nie tylko jest on poddawany różnorodnym procesom rozwojowym, ale narażony jest na doświadczanie wielu problemów. Przedstawiam także dzieciństwo w kontekście rodzicielstwa i współczesnych przemian społecznych, traktując te przestrzenie jako etap rozwojowy człowieka, podstawowy w procesie kształtowania tożsamości dziecka oraz budowania dobrych wzajemnych relacji między dorosłymi i dziećmi. Analizuję najczęściej wykorzystywane „polityki” wobec dziecka i dzieciństwa – prawo, potrzeby i jakość życia, które w sposób znaczący wpływają na kreowany przez Innych obraz małego człowieka w przestrzeni społecznej. W kolejnym rozdziale pierwszej części przedstawiam obrazy dziecka o „zranionej tożsamości” w obszarze pracy socjalnej, mając na uwadze to, że w centrum jej oddziaływań zawsze pozostaje człowiek, który niesie z sobą bagaż traumatycznych doświadczeń, oznaczony etykietą „inny” ze względu na problemy, z jakimi się boryka, oraz zachowania, które nie mieszczą się w społecznie przyjętych ramach, wykluczony z głównego nurtu życia społecznego, pozbawiony praw obywatelskich, dostępu do zasobów społeczno-kulturowych, „niesłyszalny” i upokorzony, często bezradny i zawstydzony. Świat dziecka kategoryzowanego, a zatem „zbędnego”, jest z założenia skomplikowany, a wielość i różnorodność problemów jest możliwa do rozwiązania jedynie we współpracy z profesjonalnymi służbami społecznymi. Część druga, nosząca tytuł Dzieciństwo przez pryzmat przeprowadzonych badań empirycznych wprowadza czytelnika w świat przeżywany przez małego człowieka. Zawiera ona koncepcję projektu badawczego oraz analizę zgromadzonych w trakcie badań materiałów. W poszczególnych rozdziałach omawiam (zre) konstruowane obrazy dziecka i dzieciństwa z perspektywy dziecka jako eksperta, jak również staram się uchwycić pewne aspekty dzieciństwa, patrząc przez pryzmat dorosłych, oraz mechanizmy utrudniające wzajemne relacje. W części trzeciej, zatytułowanej Dzieciństwo w bezpośredniej praktyce pracy Wprowadzenie 11 socjalnej przedstawiam rekomendacje dla teorii i praktyki pracy socjalnej ze szczególnym uwzględnieniem dziecka jako podmiotu i przedmiotu oddziaływań tej profesji. Kończąc Wprowadzenie, pragnę podziękować tym wszystkim, którzy wspierając moje wysiłki, przyczynili się do powstania tej książki. Dziękuję Profesorowi Krzysztofowi Frysztackiemu, który z ogromną cierpliwością asystował mi w tej trudnej wędrówce przez krainę dziecięcych światów. Dziękuję również Profesorowi Krzysztofowi Gorlachowi oraz Profesorowi Lucjanowi Misiowi za to, że zawsze wierzyli we mnie i skutecznie motywowali do zrealizowania tego projektu. Pragnę też podziękować Doktorowi Hubertowi Kaszyńskiemu, który zawsze był do mojej dyspozycji, a w trudnych chwilach udzielał mi profesjonalnego wsparcia. Szczególne podziękowania składam wszystkim tym, którzy współpracowali ze mną na etapie przeprowadzania badań, którzy udostępniali swoje pomieszczenia do spotkań z dziećmi, oraz którzy wsparli mnie pomocą organizacyjną w gromadzeniu danych. Nade wszystko pragnę jednak podziękować tym wszystkim „Małym Ludziom” o „zranionej tożsamości”, którzy obdarzyli mnie zaufaniem i zechcieli opowiedzieć swoje historie. Bez WAS ta książka by nie powstała. Bibliografia Ablewicz K. (1994). Hermeneutyczno-fenomenologiczna perspektywa badań w pedagogice. Uniwersytet Jagielloński: Kraków. Adams R., Dominelli L., Payne M. (2009a). Critical Practice in Social Work. Palgrave Macmillan: Basingstoke. Adams R., Dominelli L., Payne M. (2009b). Practicing Social Work In a Complex World. Palgrave Macmillan: Basingstoke. Adams R., Dominelli L., Payne M. (2009c). Social Work. Themes, Issues and Critical Debates. Palgrave Macmillan: Basingstoke. Adamski F. (2002). Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Anderegg D. (2004). Worried All the Time: Rediscovering the Joy in Parenthood in an Age of Anxiety. Free Press: Nowy Jork. Anthony E.J. (1974). The Syndrome of the Psychologically Invulnerable Child [w:] E.J. Anthony, C. Koupernik (red.). The Child in His Family. „Children at Psychiatric Risk”, Vol. 3, 3–10. Wiley: New York. Arendarczyk A. (2008). Funkcjonowanie DDA w rolach społecznych. Niepublikowana praca magisterska. Uniwersytet Jagielloński, Instytut Socjologii, Kraków. Ariés P. (2010). Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w czasach ancien regime’u. Aletheia: Warszawa. Arney F., Scott D. (red.). 2010. Working with Vulnerable Families. A Partnership Approach. Cambridge University Press: Cambridge. Ausdale van D., Feagin J.R. (2001). The first R: How children learn race and racism. Rowman and Littlefield Publishers: Lanham Maryland. Badinter E. (1998). Historia miłości macierzyńskiej, tłum. K. Choiński. Volumen: Warszawa. Balandynowicz A. (2009). Paradygmat konfliktu, przemocy, dewiacji i śmierci w rodzinie a racjonalizacja dziecka [w:] J. Izdebska, J. Szymanowska (red.). Dziecko w zmieniającej się przestrzeni życia. Obrazy dzieciństwa. Trans Humana: Białystok. Balcerek M. (1979). Pedagogika opiekuńcza – problematyka i perspektywy [w:] B. Passini, T. Pilch (red.). Wychowanie i środowiska. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne: Warszawa. Balcerek M. (1986). Prawa dziecka. PWN: Warszawa. Balcerzak-Paradowska B. (2004). Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków. Przemiany. Zagrożenia. Potrzeba działań. IPiSS: Warszawa. Bałachowicz J. (2009). Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkujących. Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością. Comandor WSP TWP: Warszawa. 232 Bibliografia Barbaro de B. (1999). Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Barnes M. (2002). Social Exclusion and the Life Course [w:] M. Barnes i in. (red.). Poverty and Social Exclusion in Europe, Edward Elgar: Cheltenham, U.K., Northampton, USA. Bartnik C. (2000). Personalizm. KUL: Lublin. Bates A., Baker S.M. (1984). Rozwój psychiczny dziecka od 0 do 10 lat. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdańsk. Bauman Z. (1994). Dwa szkice o moralności ponowoczesnej. Instytut Kultury: Warszawa. Bauman Z. (1995). Wieloznaczność nowoczesna, nowoczesność wieloznaczna. PWN: Warszawa. Bauman Z. (2000). Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika. PIW: Warszawa. Bauman Z. (2005). Życie na przemiał, tłum. T. Kunz. Wydawnictwo Literackie: Kraków. Bauman Z. (2006). Płynna nowoczesność, tłum. T. Kunz. Wydawnictwo Literackie: Kraków. Bauman Z. (2007). Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim. GWP: Gdańsk. Bauman Z. (2011). Straty uboczne. Nierówności społeczne w epoce globalizacji. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Beck U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności, tłum. S. Cieśla. Scholar: Warszawa. Becker G. (1991). A Treaties on the Family. Harvard University Press: Cambridge. Becker G., Tomes N. (1986). Human Capital and the Rise and Fall of Families. „Journal of Labour Economics”. Vol. 4(2), 1–139. Belsky J., Rovine M. (1988). Nonmaternal Care in the First Year of Life and the Security of Infant-Parent Attachment. „Child Development” 59, 1157–1167. Berger P.L., Luckmann T. (1983) (2010). Społeczne tworzenie rzeczywistości, tłum. J. Niżnik. PIW: Warszawa. Bertalanffy von L. (1984). Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, tłum. E. Woydyłło-Woźniak. PWN: Warszawa. Białecka-Pikul M. (2012). Narodziny i rozwój refleksji nad myśleniem. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Bilicki T. (2000). Dziecko i wychowanie w pedagogii Jana Pawła II. Oficyna Wydawnicza Impuls: Kraków. Bińczycka J. (1999). Prawa dziecka – deklaracje i rzeczywistość. Oficyna Wydawnicza Impuls: Kraków. Blake W. (2001). Auguries of the Innocence, [Wróżby niewinności], tłum. Z. Kubiak [w:] C. Honoré, Pod presją. Dajmy dzieciom święty spokój. Drzewo Babel: Warszawa. Blumer H. (2007). Interakcjonizm symboliczny – perspektywa i metoda, tłum. G. Woroniecka. „Nomos”: Kraków. Bokszański Z. (1989). Tożsamość, interakcja, grupa. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego: Łódź. Borowicz R. (2000). Nierówności społeczne w dostępie do wykształcenia. Wszechnica Mazurska: Olecko. Borucka-Arctowa M., Skąpska G. (1993). Teoretyczne problemy socjalizacji prawnej [w:] M. Borucka-Arctowa, Ch. Kourilsky (red.). Socjalizacja prawna. Scholar: Warszawa. Bourdieu P. (2005). Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Scholar: Warszawa. Bibliografia 233 Bowlby J. (1969). Attachment and Loss. T. 1. Attachment. Hogarth Press: London. Bowlby J. (1980). Attachment and Loss. T. 3. Loss. Hogarth Press: London. Brągiel J. (2012). Znaczenie przemian społecznych dla współczesnego rodzicielstwa [w:] J. Brągiel, B. Górnicka (red.). Rodzicielstwo w kontekście współczesnych przemian społecznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego: Opole. Brągiel J., Górnicka B. (2012). Rodzicielstwo w kontekście współczesnych przemian społecznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego: Opole. Broden M.B. (1986). Therapeutic Treatment of Early Disturbances in the Mother-Child Interaction. Distributed by ERIC Clearinghouse, [Washington, D.C.]. Bronfenbrenner U. (1976). Ekologia rozwoju człowieka: historia i perspektywy. „Psychologia Wychowawcza” 5, 537–549. Bronfenbrenner U., Crouter A.C. (1988). The evolution of environmental models in developmental research [w:] P.H. Mussen (red.), Handbook of Child Psychology. Vol. I, W. Kessen (red.). History, Theory and Methods, 357–414. John Wiley and Sons: New York. Brzezińska A. (2000). Psychologia wychowania [w:] J. Strelau, Psychologia. T. 3. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdańsk. Brzezińska A. (2007). Społeczna psychologia rozwoju. Seria „Wykłady z psychologii”, J. Brzeziński (red.). T. 3. Scholar: Warszawa. Brzezińska A. (red.) (2005). Psychologiczne portrety człowieka. Praktyczna psychologia rozwojowa. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdańsk. Brzezińska A., Janiszewska-Rain J. (2005). W poszukiwaniu złotego środka. Rozmowy o rozwoju człowieka. Znak: Kraków. Brzuszczak H. (2008). „Jestem gościem w domu klienta” czyli jak realizować pracę socjalną w myśl paradygmatu zawodowego pomagania „zorientowanego na budowanie rozwiązań” i w zgodzie z ustawą o pomocy społecznej? [w:] L. Miś (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Uniwersytet Jagielloński. Instytut Socjologii: Kraków. Buber M. (1992). Ja i Ty. Wybór pism filozoficznych. Pax: Warszawa. Buber M. (1993). Problem człowieka. Spacja: Warszawa. Burgess R.L., Conger R.D. (1978). Family interaction in abusive, neglectful, and normal families, „Child Development” 49, 1163–1173. Caillois R. (1995). Człowiek i sacrum, tłum. A. Tatarkiewicz, E. Burska. PWN: Warszawa. Campbell R. (1999). Sztuka rozumienia, czyli jak naprawdę kochać swoje dziecko. Vocatio: Warszawa. Casas F. (2000). Quality of Life and the Life Experience of Children, International Interdisciplinary Course on Children’s Rights, Ghent. Cherlin A. (2009). The Marriage-go-round: The State of Marriage and the Family in America Today. Knopf: Nowy Jork. Christensen P., James A. (2008). Research with Children. Perspectives and Practices. Routledge: Nowy Jork. Cichosz M. (2004). Polska pedagogika społeczna w latach 1945–2003. Wybór tekstów źródłowych. T. 2. Wydawnictwo Adam Marszałek: Toruń. Cole M. (1995). Strefa najbliższego rozwoju: tam, gdzie kultura i poznanie współtworzą się wzajemnie [w:] A. Brzezińska, G. Lutomski, B. Smykowski (red.), Dziecko wśród rówieśników i dorosłych. Zysk i S-ka: Poznań. Corsaro W.A. (1997) (2005) (2011). The Sociology of Childhood. Pine Press: California. 234 Bibliografia Corsaro W. (2003). „We’re friends, right?” Inside kids’ culture. Joseph Henry Press: Washington. Cudak H. (1995). Szkice z badań nad rodziną. WSP: Kielce. Cudak H. (2002). Roczniki Pedagogiki Rodziny. T. 5. Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym. Trans Humana: Białystok. Cudak H. (red.) (1999). Roczniki Pedagogiki Rodziny. Studia i rozprawy. T. 2. Trans Humana: Piotrków Trybunalski. Czykwin E. (2007). Stygmat społeczny. PWN: Warszawa. Czyż E. (1992). Konwencja o Prawach Dziecka. Wprowadzenie [w:] E. Czyż (red.). Dziecko i jego prawa. Komitet Ochrony Praw Dziecka: Warszawa. Czyż E. (1997). Przemoc w rodzinie – podstawowe regulacje prawne [w:] SOS – Dziecko! Materiały informacyjne KOPD, z. VI, Warszawa. Czyż E. (1998) (2002). Prawa dziecka [w:] Szkoła praw człowieka. Helsińska Fundacja Praw człowieka: Warszawa. Daniel B., Wassell S. (2002a). Adolescence: Assessing and Promoting Resilience in Vulnerable Children. Vol. III. Jessica Kingsley: London. Daniel B., Wassell S. (2002b). The Early Years: Assessing and Promoting Resilience in Vulnerable Children. Vol. I. Jessica Kingsley: London. Daniel B., Wassell S. (2002c). The School Years: Assessing and Promoting Resilience in Vulnerable Children. Vol. II. Jessica Kingsley: London. Darwin K. (2006). O powstawaniu gatunków, tłum. M. Ilecki. Wydawnictwo Biblioteka Analiz: Warszawa. Darwin K. (2009). O pochodzeniu człowieka, tłum. M. Ilecki. Wydawnictwo Biblioteka Analiz: Warszawa. Debesse M. (1996). Etapy wychowania. Wydawnictwo Akademickie „Żak”: Warszawa. Delimata M. (2003). Dziecko w Polsce średniowiecznej. Wydawnictwo Poznańskie: Poznań. Denzin N., Lincoln Y. (2000). Handbook of Qualitative Research. Sage Publications: Thousand Oaks. Dewey J. (2005). Szkoła a społeczeństwo. Wydawnictwo Akademickie „Żak”: Warszawa. Dijk van T.A. (red.). (2001). Dyskurs jako struktura i proces. PWN: Warszawa. Domagała-Zyśk E. (2004). Autonomia czy odłączenie? Rola osoby znaczącej w życiu młodzieży z trudnościami w nauce. Towarzystwo Naukowe KUL: Lublin. Duda M., Gulla B. (red.) (2009). Dziecko a świat dorosłych. Wydawnictwo Św. Stanisława BM: Kraków. Dudzikowa M., Czerepaniak-Walczak M. (red.) (2007). Wychowanie. Pojęcia. Procesy. Konteksty. Interdyscyplinarne ujęcie. T. 1. T. 4. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdańsk. Durkheim E. (1968). Education and Sociology. Free Press: New York. Durkheim E. (2005). Education: Its Nature and Its Role [w:] Ch. Jenks (red.), Childhood. Critical Concepts in Sociology. T. III, 341–358. Routledge: Nowy Jork. Dyczewski L. (2003). Rodzina twórcą i przekazicielem kultury. Towarzystwo Naukowe KUL: Lublin. Eliasz A. (1993). Psychologia ekologiczna. Instytut Psychologii PAN: Warszawa. Elliott A. (2007). Koncepcje „JA”. Wydawnictwo „Sic!”: Warszawa. Erikson E.A. (1965). Childhood and Society. Penguin: Harmondsworth. Erikson E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Dom Wydawniczy Rebis: Gdańsk. Bibliografia 235 Farson R. (1992). Polityka dzieciństwa [w:] K. Blusz (red.). Edukacja i wyzwolenie. Oficyna Wydawnicza „Impuls”: Kraków. Fligstein N. (2001). Social Skill and The Theory of Fields. „Sociological Theory” 19, 105–125. Fonagy P. i in. (1992). The Theory and Practice of Resilience. „Journal of Child Psychology and Psychiatry” 33(2), 231–257. Fook J. (2002). Social Work. Critical Theory and Practice. Sage: Londyn. Fortes M. (red.). (1970). Time and Social Structure and Other Essays. Athlone Press: London. Frankl V.E. (1978). Nieuświadomiony Bóg. Pax: Warszawa. Frąckowiak T. (1998). Edukacja, demokracja i sumienie. Eruditus: Poznań. Freud Z. (1996). Objaśnianie marzeń sennych. Wydawnictwo KR: Warszawa. Freud Z. (1950). Totem and Taboo. Routledge & Kegan Paul: London. Friborg O., Hjemdal O. i in. (2003). A New Rating Scale for Adult Resilience: What Are the Central Protective Resources Behind Healthy Adjustment? „International Journal of Methods in Psychiatric Research” 12(2), 65–76. Frieske K. (2004). Utopie inkluzji. Sukcesy i porażki programów reintegracji społecznej. Instytut Pracy i Spraw Socjalnych: Warszawa. Frones I. (2005). Structuration of Childhood: An Essay on the Structuring of Childhood and Anticipatory Socialization [w:] J. Qvortrup, Studies in Modern Childhood. Society, Agency, Culture. Palgrave Macmillan: Basingstoke. Frysztacki K. (2009). Socjologia problemów społecznych. Scholar: Warszawa. Frysztacki K., Kaszyński H. (2009). Socjologia – makropraca socjalna. Teoria dla podejścia socjalnego [w:] A. Karwacki, H. Kaszyński, Polityka aktywizacji w Polsce. Wydawnictwo UMK: Toruń. Frysztacki K., Nóżka M., Smagacz-Poziemska M. (2011a). Dzieci ulicy. Studium szczególnego problemu miejskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Frysztacki K., Nóżka M., Smagacz-Poziemska M. (red.) (2011b). Dzieci ulicy. Procesy marginalizacji i automarginalizacji nieletnich. Seria Zeszyty Pracy Socjalnej, 16. Uniwersytet Jagielloński, Instytut Socjologii: Kraków. Galarowicz J. (2000). Człowiek jest osobą. Podstawy antropologii filozoficznej Karola Wojtyły. Wydawnictwo Antyk: Kęty. Gałdowa A. (red.) (2000). Tożsamość człowieka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego: Kraków. Garbarino J. (1992). Children and Families in the Social Environment. Jossey-Bass: New York. Garbarino J., Sherman D. (1980). High risks neighborhoods and high-risk families: The human ecology of child maltreatment. „Child Development” Vol. 51, 188–198. Garforth F.W. (1959). Myśli o wychowaniu, tłum. F. Wronowski. Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich PAN: Wrocław. Garmezy N. (1974). The Study of Competence in Children at Risk for Severe Psychopathology [w:] E.J. Anthony, C. Koupernik (red.), The Child in His Family. „Children at Psychiatric Risk” Vol. 3, 547. Wiley: New York. Garmezy N., Rutter M. (1983). Stress. Coping and Development in Children. University of Michigan Press: New York. Gerson K. (1997). An Institutional Perspective on Generative Fathering: Creating Social Supports for Parenting Equality [w:] A.J. Hawkins, D.C. Dolerite (red.), Generative 236 Bibliografia Fathering. Beyond Deficit Perspectives. Sage Publications: Thousand Oaks–London– New Delhi. Giddens A. (2001) (2007). Nowoczesność i tożsamość. „Ja” i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności. Wydawnictwo Naukowe PWN: Warszawa. Giddens A. (2006). Socjologia. PWN: Warszawa. Gittins D. (1998). The Child in Question. Macmillan: Basingstoke. Gittins D. (2008). Historia konstruktów dzieciństwa [w:] M.J. Kehily, Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem. Wydawnictwo WAM: Kraków. Giza-Poleszczuk A. (2005). Rodzina a system społeczny, Reprodukcja i kooperacja w perspektywie interdyscyplinarnej. Uniwersytet Warszawski, Instytut Socjologii: Warszawa. Głowacka B., Pilch T. (2001). Dzieci gorszych szans. Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizacyjnego: Warszawa. Goffman E. (2000). Człowiek w teatrze życia codziennego. Wydawnictwo KR: Warszawa. Goffman E. (2006). Rytuał interakcyjny, tłum. A. Szulżycka. PWN: Warszawa. Gogacz M. (1974). Wokół problemu osoby. Pax: Warszawa. Gogacz M. (1985). Człowiek i jego relacje. Akademia Teologii Katolickiej: Warszawa. Gogacz M. (1997). Osoba zadaniem pedagogiki. Wykłady bydgoskie. Navo: Warszawa. Golczyńska-Grondas A. i in. (2010). Wzmocnić szanse i osłabić transmisję biedy wśród mieszkańców miast województwa łódzkiego – WZLOT – Łódź. Wydawnictwo „Biblioteka”: Łódź. Golinowska S. (2000). Polityka społeczna. Koncepcje – instytucje – koszty. Poltext: Warszawa. Golinowska S. (2002). Europejski model socjalny i otwarta koordynacja polityki społecznej. „Polityka Społeczna” 11/12. Goodman N. (1997). Wstęp do socjologii, tłum. J. Polak, J. Ruszkowski, U. Zielińska. Zysk i S-ka: Poznań. Gould S. (1977). Ontogeny and Phylogeny. Harvard University Press: Cambridge. Gray M., Webb S. (2012). Praca socjalna. Teorie i metody. Podręcznik akademicki. PWN: Warszawa. Greene Sh., Hogan D. (red.) 2005. Researching Children’s Experience. Approaches and Methods. Sage Publications: London. Griese H.M. (2001). Nowy obraz dziecka w pedagogice – koncepcje „autosocjalizacji” [w:] B. Śliwerski, Nowe konteksty (dla) edukacji alternatywnej XXI wieku. Impuls: Kraków. Grotberg E. (1995). A Guide to Promoting Resilience in Children: Strengthening The Human Spirit. Bernard Van leer Foundation: The Hague. Grotowska-Leder J. (2002). Fenomen wielkomiejskiej biedy. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego: Łódź. Grzymała-Kazłowska A. (2004). Socjologicznie zorientowana analiza dyskursu na tle współczesnych badań nad dyskursem. „Kultura i Społeczeństwo” 48(1). Guardini R. (1953). Die Lebensalter. Ihre ethische und pädagogische Bedeutung. Topos: Wurzburg. Guardini R. (1969). Świat i osoba, Znak: Kraków. Guardini R. (1995). Wolność, łaska, los. Znak: Kraków. Gulla B. (2009). Wolność a zależność dziecka [w:] B. Gulla, M. Duda (red.). Dziecko a świat dorosłych. Wydawnictwo Św. Stanisława BM: Kraków. Bibliografia 237 Guz S. (1987). Rozwój i kształtowanie osobowości dzieci w okresie wczesnoszkolnym. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne: Warszawa. Habermas J. (1999) (2000). Teoria działania komunikacyjnego, tłum. A.M. Kaniowski. PWN: Warszawa. Habermas J. (2000). Filozoficzny dyskurs nowoczesności, tłum. M. Łukasiewicz. Wydawnictwo Universitas: Kraków. Hałas E. (2001). Symbole w interakcji. Oficyna Naukowa: Warszawa. Hałas E. (2007). Symbole i społeczeństwo. Szkice z socjologii interpretacyjnej. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego: Warszawa. Hammersley M., Atkinson P. (2000). Metody badań terenowych, tłum. S. Dymczyk. Zysk i S-ka: Poznań. Havighursta R.J. (1981). Developmental Task and Education. Longman: New York. Heidegger M. (1977). Budować, mieszkać, myśleć. Czytelnik: Warszawa. Henderson N. (2008). Unlocking the Power of Resiliency. Resiliency in Action Training and Publications, Resiliency in Action. Ojai: California. www.center-school.org/Student_ Success/documents /Resiliencyhandoutsbestset.pdf (10.01.2013). Hill M., Tisdall K. (1997). Children and Society. London. Hofstede G. (1980). Culture’s Consequences: International Differences in Work-related Values. SagePublications: Beverly Hills. Homplewicz J. (1996). Etyka pedagogiczna. Wydawnictwo Salezjańskie: Warszawa. Howarth J. (2010). The Child’s World. The Comprehensive Guide to Assessing Children in Need. Jessica Kingsley Publishers: London–Philadelphia. Howe D. (2011). Krótkie wprowadzenie do teorii pracy socjalnej. Wydawnictwo „Garmond”: Warszawa. Hurrelmann K. (1990). Parents, Peers, Teachers and Other Significant Partners in Adolescence. „International Journal of Adolescence and Youth” Vol. 2. 211–236. Hurrelmann K. (1994). Struktura społeczna a rozwój osobowości. Wprowadzenie do teorii socjalizacji, tłum. M. Roguszka. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza: Poznań. Hutchby I., Moran-Ellis J. (2005). Children and Social Competence. Arenas of Action. Routledge Falmer: London–New York. Husserl E. (1967). Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, tłum. D. Gierulanka. PWN: Warszawa. Husserl E.(1990). Idea fenomenologii. Pięć wykładów, tłum. J. Sidorek. PWN: Warszawa. Husserl E. (2000). Badania dotyczące fenomenologii i teorii poznania. Cz. 1–2. PWN: Warszawa. Ingarden R. (1963). Dążenia fenomenologów [w:] idem, Z badań nad filozofią współczesną. PWN: Warszawa. Ingarden R. (1972). O odpowiedzialności i jej podstawach ontycznych, tłum. A. Węgrzecki [w:] R. Ingarden, Książeczka o człowieku. Wydawnictwo Literackie: Kraków. Ingarden R. (1974). Wstęp do fenomenologii Husserla, tłum. A. Półtawski. PWN: Warszawa. Izdebska J. (2000). Dziecko w rodzinie u progu XX wieku. Niepokoje i nadzieje. Trans Humana: Białystok. Izdebska J. (red.) (2002). Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku. Nowy wymiar dzieciństwa. „Roczniki Pedagogiki Rodziny”. T. 5. Trans Humana: Piotrków Trybunalski. 238 Bibliografia Izdebska J. (2003). Dziecko w rodzinie i środowisku rówieśniczym. Trans Humana: Białystok. Izdebska J. (2004). Dziecko osamotnione w rodzinie. Trans Humana: Białystok. Izdebska J. (2006). Dom rodzinny postrzegany przez dzieci. W kontekście społeczno-kulturowych zróżnicowań współczesnej rodziny. Trans Humana: Białystok. Jabłońska B. (2006). Krytyczna analiza dyskursu: refleksje teoretyczno-metodologiczne. „Qualitative Sociology Review”, Tom II, Numer 1. http://www.qualitativesociologyreview.org /PL/archive_pl. php (7.02.2013). Jacher W. (1987). Więź społeczna w teorii i praktyce. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego: Katowice. Jacyno M. (2005). Medykalizacja dzieciństwa i możliwości jego powtórnego zaczarowania [w:] Wychowanie. Pojęcia, procesy, konteksty. T. 1. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne: Gdańsk. Jacyno M. (2007). Kultura indywidualizmu. PWN: Warszawa. Jacyno M., Szulżycka A. (1999). Dzieciństwo. Doświadczenie bez świata. Oficyna Naukowa: Warszawa. James A., James A. (2008). European Childhoods. Cultures, Politics and Childhoods in Europe. Palgrave Macmillan: Hampshire. James A., Jenks C., Prout A. (1998) (1999) (2010). Theorizing Childhood. Polity Press: Cambridge. James A., Prout A. (1990) (1997). Constructing and Reconstructing Childhood. Contemporary Issues in the Sociological Study of Childhood. Falmer: Londyn. Janiszewska-Rain J. (2005). Wstęp [w:] A. Brzezińska, J. Janiszewska-Rain (red.). W poszukiwaniu złotego środka. Rozmowy o rozwoju człowieka. Znak: Kraków. Jankowski K. (1980). Nie tylko dla rodziców. Nasza Księgarnia: Warszawa. Jardine C. (2005). Positive Not Pushy: How to Make the Most of Your Child’s Potential. Vermillion: Londyn. Jarosz E. (1995). Odpowiedzialność społeczna w stosunku do zjawiska przemocy wobec dzieci [w:] A. Radziewicz-Winnicki (red.). Problemy i tendencje rozwojowe we współczesnej pedagogice społecznej w Polsce. Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”: Katowice. Jarosz M. (1987). Dezorganizacja w rodzinie i społeczeństwie. PWE: Warszawa. Jarymowicz M. (2006). Psychologiczne podstawy podmiotowości. Szkice teoretyczne, studia empiryczne. PWN: Warszawa. Jasińska-Kania A. (1998). Socjologiczna koncepcja osobowości [w:] W. Ambrozik, J. Modrzewski (red.). Problematyka wychowania w twórczości polskich socjologów. Wydawnictwo Miscellanea: Koszalin. Jaspers K. (1990). Filozofia egzystencji. PIW: Warszawa. Jenks Ch. (2005). Constituting Childhood [w:] Ch. Jenks (red.). Childhood. Critical Concepts in Sociology. T. I, 30–56. Routledge: Nowy Jork. Jenks Ch. (2008). Socjologiczne konstrukty dzieciństwa [w:] M.J. Kehily, Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem. Wydawnictwo WAM: Kraków. Jenson J., Fraser M. (2011). Social Policy for Children and Families. A Risk and Resilience Perspective. Sage Publications: California. Jordanova L. (1989). Children in History: Concepts of Nature and Society [w:] G. Scarre (red.). Children, Parents and Politics. Cambridge University Press: Cambridge. Juul J. (2011a). Twoja kompetentna rodzina. Seria Nowe drogi wychowania. MiND Dariusz Syska: Podkowa Leśna. Bibliografia 239 Juul J. (2011b). Twoje kompetentne dziecko. Seria „Nowe drogi wychowania”. MiND Dariusz Syska: Podkowa Leśna. Kamiński A. (1976). Podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej w pracy socjalnej. Instytut Wydawniczy CRZZ: Warszawa. Kaniok P. (2011). Kohabitacje rodziców a funkcjonowanie dzieci. „Wychowawca” 5(221). Kant I. (1995). Przypuszczalny początek ludzkiej historii i inne pisma historiozoficzne, tłum. M. Żelazny, I. Krońska, A. Landman. Comer: Toruń. Karnat-Napieracz A. (2009). Tożsamość czyli świadomość redivivus. „Rejony Humanistyki” 5. Oficyna Wydawnicza AFM: Kraków. Kaszyński H., Ornacka K. (2007). Social Economy, Social Work and The Problem of Poverty Among Children in Poland [w:] K. Ornacka (red.), Cracow – Berlin Debate On Children, Families and Poverty. Seria „Zeszyty Pracy Socjalnej” 12. Uniwersytet Jagielloński, Instytut Socjologii: Kraków. Kawula S. (2008). Alternatywne kształty rodziny współczesnej. Tendencje przemian w początkach XXI wieku [w:] W. Muszyński, E. Sikora (red.), Miłość, wierność i uczciwość na rozstajach współczesności. Kształty rodziny współczesnej. Wydawnictwo Adam Marszałek: Toruń. Kehily M.J. (2008). Wprowadzenie do badań nad dzieciństwem, tłum. ks. Marek Kościelniak. Wydawnictwo WAM: Kraków. Kelm A. (1983). Formy opieki nad dzieckiem w Polsce Ludowej. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne: Warszawa. Key E. (2005). Stulecie dziecka, tłum. I. Moszczeńska. Wydawnictwo Akademickie „Żak”: Warszawa. Kirchner H. (red.) (1997). Janusz Korczak: pisarz - wychowawca - myśliciel. Instytut Badań Literackich PAN: Warszawa. Kocik L. (2002). Wzory małżeństwa i rodziny. Od tradycyjnej jednorodności do współczesnych skrajności. Oficyna Wydawnicza AFM: Kraków. Kocik L. (2006). Rodzina w obliczu wartości i wzorów życia ponowoczesnego świata. Oficyna Wydawnicza AFM: Kraków. Kohlberg L. (1984). Essays on Moral Development. Vol. I–II, Harper & Row: San Francisco. Kohn M.L., Schooler C. (1986). Praca a osobowość. Studium współzależności, tłum. B. Mach. PWN: Warszawa. Kojder A., Koseła A. i in. (red.) (1998). Encyklopedia socjologii. Oficyna Naukowa: Warszawa. Konecki K. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. PWN: Warszawa. Korczak J. (1958). Jak kochać dziecko [w:] Pisma wybrane. Nasza Księgarnia: Warszawa. Korczak J. (1978). Miłość. Pisma wybrane. T. III. Nasza Księgarnia: Warszawa. Korczak J. (1978). Momenty wychowawcze. Pisma wybrane. T. III. Nasza Księgarnia: Warszawa. Korczak J. (1978). Szare dni. Pisma wybrane. T. III. Nasza Księgarnia: Warszawa. Korczak J. (1984). Pedagogika żartobliwa [w:] Pisma wybrane. Nasza Księgarnia: Warszawa. Korczak J. (1994). Kiedy znów będę mały. [red. nauk. tomu H. Kirchner; oprac. tekstów, geneza utworów i uwagi o tekstach J. Bartnicka]. Latona: Warszawa. Korczak J. (1995). Dziecko i wychowawca. Wydawnictwo WAM: Kraków. 240 Bibliografia Korczak J. (2002). Jak kochać dziecko. Prawo dziecka do szacunku. Wydawnictwo Akademickie „Żak”: Warszawa. Korłowski K. (1959). Socjologizm pedagogiczny Durkheima. „Studia Pedagogiczne”. T. 7, 83–135. Kosiński S. (1989). Socjologia ogólna. Zagadnienia podstawowe. PWN: Warszawa. Koszałka G., Makara-Studzińska M., Koszałka H. (2004). Perspektywy rodziny polskiej w Unii Europejskiej. Wydawnictwo PWZN: Lublin. Kotlarska-Michalska A. (2012). Modele pracy socjalnej z rodziną [w:] A. Żukiewicz (red.). Praca socjalna w służbie ludziom. Wydawnictwo Edukacyjne Akapit: Toruń. Kotowska I.E. (red.) (1999). Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego. Szkoła Główna Handlowa: Warszawa. Kotowska I.E. ( 2002). Zmiany modelu rodziny. Polska – Kraje europejskie. „Polityka Społeczna” 4/2002. 2–8. Kowalczyk S. (1995). Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego. Wydawnictwo „Tum”: Wrocław. Kowalski S. (1986). Socjologia wychowania w zarysie. PWN: Warszawa. Krajewski W. (red.) (1996). Słownik pojęć filozoficznych, Scholar: Warszawa. Krasiński J. (1985). Personalistyczny charakter humanizmu chrześcijańskiego [w:] Cz. Bartnik. Tajemnica człowieka. Wokół osoby i myśli Wincentego Granata. Towarzystwo Naukowe KUL: Lublin. Krąpiec M.A. (1974). Ja – człowiek. Zarys antropologii filozoficznej. Redakcja Wydawnictw KUL: Lublin. Krąpiec M.A. (1991). Dzieła. T. IX: Ja – człowiek. Redakcja Wydawnictw KUL: Lublin. Krąpiec M.A. (2001). Dziecięctwo jako forma życia ludzkiego [w:] D. Kornas-Biela (red.). Oblicza dzieciństwa. Redakcja Wydawnictw KUL: Lublin. Krąpiec M.A. (2003a). Dziecko osobą dojrzewającą [w:] ks. J. Wilk (red.). W służbie dziecku. T. 1. Redakcja Wydawnictw KUL: Lublin. Krąpiec M.A. (2003b). Kim jest człowiek? [w:] M.A. Krąpiec i in. Wprowadzenie do filozofii. Redakcja Wydawnictw KUL: Lublin. Kwak A. (2001). Kierunki przemian rodziny – alternatywy dla małżeństwa. „Roczniki Socjologii Rodziny”. Tom XIII. Kwak A. (2008). Społeczny i indywidualny wymiar rodzicielstwa [w:] A. Kwak (red.). Rodzicielstwo między domem, prawem, służbami społecznymi. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej: Warszawa. Kwak A. (2012). Rodzicielstwo – inwestycja w przyszłość. Czy zawsze udana? [w:] J. Brągiel, B. Górnicka (red.). Rodzicielstwo w kontekście współczesnych przemian społecznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego: Opole. Kwak A., Mościskier A. (2002). Rzeczywistość praw dziecka w rodzinie. Wydawnictwa Akademickie „Żak”: Warszawa. Kwieciński Z. (1996). Swoistość i swojskość pedagogiki społecznej [w:] T. Frąckowiak (red.). Koncepcje pedagogiki społecznej. Eruditus: Poznań. Kwieciński Z. (1999). Edukacja wobec nadziei i zagrożeń współczesności [w:] J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.). Pedagogika i edukacja wobec nadziei i zagrożeń współczesności. Polskie Towarzystwo Pedagogiczne: Warszawa–Poznań. Kwieciński Z. (2000). Tropy, ślady, próby. Studia z pedagogiki pogranicza. Edytor: Poznań– –Toruń–Olsztyn. REDAKTOR PROWADZĄCY Lucyna Sadko ADIUSTACJA JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Barbara Górska KOREKTA Monika Zapała SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, tel./fax 12-631-18-83
