Psychospołeczne i aksjologiczne determinanty kultury
advertisement
Psychospołeczne i aksjologiczne determinanty kultury bezpieczeństwa służb mundurowych Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie Juliusz Piwowarski Wojciech Czajkowski PSYCHOSPOŁECZNE I AKSJOLOGICZNE DETERMINANTY KULTURY BEZPIECZEŃSTWA SŁUŻB MUNDUROWYCH Słupsk 2015 Recenzje: prof. nadzw. dr hab. Antoni Olak dr hab. prof. AP Andrzej Urbanek dr Zbigniew Kuźniar Redakcja językowa i korekta: Radosława Rodasik Ilustracja na okładce: Smulsky – Adobe Stock © Copyright by Wydawnictwo Społeczno-Prawne, Juliusz Piwowarski Publikacja jest wynikiem projektu naukowego „Kompetencje społeczne w bezpieczeństwie 17/IBNSP/2013/2014” ISBN 978-83-943337-6-8 Nakład 100 egz. Wydawnictwo Społeczno-Prawne 76–200 Słupsk, ul. Banacha 7/96 tel. +48 728-888-133 www.wspslupsk.pl mail: [email protected] Drukarnia „TOTEM. COM. PL Spółka z o.o” Spółka komandytowa ul. Jacewska 89, 88–100 Inowrocław Spis treści Wstęp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Rozdział 1 Intensywność działania w relacjach społecznych a poczucie zagrożenia. . 31 Rozdział 2 Wartości i przekonania normatywne jako mechanizmy regulacyjne zachowania członka grup dyspozycyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Rozdział 3 Osobowościowe i behawioralne wyznaczniki zachowania jednostki w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Rozdział 4 Kultura bezpieczeństwa a morale. Wyznaczniki skutecznego działania grup dyspozycyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Rozdział 5 Procesy motywacyjne w koncepcji A.H. Maslowa a pojęcie bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Rozdział 6 Kultura Bezpieczeństwa w perspektywie projektu G. Hofstede i projektu „Globe” R.J. House’a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Rozdział 7 Poczucie bezpieczeństwa w relacji społecznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Rozdział 8 Poczucie zagrożenia a paradoksy empatii w relacjach społecznych . . . . 155 Rozdział 9 Pierwszy filar japońskiej kultury bezpieczeństwa w interpretacji aksjologiczno-psychologicznej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 Zakończenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 5 Wstęp „Kultura jest własnością danej zbiorowości. Poznawanie kultury to przekraczanie jej społecznych i przestrzennych granic”1, twierdzi socjolog Marian Golka. Otaczająca ludzkie zbiorowości rzeczywistość społeczna, została ukazana przez Petera Bergera i Thomasa Luckmanna w pracy pod tytułem Społeczna konstrukcja rzeczywistości2, i jest ona wynikiem konstruowania jej za pomocą wspólnych wysiłków społeczeństwa w taki sposób, że określone fakty społeczne „pokrywają się z [odpowiadającymi im] pojęciami a ludzie świadomie zaczynają dążyć do objęcia mniejszej lub większej kontroli nad tym światem”3. Nieocenioną wartość podczas analizowania problematyki kultury bezpieczeństwa ma podjęcie refleksji nad zjawiskiem kultury. Kultura bowiem, stanowi takie zjawisko społeczne, które determinuje rozwój człowieka traktowanego jako podmiot bezpieczeństwa, z jego twórczą działalnością, widzianą w kontekście stojących przed nim licznych wyzwań4, wielu szans oraz ponoszonych ryzyk i grożących mu niebezpieczeństw5. Przypomnijmy w tym miejscu za Białą Księgą Bezpieczeństwa RP, iż podmiotem bezpieczeństwa jest „każdy świadomie istniejący i celowo działający podmiot (indywidualny lub zbiorowy), rozpatrywany z punktu widzenia jego bezpieczeństwa. (…)”6. Działania twórcze, w sposób kumulatywny, które są uwarunkowane dobrą znajomością dotychczasowego dorobku społeczeństwa, kreują nowe efekty, w tym nowe metody działania mające odkrywczy charakter dla podmiotu bezpieczeństwa. M. Golka, Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980, s. 40. 2 P. Berger, T. Luckmann, The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. 3 F. Inglis, Kultura, tłum. Małgorzata Stolarska, Sic!, Warszawa 2007, s. 10. 4 E. Aranowska, M. Goszczyńska (red.), Człowiek wobec wyzwań i dylematów współczesności. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Kozieleckiemu, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006. 5 Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013. 6 Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej…, op. cit., s. 247. 1 7 Autorzy niniejszej naukowej monografii wskazują na taki rodzaj konsensusu, który pozwalałby na uzyskanie określonej spójności, stanu swobodnego, wzajemnego korespondowania ze sobą przedstawianych efektów badań bezpieczeństwa. Proponowaną platformą ma być kategoria naukowa określana jako kultura bezpieczeństwa, wraz z jej trzema strumieniami: indywidualnym, społecznym i materialnym, nawiązującymi do naukowych idei takich na przykład postaci, jak Alfred Louis Kroeber, Marian Cieślarczyk, Waldemar Kitler, Stanisław Jarmoszko, Jan Czaja, Andrzej Urbanek czy Agnieszka Filipek. Prezentowana problematyka została zorganizowana poprzez wyróżnienie szeregu zagadnień omawianych w kolejnych rozdziałach tekstu. We wstępie zarysowano wzajemne relacje zachodzące pomiędzy kulturą w jej szerokim znaczeniu i kulturą bezpieczeństwa a pojęciami mającymi współcześnie zasadnicze znaczenie dla rozumienia działania człowieka. Podjęto problematykę kapitału społecznego zestawianego z kapitałem ludzkim wskazując przy tym na szczególną rangę tego pierwszego jako kategorii reprezentującej potencjał niematerialnych strumieni energii kultury bezpieczeństwa. Pokazano użyteczność pojęcia wpływu społecznego w interpretacji problematyki kultury bezpieczeństwa. Zwrócono także uwagę na znaczenie zwrotu kulturowego rozumianego jako współczesny trend w obszarze badania kwestii społecznych, do których niewątpliwie należy bezpieczeństwo. W rozdziale pierwszym podjęto kwestię intensywności działania odnosząc ją do problemów zagrożenia bezpieczeństwa i pokazując użyteczną miarę tego aspektu działania w postaci Wzoru Zachowania A. Dokonano także interpretacji przystosowawczego i nie przystosowawczego znaczenia tego wzoru zachowania prowadzącego równocześnie do korzyści i kosztów. Rozdział ten został oparty na artykule Kultura bezpieczeństwa – wartości i czynniki osobowościowe jako determinanty zachowań członków grup dyspozycyjnych. W rozdziale drugim autorzy wprowadzili do prezentowanych rozważań kategorię wartości jako istotny wskaźnik pozwalający na interpretację zachowania. Przeprowadzono interpretacje pojęcia wartości, pokazano metody badania oraz zaprezentowano wyniki badań empirycznych skoncentrowanych na problematyce bezpieczeństwa, w których wykorzystywano wskaźnik wartości w postaci metody S.H. Schwartza. Podstawą rozdziału 8 drugiego stał się artykuł J. Piwowarskiego, W. Czajkowskiego, P. Spilý’ego, Wartości i przekonania normatywne jako mechanizmy regulacyjne zachowania członka policyjnych grup dyspozycyjnych. W rozdziale trzecim przedstawiono wyniki badań empirycznych dotyczących identyfikowania Wzoru zachowania w grupie osób badanych służących interpretacji społecznego stereotypu dotyczącego grupy zawodowej funkcjonariuszy służb mundurowych. Rozdział trzeci jest poszerzeniem naszego artykułu Axiological, personality and behavioral determinants of an individual’s behaviour in a situation of danger. Uzyskane wyniki prowadzą do ważkich poznawczo i istotnych społecznie rezultatów. W rozdziale czwartym pracy podjęto także istotne zagadnienie dotyczące uwarunkowań morale członków grup dyspozycyjnych. W ramach tego problemu wskazano, jak wcześniej w referacie J. Piwowarskiego, W. Czajkowskiego, Kultura bezpieczeństwa a morale. Wyznaczniki skutecznego działania grup dyspozycyjnych przedstawionym na międzynarodowej konferencji naukowej, O potrzebie i możliwościach diagnozowania oraz doskonalenia morale żołnierzy i funkcjonariuszy służb mundurowych, na rangę mechanizmów aksjologicznych, przywołano znaczenie charakterystyk zachowania w postaci Wzoru zachowania A, zwrócono uwagę na zmienne o charakterze osobowościowym dotyczące indywidualnych podmiotów bezpieczeństwa. Równie istotnym zagadnieniem okazała się problematyka motywacji zaprezentowana w rozdziale piątym. Szczególną uwagę zwrócono na rozróżnienie dwu typów motywacji prowadzących do zupełnie odmiennych konsekwencji w działaniu człowieka zmierzającym do poprawy personalnego wymiaru kultury bezpieczeństwa. Rozdział szósty zawiera istotne odniesienia do problematyki wymiarów kultury szczególnie użyteczne w prowadzonej analizie kultury bezpieczeństwa. Omówiono w nim klasyczne badania G. Hofstede i R.J. House’a wskazujące na ważkie wymiary rzeczywistości społecznej, jak np. dystans władzy, hierarchiczność i unikanie niepewności. W rozdziale siódmym zaprezentowano normatywne warunki nawiązania kontaktu w relacji społecznej pokazując na konsekwencje, jakie wynikają z różnych stylów wchodzenia w relacje interpersonalne. Rozdział ten jest również podsumowaniem międzynarodowego projektu badawczego Aksjologiczne aspekty zachowania członka grupy dyspozycyjnej w sytuacji 9 zagrożenia oraz projektu naukowego Kompetencje społeczne w bezpieczeństwie. Osobowość i wzór zachowania A., które był realizowane w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie. Niektóre z nich mają znaczenie konstruktywne, inne prowadzą do negatywnych dla relacji konsekwencji stanowiąc zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwa. Rozwinięciem tej problematyki jest treść rozdziału ósmego, w którym analizowano relacje pomiędzy empatią a poczuciem zagrożenia bądź bezpieczeństwa. W rozdziale tym pokazano trzy kategorie zaburzeń osobowości, w które może być uwikłany indywidualny podmiot bezpieczeństwa, w postaci zaburzeń typu borderline, narcyzmu i psychopatycznych zaburzeń osobowości omawiając ich konsekwencje dla poczucia bezpieczeństwa. W ostatnim rozdziale analizowano pojęcie kultury bezpieczeństwa w kontekście katalogu samurajskich cnót Bushido, które wywodzą się z japońskich rodów wojennych. ZJAWISKO KULTURY – „KULTURA JEST WAŻNA” Filozof i socjolog Roger Scruton7, broni tradycyjnych zasad i wartości kultury Zachodu, zarówno przed krytyką wewnętrzną i przed oponentami atakującymi ją z zewnątrz. Scruton sądzi, że słuchy o wyczerpaniu się formuły kulturowej Europy są bezpodstawne. Ukazuje on, jak zachodnia kultura wciąż pozostaje źródłem sprawdzonych moralnych oraz społecznych kompetencji, polemizując z szydercami, niesłusznie traktującymi ją jako spuściznę o przestarzałym charakterze. R. Scruton uważa, że społeczeństwo może być dobrze zorganizowane dzięki mądrze działającym władzom oraz stosowaniu rządów prawa. Tak widzi R. Scruton właściwe podejście do tworzenia siły drugiego, społecznego strumienia kultury bezpieczeństwa narodowego. Prawo oznacza według niego przede wszystkim „prawo do posłuszeństwa”, nie do anarchizującej wersji praw człowieka i obywatela, które przesłaniają tradycyjną kulturę obowiązku. Posłuszeństwo jest według R. Scrutona główną cnotą istot politycznych, która pozwala im zarówno R. V. Scruton, Modern Culture, Continuum International Publishing Group, London-New York, 2013. 7 10 rządzić, jak i podporządkowywać się, i bez której to dyspozycji – energia społeczna słabnie. Społeczeństwa, które dysponuje prawdziwą, dobrze rozumianą wolnością, według Scrutona nie jest dziś stać, na zgubny dlań konflikt z posłuszeństwem wynikającym z tradycyjnej kultury, wraz z jej zasobami prawno-organizacyjnymi8. R. Scruton głosi więc, iż „kultura jest ważna”9, co wydaje się być oczywistością ale jednak w dobie globalizacji zaczyna być tak istotnym brakiem, że należy częściej o tym mówić i prowadzić działania10 idące za tą wskazówką. Gdy idzie o zachodni krąg kulturowy, obowiązek ten winien być szczególnie mocno podejmowany przez mieszkańców Europy, będącej kolebką wielkich osiągnięć zachodniej cywilizacji, mającej nadal ogromne znaczenie dla całego współczesnego świata. Chcąc jednak mieć moralną i społeczną legitymację do głoszenia wobec innych, iż „kultura jest ważna”, trzeba zawsze najpierw zaczynać od siebie. Obecne zachodnie trendy społeczne, wychowawcze czy polityczne, są często fałszywą interpretacją korzystania z przestrzeni wolności, co powoduje obniżanie poziomu wielu obszarów kultury i działa też destrukcyjnie na kulturę bezpieczeństwa narodowego. Egoistyczna i anarchizująca, z gruntu fałszywa „wolność”, ma uwalniać człowieka od rzekomych „więzów kultury”, od powinności przestrzegania reguł, jakie wyznacza człowiekowi system kultury, od obowiązków i od ponoszenia odpowiedzialności. W dzisiejszej sytuacji, kiedy szeroko popularyzuje się anarchizującą wersja pseudo-wolności, w której nieproporcjonalnie mało w stosunku do praw człowieka, mówi się o jego obowiązkach, niepomiernie wzrasta zagrożenie roztrwonienia europejskiej kultury. W ślad za tym moralność ze szkodą dla narodowej kultury bezpieczeństwa, może zostać zepchnięta R. Scruton, Gentle Regrets: Thoughts from a Life, Continuum International Publishing Group, London & New York 2005. 9 R. Scruton, Kultura jest ważna. Wiara i uczucie w osaczonym świecie, Zysk i Ska, Poznań 2010, s. 105–106. 10 Działanie w naukach społecznych to taki rodzaj postępowania, z którym podmioty będące ich autorami wiążą pewien sens, znaczenie; takie ujęcie kategorii działanie rozpowszechniło się dzięki socjologii Maxa Webera: „Działanie oznacza ludzkie zachowanie (zewnętrzny lub wewnętrzny czyn, zaniechanie lub znoszenie), jeśli i o ile [podmiot] działający, bądź wielu działających, wiąże z nim pewien subiektywny sens” – definiuje Max Weber w dziele Gospodarka i społeczeństwo, s. 6. 8 11 do sfery anachronizmów, ustępując ponowoczesnej, mało cywilizowanej obyczajowości, wskazującej na trend spychający nas do poziomu barbarzyńców, dysponujących co prawda zaawansowaną techniką ale ułomnych pod względami – moralnym, społecznym oraz intelektualnym. Trzeba temu trendowi dla zachowania wysokiego poziomu mocy kultury bezpieczeństwa zapobiec. Subobszarem zjawiska kultury, który jest pracowicie budowany przez społeczeństwa podczas zachodzenia historycznych procesów, jest kultura bezpieczeństwa narodowego. Jest to transparentnie zarysowująca się domena kultury, której geneza zaczęła towarzyszyć człowiekowi u zarania dziejów jego rozwoju. Antropolodzy, z Bronisławem Malinowskim na czele zauważyli, że zapewnienie bezpieczeństwa leżało u podstaw humanizacji i stanowiło conditio sine qua non nie tylko dla przetrwania gatunku ludzkiego, ale także dla rozwoju wielu płaszczyzn ludzkiej kultury11. WPŁYW SPOŁECZNY i KAPITAŁ SPOŁECZNY Dzięki zjawisku wpływu społecznego zbiorowości społeczne stają się czymś więcej niż zbiorami jednostek ludzkich. Poprzez oddziaływanie wpływu społecznego tworzone są normy grupowe, a pojedyncze osoby potrafią wykroczyć poza zawężoną, egoistyczną perspektywę własnego interesu i swoje działanie ukierunkować na realizację dobra swojego społeczeństwa. Wpływ społeczny jest istotną siłą, będącą fundamentem zjawisk społecznych, które warunkują postęp kultury narodowej, a wraz z nią kultury bezpieczeństwa narodowego. Psychologia społeczna wykorzystywana dla potrzeb transdyscyplinarnych badań nad istotą narodowej kultury bezpieczeństwa, potrafi wywierać skuteczny wpływ na społeczność, która kształtuje przyszłą rzeczywistość społeczną, dla której nie bez znaczenia są takie kategorie, jak kapitał ludzki i kapitał społeczny. S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 101. 11 12 Definicja Stanisława R. Domańskiego określa, że kapitał ludzki to „zasób wiedzy, umiejętności, zdrowia i energii witalnej zawartej w danym społeczeństwie (narodzie). Kapitał ludzki jest zasobem, który jest źródłem przyszłej satysfakcji czy też, ogólnie mówiąc – usług o jakiejś wartości”12. Józef Penc dodaje tu istotną uwagę: „Kapitał ludzki nie zmienia się dokładnie tak, jak liczba ludności: kraj liczebnie słaby może posiadać potężny (…) zasób kapitału ludzkiego (…)”13. Pierre Bourdieu, tak z kolei definiuje drugą z wyżej przywołanych kategorii. Kapitał społeczny to „zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem [przez ludzkie grupy społeczne] trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków, wspartych na wzajemnej znajomości i uznaniu – lub inaczej mówiąc – z członkostwem w grupie, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci posiadanego przez kolektyw [potencjału]”14. Zakłada się, że problematyka dotycząca wpływu społecznego w sposób zasadniczy łączy się z podejmowaną problematyką znaczenia kapitału ludzkiego oraz kapitału społecznego. Jest to szczególnie istotne w perspektywie interpretacji zmiennych społecznych odniesionych do problematyki bezpieczeństwa. W interpretacjach odniesionych do kategorii kapitału ludzkiego i społecznego zwraca się uwagę na tzw. polski paradoks sprowadzający się do tego, że pomimo bardzo słabego kapitału społecznego polska gospodarka wzrasta dynamicznie. Zjawisko to próbuje się tłumaczyć znaczeniem kapitału ludzkiego, w który się inwestuje prowadząc w konsekwencji do dynamizowania gospodarki. Janusz Czapiński wyjaśniając taki trend rozwojowy w gospodarce polskiej po roku 1989 zwraca uwagę na intensywne inwestowanie Polaków w samych siebie, co przełożyło się na rozwój gospodarczy. Wskazuje na inwestowanie w zdrowie, kompetencje i dobrostan psychiczny. Warto także zwrócić uwagę na rozróżnienie dotyczące „greckiej” drogi rozwoju powiązanej z niskim kapitałem społecznym i „irlandzkiej” drogi rozwoju, która S. R. Domański, Kapitał ludzki. Stan i perspektywy, [w:] Raport Rady Strategii Społeczno-Gospodarczej, przy Radzie Ministrów, Warszawa 1998, nr 27, s. 67. 13 J. Penc, Leksykon biznesu, Placet, Warszawa 1997, s. 186. 14 P. Bourdieu, The Forms of capital, http://www.marxists.org/reference/subject/ philosophy/works/fr/bourdieu-forms-capital.htmp (15.08.2014). 12 13 powiązana została z wysokim kapitałem społecznym15. Porównanie tych dwóch dróg rozwoju pokazuje casus Polski, w której nastąpił intensywny wzrost kapitału ludzkiego, z którym dotychczas nie idzie w parze wzrost kapitału społecznego. Taki stan rzeczy odnosi się do specyfikacji związanej z pojęciem zaufania społecznego pozostającego w swoistym niedorozwoju wobec wzrostu składowych kapitału ludzkiego operacjonalizowanych poprzez poziom wykształcenia i doświadczenie zawodowe dowodzące kompetencji, zdrowie, pochodzenie społeczne i dobrostan psychiczny. Kapitał społeczny często jest rozumiany jako sieci społeczne regulowane poprzez normy moralne, system wartości i zwyczaje wiążące jednostkę ze społeczeństwem i pozwalające jej na współdziałanie z innymi w celu uzyskiwania dobra wspólnego16. Działanie w obszarze wspomnianych sieci społecznych, stanowią obszar dotyczący wpływu wywieranego na innych oraz wpływu, jakiemu się poddaje podmiot. Przy czym dokonywanie takiego wpływu rozumiane jest w tym kontekście w kategoriach konstruktywnych wykluczających manipulowanie zachowaniem innych osób w celu uzyskiwania korzyści przez jednostkę. Podejmowanie takich działań jest sprzeczne z normą dobra wspólnego i zaprzecza regule zaufania w relacjach społecznych opartych na zasadzie otwartości i wzajemności17. Wpływ społeczny interpretuje się jako stałą, nieodłączną charakterystykę relacji interpersonalnych. W sytuacjach związanych z polityką, istotną konkretyzacją tej charakterystyki jest realizacja celów politycznych. Podleganie wpływowi społecznemu prowadzi do zmiany w zachowaniu wynikającej z wyobrażonej, bądź realnej presji ze strony innych. Intensywność tej presji i rodzaj kontekstu, w którym wpływ społeczny zachodzi, prowadzi do zaktywizowania jednej z trzech form ulegania innym ludziom: • konformizmu, • podporządkowywania się, • posłuszeństwa. J. Czapiński, Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne”, 4, 2008. 16 Ibidem. 17 R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. 15 14 W każdej z powyższych trzech form podlegania wpływowi społecznemu, jednostka ludzka kieruje się jednym z trzech motywów tłumaczących zachowanie podmiotu w relacjach społecznych. Pierwszy z nich dotyczy potrzeby dokonywania właściwych wyborów, które nie zawsze mogą być przez podmiot dokonywane samodzielnie. W pewnych warunkach potrzebuje się przewodnika, lidera, doradcy, których uznaje się za bardziej kompetentnych od siebie samego. Drugim motywem stanowiącym o uleganiu presji jest potrzeba aprobaty społecznej. Możemy zachowywać się konformistycznie dążąc do prezentowania wzorów zachowań akceptowanych i podzielanych w określonej grupie społecznej. Trzecim, równie istotnym, motywem ulegania presji jest utrzymywanie obrazu własnej osoby na względnie stabilnym poziomie. Wskazanie trzech form działania wpływu społecznego oraz zidentyfikowanie głównych motywów skłaniających jednostkę do ulegania presji prowadzi do sformułowania zgeneralizowanego sposobu interpretowania relacji międzyludzkich. Otóż możemy założyć, że wpływ społeczny stanowi niezbywalny element relacji interpersonalnych zachodzący również wtedy, gdy presja ze strony innych ma tylko postać wyobrażoną. Konstatacja ta ma również znaczenie dla kontekstu polityki, w którym, jak się wydaje, wywierany wpływ społeczny jest w większym stopniu intencjonalny i uświadamiany. Spostrzegany stopień intencjonalności działań polityków stanowiących formę wpływu społecznego skłania do rozważania dylematu – w jakim stopniu stanowi to wyzwanie, a w jakim może być zagrożeniem we współczesnych warunkach życia politycznego. W sygnalizowanej problematyce wpływu społecznego należy wskazać – co jest istotne również dla perspektywy badawczej, jaką oferuje kultura bezpieczeństwa – na dwie jego postaci. • Po pierwsze, będzie to wpływ społeczny rozumiany konstruktywnie. W tak zarysowanym kontekście, relacja społeczna rozumiana jest jako współdziałanie dwóch podmiotów – w warstwie psychologicznej równoprawnych. Stwarza to możliwość nawiązania konstruktywnych relacji społecznych dających obydwu partnerom równoważne możliwości prezentowania zachowań, które mogą prowadzić do zmiany zachowania partnera. • Po drugie, odmienną i niekonstruktywną formą wpływu społecznego będzie manipulowanie dotyczące sytuacji sprowadzających 15 się do realizowania własnych celów podmiotu z dopuszczaniem intencjonalnego traktowania drugiego partnera w sposób przedmiotowy. Istotne jest również to, że ten drugi partner w typowej sytuacji tak rozumianej manipulacji nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest poddawany manipulowaniu. Kwestie te posiadają także odniesienia do problematyki poczucia bezpieczeństwa, które może być istotnie zaburzone w sytuacji wejścia w kontakt z osobą manipulującą zachowaniem podmiotu bezpieczeństwa. Zaburzenie poczucia bezpieczeństwa będzie w dużej mierze wynikało ze złamania reguły wzajemnego zaufania w relacjach społecznych, które w takich warunkach nie mogą prowadzić do wzrostu dobra wspólnego. Wskazany kontekst nadużycia zaufania będzie stanowił podstawę do prezentowania działań obronnych przez osobę, której zaufanie zostało nadużyte. Dobro wspólne – jak można przeczytać w Encyklopedii Katolickiej – jest to wartość zbiorowa wynikająca z wrodzonych zadatków natury człowieka, obejmująca doskonałość wielości osób, którą osiągają one we wzajemnym współżyciu i współdziałaniu poprzez korzystanie ze społecznych urządzeń i środków18. Inna definicja określa dobro wspólne jako podstawowy czynnik życia społecznego, motywujący działania społeczne osób tworzących daną społeczność; dobro, które jest rzeczywistym celem każdego człowieka i zarazem całej społeczności19. Tworzenie dobra wspólnego w toku istnienia relacji społecznej było opisywane także przez przedstawicieli psychoterapii i filozofii dialogu, którzy analogicznie interpretowali relacje międzyludzkie. C. Rogers i M. Buber niezależnie od specyfiki działalności w swoich obszarach działalności przyjmowali podobne, ogólne założenia dotyczące relacji zachodzących pomiędzy dwoma osobami. Najbardziej istotna zbieżność poglądów C. Rogersa i M. Bubera dotyczy sposobu rozumienia relacji Ja – Ty jako relacji osobowej pomiędzy dwoma podmiotami20. J. Krucina, Dobro wspólne, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 3, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1985, k. 1379. 19 M. A. Krąpiec, Dobro wspólne, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 2, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2001, s. 628. 20 M. Buber, The knowledge of man: A philosophy of the interhuman. Harper, New York 1966; M.S. Friedman, Carl Rogers and Martin Buber: self-actualization and dialogue, “Person-Centered Review”, 4, 1987, 409‒436. 18 16 C. Rogers podkreśla podstawowe znaczenia bezwarunkowej akceptacji partnera. Pisząc o relacji, rozumie przez nią relację Ja – Ty, a nie relację Ja – To. Relacja Ja – To stanowi klasyczny przykład relacji uprzedmiatawiającej sprowadzającej się do aktów nadużycia zaufania partnera poprzez podjęcie prób manipulowania jego zachowaniem. Zasadniczy warunek kontaktu, który może uzyskać wówczas znaczenie terapeutyczne i rozwijające, to traktowanie innego człowieka w sposób osobowy, stanowiący zaprzeczenie kontaktu, w którym partnera traktowany jest tylko jak przedmiot. Osobowe, podmiotowe traktowanie partnera w danej relacji, stanowi podstawę dla doświadczania poczucia bezpieczeństwa podczas relacji społecznej. Zarówno C. Rogers, jak i M. Buber – obydwaj podnosili kwestię wzajemności podczas kontaktu, sprowadzającej się do konsekwentnego, podmiotowego traktowania partnera, spostrzegania go w sposób indywidualny oraz prezentowania siebie samego w tej relacji w sposób otwarty oraz zgodny z prawdą. Taka interpretacja relacji międzyludzkiej opartej na zaufaniu i wzajemności może stanowić drogę do tworzenia sieci społecznych skoncentrowanych na budowaniu wspólnego dobra21. Istotne jest także w tym miejscu wskazanie na sposób rozumienia pojęcia bezpieczeństwa. W interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców22. W tym też kontekście należy czytać interpretację pojęcia bezpieczeństwa interpretowanego przez J. Piwowarskiego w kategoriach zawartych w wymiarze bezpieczeństwo – zagrożenie23. W. Czajkowski, Interpersonal Framework of Establishing Contact in Psychotherapy, [w:] M. Kliś, J. Kossewska, W. Czajkowski, Studies on Communication and Stress. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagicznej w Krakowie, Kraków 2006. 22 W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Katowice: Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, s. 4. 23 J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. 21 17 Rozwojowi człowieka oraz codziennemu funkcjonowaniu tworzonych przez niego grup, zbiorowości społecznych, instytucji i innych organizacji – rodzin, społeczności lokalnych, w tym też i grup zawodowych – towarzyszy bezustanne wznoszenie gmachu kultury. KULTURA I BEZPIECZEŃSTWO Fenomen kultury to ogół materialnych i niematerialnych elementów składających się na utrwalony dorobek człowieka. W 1871 roku angielski antropolog Edward Tylor sformułował definicję pojęcia kultura24. Według E. Tylora kultura zawiera wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, obyczaje i inne możliwości zdobyte przez człowieka jako członka określonego społeczeństwa. Antropolog kulturowy i socjolog, Alfred L. Kroeber podał koncepcję kultury, stanowiącą inspirację dla idei trzech strumieni kultury bezpieczeństwa. W idei A. L. Kroebera, trzema składowymi kultury są rzeczywistość materialna, kultura społeczna i kultura etyczna, czemu Kroeber dał wyraz w pracy The Nature of Culture25. Zauważmy, że zjawiska społeczne kultura oraz bezpieczeństwo, funkcjonują w bardzo zbliżony sposób: 1. Zarówno dla bezpieczeństwa, jak i dla kultury znaczenie mają dwa, występujące jednocześnie wyróżniki – to przestrzeń i czas. 2. Fizyczna przestrzeń daje pole do powstania regionów bezpieczeństwa czy obszarów zagrożeń i pozwala, by kultura mogła się rozszerzać zajmując coraz to większe terytorium. 3. Czas tworzy układ odniesienia, w którym trwa na pewnym terytorium proces budowania kultury, bliźniaczy z procesem rozwoju jednostek ludzkich, grup społecznych oraz całych narodów – rozwój ten determinuje poziom ich bezpieczeństwa. 4. Proces rozwoju jest najpotężniejszym mechanizmem prewencji, przeciwdziałającym wszelkim zagrożeniom a nawet – zgodnie z definicją bezpieczeństwa może być uznany za analogię zjawiska bezpieczeństwa ujmowanego procesualnie. E. B. Tylor, Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871. A. L. Kroeber, The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952; Idem, Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944. 24 25 18 5. Kultura jest nie tylko pewną „wartością dodaną”, lecz stanowi autonomiczny potencjał obronności podmiotów – na polu militarnym, politycznym, społeczno-kulturowym, ekonomicznym, ekologicznym, zdrowotnym i w takich sferach aktywności, jak prawno-organizacyjna, technogenna lub cybernetyczna. 6. Kultura w odniesieniu do podmiotów funkcjonujących w obszarze jej oddziaływania, począwszy od skali personalnej, aż po skalę społeczną, stanowi mechanizm, który może wpływać na postawy i zachowanie tych podmiotów w określonych sytuacjach, procesach, czy zdarzeniach niosących z sobą różne wyzwania szanse, ryzyka i zagrożenia. 7. Kultura może służyć także jako model teoretyczny, posiadający moc eksplanacyjną, przydatną między innymi w dyscyplinie nauk o bezpieczeństwie. ZWROT KULTUROWY W BADANIACH PROBLEMÓW BEZPIECZEŃSTWA Zwrot kulturowy upowszechniła praca stanowiąca zbiór esejów amerykańskiego socjologa Fredrica Jamesona The Cultural Turn26. Postmodernizm wskazał na kulturę, jako pierwszoplanową kategorię w dyskursach dotyczących kwestii społecznych. Jeśli kultura to,,całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów, przekazy F. Jameson, The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern 1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998; Idem: Globalization and Political Strategy, [w:] „New Left Review”, 4 (July–August, 2000); Idem: Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University, Xi’an 1987; Idem: Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham 1991; Por. G. Steinmetz, State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999; M. Jacobs, L. Spillman, Cultural sociology at the crossroads of the discipline, [w:] „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts” 2005, 33, s. 1–14; V. E. Bonnell, L. Hunt, Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley1999. Trzy filary kultury bezpieczeństwa. 26 19 wany z pokolenia na pokolenie (…)”27, a jej składowymi są takie czynniki redukujące zagrożenia, jakimi są principia społecznego współżycia, wzory kulturowe i założenia moralne właściwych dla danej zbiorowości społecznej zachowań, to w konsekwencji, wpływa ona na powstawanie faktów społecznych oraz artefaktów należących do tego subobszaru kultury, którym jest kultura bezpieczeństwa. Z czasem ten kierunek badań naukowych uzyskiwał coraz to większe znaczenie opisowe, poznawcze i wartościujące oraz praktyczne i prognostyczne, a co za tym idzie – również i autonomię. Dziś inspirują go między innymi takie nurty myśli człowieka, jak na przykład realizm czy idealizm, dzięki transdyscyplinarnemu konstruktywistycznemu przełomowi jaki nastąpił w latach 80. W badaniach bezpieczeństwa inspirujących dziś również wielu badaczy zajmujących się naukami o bezpieczeństwie, można stosować do badań podmiotów bezpieczeństwa każdej skali, nie ograniczając się tylko do państwowocentrycznej perspektywy badawczej. Są stosowane już począwszy od skali indywidualnych podmiotów bezpieczeństwa, poprzez skalę podmiotów grupowych, aż po społeczeństwa-narody i ich państwa. Zwięzła definicja pojęcia kultura bezpieczeństwa, którą proponuje Juliusz Piwowarski, jest sformułowana następująco: Kultura bezpieczeństwa to ogół materialnych i pozamaterialnych elementów utrwalonego dorobku człowieka, służących kultywowaniu, odzyskiwaniu (gdy utracono) i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa określonych podmiotów. Można rozpatrywać ją w wymiarze indywidualnym – mentalno-duchowym, wymiarze społecznym oraz wymiarze fizycznym (materialnym)28. Rozbudowaną, tak zwaną spektralną wersję definicji kultury bezpieczeństwa, ukazującą ważność, jaką dla przedmiotowej problematyki ma świadomość podmiotu bezpieczeństwa29, przytoczono poniżej. Jest to efekt polsko-ukraińskiej współpracy i wynik wymiany poglądów naukowych, Hasło „Kultura”, Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996, s. 445. J. Piwowarski, Trzy filary kultury bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2015, ISSN 2299‒4033, nr 19, s. 21–33. 29 Zob. A. Zduniak, N,. Majchrzak, Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012. 27 28 20 mającej miejsce w Cracow Research Institute for Security and Defence Skills APEIRON. Autorami definicji są Juliusz Piwowarski i Vasyl Zaplatyński. W proponowanym ujęciu kultura bezpieczeństwa30 to ogół utrwalonego, materialnego oraz niematerialnego dorobku człowieka służącego mu militarnie i pozamilitarnie – czyli szeroko rozumianej autonomicznej obronności określonych indywidualnych oraz grupowych podmiotów. Fenomen ten jest trychotomią, skomponowaną przez trzy wymiary: • – wymiar mentalno-duchowy, (indywidualny), • – wymiar organizacyjno-prawny (społeczny), • – wymiar fizyczny (materialny). Kultura bezpieczeństwa służy człowiekowi przy przedstawieniu poniższych celów i potrzeb: 1. Skuteczna kontrola nad pojawiającymi się zagrożeniami, zmierzająca do uzyskania stanu o satysfakcjonująco niskim poziomie zagrożeń, 2. Odzyskiwanie bezpieczeństwa w sytuacji, gdy zostało ono utracone, 3. Optymalizacja (harmonia), dla danego podmiotu, poziomu wielosektorowo pojmowanego bezpieczeństwa, 4. Pobudzanie w społecznej i personalnej skali świadomości człowieka przekonań o potrzebie ciągłego samodoskonalenia i trychotomicznego (mentalny, społeczny, materialny) rozwoju, oraz uaktywniania motywacji, i postaw skutkujących indywidualnymi i zespołowymi działaniami, powodującymi komplementarny rozwój indywidualnych i grupowych podmiotów bezpieczeństwa, w tym ich autonomicznej obronności. Prekursorem badań kultury bezpieczeństwa i obronności w Polsce jest Marian Cieślarczyk, twórca Transdyscyplinarnego Centrum Badań Problemów Bezpieczeństwa przy Uniwersytecie Przyrodniczo-Humanistycznym w Siedlcach. Należy przy tym zauważyć, że obronność w tej koncepcji jest pojęciem znacznie wykraczającym poza schematyczne kojarzenie go J. Piwowarski, Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, P. Bogdalski, J. Cymerski, K. Jałoszyński (red.), Szczytno 2014, s. 451. 30 21 wyłącznie ze sferą militarną. Obronność w teorii M. Cieślarczyka oznacza równocześnie potencjał o znaczeniu pozamilitarnym. Potencjał ten umożliwia skuteczne przeciwdziałanie i zapobieganie zaistnieniu zagrożeń oraz przeciwstawienie się zagrożeniom z chwilą ich realnego wystąpienia. Definicja kultury bezpieczeństwa autorstwa profesora Mariana Cieślarczyka brzmi następująco: kultura bezpieczeństwa i obronności to społeczna matryca, „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działań (współdziałania) podmiotów, w rożny sposób przez te podmioty wyuczonych i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia”31. Koncepcja Mariana Cieślarczyka pokazuje, iż kultura bezpieczeństwa i obronności manifestuje się w trzech następujących wymiarach: • Pierwszy wymiar – składają się nań określone idee, wartości i duchowość człowieka, • Drugi wymiar – odnosi się do oddziaływań społecznych organizacji i systemów prawa, • Trzeci wymiar – obejmuje on materialne aspekty egzystencji ludzkiej. Powyższe składowe Marian Cieślarczyk nazywa „filarami kultury bezpieczeństwa”. Badacz ten kolejno określa je jako filar mentalno-duchowy, filar organizacyjno-prawny oraz filar materialny. Składowe tych filarów pomimo swojej specyfiki, również przenikają się. Na przykład wiedza występująca jako składnik pierwszego filaru, jest w znacznym stopniu także elementem filaru drugiego, mającego charakter organizacyjno-prawny oraz innowacyjno-techniczny. Koncepcja kultury bezpieczeństwa umożliwia w wielu przypadkach ponowne zintegrowanie wyników wielodyscyplinar M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 210. 31 22 nych badań dotyczących skomplikowanej problematyki bezpieczeństwa i obronności. Koncepcja ta zawiera w sobie też emocjonalny i racjonalny ładunek neutralizujący pojmowanie bezpieczeństwa jako zdolności do generowania przeciwko zaistniałym zagrożeniom kontrolowanej (do czasu) uzasadnionej „agresji”. Zwracając uwagę na definicję fenomenu kultury bezpieczeństwa widzimy, iż wskazuje ona na to, że opisywane zjawisko łączy w sobie przejawy wszystkich aspektów życia społecznego: duchowość, kompetencje społeczne, materialność i ich spójną, holistyczną realizację. Sprzyja ona bezpieczeństwu rozumianemu zarówno jako wartość (I strumień kultury bezpieczeństwa), jako pożądany stan (I, II i III strumień kultury bezpieczeństwa) oraz jako proces, którego celem jest wykorzystanie dziedzictwa pokoleń, odtwarzanego i wciąż na nowo ewoluującego w trzech sferach dotyczących jednostki ludzkiej, zbiorowości społecznej oraz materialnego wymiaru egzystencji ludzkiej – nieprzerwanie dzięki funkcjonowaniu intersubiektywnego zjawiska, które jest międzypokoleniowym przekazem narodowym32. Bezpieczeństwo realizowane jest poprzez funkcję obronności, także rozumianej bardzo szeroko – nie tylko widzianej jako kategoria rozważań militarnych. Jak pisze Cieślarczyk: „z moich badań wynika, że dziś, ale i w dającej się przewidzieć przyszłości, myślenie o obronności tylko w kategoriach militarnych jest niewystarczające”33. Zupełnie podobną myśl zawarła Emma Rothschild w artykule Czym jest bezpieczeństwo?34, uszczegó Pokolenie – pojęcie to możemy rozpatrywać ze względu na następujące determinanty tego zjawiska społecznego: a) genealogiczne następstwo dzieci po rodzicach – występuje ono na przykład w zapisach Biblii, czy drzewach genealogicznych, b) paragenealogiczne – rozszerzenie poprzedniego ujęcia na całe społeczeństwa, c) ujęcie „metrykalne” (są to wszelkie grupy rówieśnicze) oraz d) ujęcie kulturowe; por. M. Wallis, Koncepcje biologiczne w humanistyce, [w:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959; podobne rozróżnienie w definiowaniu pojęcia pokolenie przyjmuje M. Ossowska, Koncepcja pokolenia, [w:] „Studia Socjologiczne” 1963, 2, jednak, jej pierwsza typologia ogranicza się do typu rodowo-genealogicznego (relacja rodzice–dzieci) i kulturowo-genealogicznego (relacja nauczyciel–uczeń). 33 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010, s. 11. 34 E. Rotschild, What Is Security?, ”Daedalus”, Vol. 124, No. 3, Summer 1995, s. 53–98. 32 23 ławia potrzebę redefinicji kategorii bezpieczeństwo w procesie rozszerzania jego koncepcji. Pojęcie obronności jako potencjał rozpatrywany w wymiarze indywidualnym i w wymiarze społecznym (kolektywnym) jest niemalże tożsame z pojęciem kultury bezpieczeństwa. Można mówić o spójnej, choć wielowątkowej kulturze bezpieczeństwa, dla poziomu której ogromne znaczenie mają między innymi wychowanie i nauczanie, tożsamość i więzy społeczne oraz podejmowanie wyzwań związanych ze świadomym wysiłkiem mającym za cel samodoskonalenie człowieka i na tej bazie, udoskonalanie tworzonych przez niego organizacji społecznych, np. w duchu wspólnotowym, tak jak to proponuje amerykański badacz społeczny, Amitai Etzioni35. Według niego „człowiek nie istnieje dopóki nie istnieje społecznie; to, czym jest, zależy od jego bytu społecznego, zaś jego użytek z tego społecznego bytu jest w sposób nieodwracalny związany z tym, kim się staje. Posiada zdolność do kontrolowania swego bytu wewnętrznego, zaś główna droga do samokontroli prowadzi do połączenia się z innymi, podobnymi do niego [indywidualnymi podmiotami bezpieczeństwa], w działaniach społecznych”36. Użycie kategorii kultura bezpieczeństwa odnotowuje się wśród sporej liczby badaczy transdyscyplinarnej oraz bardzo pojemnej problematyki, badanej przez współczesne nauki o bezpieczeństwie. Przykładowo, do takich autorów należy, Nick Pidgeon37. Kwestia naukowej przydatności terminu kultura bezpieczeństwa dla badań prowadzonych przez sekuritologów, jak podaje L. Korzeniowski, potwierdza się „za sprawą Zohara”38. W USA A. Etzioni, Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York 1994. 36 A. Etzioni, Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2012, s. 22. 37 N. Pidgeon, Safety culture and risk management in organizations. (pol. Kultura bezpieczeństwa i zarządzania ryzykiem w organizacjach), “The Journal of Cross Cultural Psychology” Cardiff University: 1991, No 22, p. 129–140; Carroll, J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change. (pol. Kultura bezpieczeństwa jako ciągły proces), „Work & Stress” 1998, No 12, p. 272–284; Cooper, M. D., Towards a model of safety culture. (pol. W kierunku modelu kultury bezpieczeństwa), „Safety Science” 2000, No 36, p. 111–136. 38 D. Zohar: Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications. (pol. Klimat bezpieczeństwa w organizacji przemysłowej: teoria i konsekwencje zastosowania), „Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65, s. 96–102. 35 24 D. Zohar wprowadził do literatury własne pojęcie i odpowiadającą mu kategorię – ekwiwalent pojęcia bezpieczeństwo – chodzi o klimat bezpieczeństwa. Naukowcy z Uniwersytetu w Illinois, kierowany przez Hui Zhanga przebadał sto siedem artykułów, w których zawarto sformułowania kultura bezpieczeństwa, albo klimat bezpieczeństwa. Efektem analizy było to, że wykazano równoważność zakresów pojęciowych obu terminów.39 „Dodać należy, że obydwa pojęcia w zakresie przedmiotu i metod badawczych wpisują się w sekuritologię, rozumianą dziś jako naukę o bezpieczeństwie” – – konkluduje Korzeniowski40. Współczesne nauki społeczne postawiły zjawisko kultury wręcz na piedestale. I tak Ulf Hannerz41 oświadcza, iż „kultura jest wszędzie”, natomiast Mahmood Mamdani42 dodaje, że „kultura jest sprawą życia i śmierci”. Na dodatek, z kulturą „trzeba się liczyć”, o czym mówi Samuel Huntington43. Jak wcześniej zaznaczono, kultura, jako całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości gromadzony, utrwalany i wzbogacany w ciągu jej dziejów. Wpływa ona decydująco – choć często dzieje się to niepostrzeżenie – na badane przez człowieka tego rodzaju fakty społeczne i artefakty, które podzielone na ustalone strumienie, które określają sposoby przeciwdziałania uruchamiane przez narody zagrożeniom, które płyną od naszych przyjaciół, od zagrożeń politycznych i militarnych, aż po zagrożenia dla narodowej tożsamości. Strumienie te i ich potencjały będące utrwalonym dorobkiem społeczeństwa, łącznie tworzą narodową kulturę bezpieczeństwa. W opinii znacznej liczby badaczy bezpieczeństwa, problematyka tego bardzo doniosłego społecznie fenomenu, badana we wszystkich skalach H. Zhang, D.A Wiegmann, von T.L. Thaden, Safety Culture: a concept in chaos? (pol. Kultura bezpieczeństwa: koncepcja w chaosie?), Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/zhawiegvonshamithf02.pdf, Odczyt 2008‒12‒25. 40 L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008. 41 U. Hanerz, Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992; Idem: Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York 1992. 42 M. Mamdani, Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York 2000. 43 S. Huntington, The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, 2007. 39 25 przeciwdziałania zagrożeniom człowieka – począwszy od skali personalnej poprzez narodową, międzynarodową aż po skalę globalną – jest zawsze w jakiś sposób uwikłana w zjawisko kultury44. W konkluzji warto przywołać wyżej wspomnianą interpretację, wskazującą operacjonalizację pojęć kapitału ludzkiego i kapitału społecznego ułatwiającą precyzyjne wypowiadanie się w zakresie kwestii powiązanych z nimi obydwoma. Kapitał ludzki jest zwykle bezpośrednio powiązany z właściwościami, charakterystykami i sprawnościami jednostki. Z kolei kapitał społeczny jest zjawiskiem kulturowym stanowiącym zasób wspólnoty, a nie zbiorem stanowiących ją jednostek45. Stąd też widoczne stają się zarysowane we wstępie idee dotyczące problematyki kultury bezpieczeństwa wskazujące na jej zasadnicze elementy w postaci strumieni mentalno-duchowego, prawno-organizacyjnego i materialnego. Jasne jest także, że w prezentowanej problematyce kultury bezpieczeństwa treści związane z indywidualnymi i społecznymi uwarunkowaniami działania jednostki odgrywają zasadniczą rolę. W interpretacji kapitału społecznego Putnama, zwraca się uwagę równoznaczne z nim sieci społeczne regulowane poprzez normy i zwyczaje i wiążące jednostkę ze społeczeństwem umożliwiając jej działania z innymi na rzecz dobra wspólnego46. Operacjonalizacja kapitału ludzkiego w postaci poziomu wykształcenia, doświadczenia zawodowego, stanu zdrowia, kapitału kulturowego powiązanego z pozycją społeczną środowiska rodzinnego i dobrostanu psychicznego pozwala na bardziej precyzyjne analizy jak również podejmowanie badań empirycznych w tym zakresie. Wydaje się także, że można w oparciu o omawiane pojęcia kapitału ludzkiego oraz kapitału społecznego programować projekty badawcze służące wyjaśnianiu oraz interpretacji polskiego paradoksu sprowadzanego do nierównomierności rozwoju kapitału ludzkiego i społecznego i powiązanego z typowym dla Polaków niskim poziomem zaufania w relacjach społecznych. Taki stan rzeczy stanowi także interesujący problem w kontekście Por. np. L.W. Zacher, Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012. 45 J. Czapiński, Kapitał…, op. cit., s. 5. 46 J. Czapiński, Kapitał…, op. cit., s. 6. 44 26 potrzeby bezpieczeństwa i poczucia bezpieczeństwa, których niezaspokojenie można wiązać z brakiem zaufania wynikającym z niezadawalającego rozbudowania sieci społecznych, w których jednostka działa i w oparciu o które mogłaby podejmować kolektywne działania zorientowane na dobro wspólne. BIBLIOGRAFIA Aranowska E., Goszczyńska M. (red.), Człowiek wobec wyzwań i dylematów współczesności. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Józefowi Kozieleckiemu, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2006. Berger P., Luckmann T., The Social Construction of Reality: A Treatise in the Sociology of Knowledge. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013. Bonnell V. E., Hunt L., Beyond the Cultural Turn, University of California Press, Berkeley 1999. Buber M., The knowledge of man: A philosophy of the interhuman. Harper, New York 1966; M.S. Friedman, Carl Rogers and Martin Buber: self-actualization and dialogue, “Person-Centered Review”, 4, 1987, 409–436. Carroll J. S., Safety culture as an ongoing process: Culture surveys as opportunities for enquiry and change, “Work & Stress” 1998, No 12. Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2010. Cooper M. D., Towards a model of safety culture, “Safety Science”, 2000, No 36. Czajkowski W., Interpersonal Framework of Establishing Contact in Psychotherapy, [w:] Kliś M., Kossewska J., Czajkowski W., Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagicznej w Krakowie, Kraków 2006. Czajkowski W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa, Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014, s. 4. 27 Czapiński J., Kapitał ludzki i kapitał społeczny a dobrobyt materialny: polski paradoks, „Zarządzanie Publiczne”, 2008, nr 4. Etzioni A., Aktywne społeczeństwo, Zakład Wydawniczy Nomos, Krakow 2012. Etzioni A., Spirit Of Community: The Reinvention American Society, Touchstone, New York 1994. Golka M., Socjologia kultury, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1980. Hanerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, Columbia University Press, New York 1992. Hanerz U., Cultural Complexity: Studies in the Social Organization of Meaning, Columbia University Press, New York 1992. Huntington S., The Clash of Civilizations, Simon and Schuster, New York, 2007. Inglis F., Kultura, tłum. Małgorzata Stolarska, Sic!, Warszawa 2007. Jacobs M., Spillman L., Cultural sociology at the crossroads of the discipline, „Poetics. Journal of Empirical Research on Culture, the Media and the Arts” 2005, nr 33. Jameson F., Globalization and Political Strategy, „New Left Review”, 2000, nr 4 (July–August). Jameson F., Postmodernism and Cultural Theories. Lectures in China (Houxiandaizhuyi he Wenhualilun), Shanxi Teacher’s University, Xi’an 1987. Jameson F., Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism, Duke University Press, Durham 1991. Jameson F., The Cultural Turn: Selected Writings on the Postmodern 1983–1998, Verso Books Publ., London – New York 1998. Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i rożnorodność. Kultura vs. kultury, Rekłajtis E., Wiśniewski R., Zdanowski J. (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010. Korzeniowski L., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Krakow 2008. Kroeber A. L., Configurations of Culture Growth, University of California Press, Berkeley 1944. Kroeber A. L., The Nature of Culture, University of Chicago Press, Chicago 1952. 28 Mała Encyklopedia PWN, Warszawa 1996. Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958. Mamdani M., Beyond Rights Talk and Culture Talk: Comparative Essays on the Politics and Rights and Culture, Palgrave Macmillan, New York 2000. Ossowska M., Koncepcja pokolenia, „Studia Socjologiczne”, 1963, nr 2. Pidgeon N., Safety culture and risk management in organizations, “The Journal of Cross Cultural Psychology”, 1991, No 22. Piwowarski J., Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. Piwowarski J. Ochrona VIP-a a czworokąt bushido. Studium japońskiej kultury bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo osób podlegających ustawowo ochronie wobec zagrożeń XXI wieku, Bogdalski P., Cymerski J., Jałoszyński K. (red.), Szczytno 2014. Piwowarski J., Trzy filary kultury bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka-Praktyka-Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2015, ISSN 2299‒4033, nr 19, s. 21–33. Rotschild E., What Is Security?, „Daedalus”, 1995, Vol. 124, No. 3, s. 53–98. Steinmetz G., State/Culture: State-Formation after the Cultural Turn, Ithaca, Cornell University Press, New York 1999. Tylor E. B., Primitive Culture, Vol. 1, Vol. 2, John Murray, London 1871. Wallis M., Koncepcje biologiczne w humanistyce, [w:] „Fragmenty filozoficzne”, seria II, Tadeusz Kotarbiński (red.), Warszawa 1959. Weber M., Gospodarka i społeczeństwo. Zarys socjologii rozumiejącej, (Wirtschaft und Gesellschaft, Tubingen 1922), Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2002. Zacher L. W., Jednostkowe i społeczne konteksty i wyzwania dla bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012. 29 Zduniak A., Majchrzak N., Świadomość emocjonalna jako dystraktor w procesach badawczych bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, vol. 3, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012. Zhang H., Wiegmann D. A., von Thaden T. L., Safety Culture: a concept in chaos?, Urbana Champaign: University of Illinois, http://www.humanfactors.uiuc.edu/Reports&PapersPDFs/humfac02/ zhawiegvonshamithf02.pdf, accessed 2008‒12–25. Zohar D., Safety climate in industrial organizations: Theoretical and applied implications, “Journal of Applied Psychology”, 1980. No 65. 30 Rozdział 1 Intensywność działania w relacjach społecznych a poczucie zagrożenia WPROWADZENIE Działania człowieka w sytuacjach trudnych od dawna stanowią przedmiot zainteresowania psychologii. Dokonywano opisu i podejmowano próby wyjaśniania sposobów zachowania się ludzi badając zarówno tkwiące w jednostce uwarunkowania podmiotowe jak i czynniki o charakterze zewnętrznym. Przedstawiano różnorodne klasyfikacje sytuacji trudnych akcentując ich obciążające znaczenie dla podmiotu. Wskazywano różnorodne mechanizmy przystosowawcze w postaci mechanizmów zachowania i mechanizmów osobowości stanowiące próby radzenia sobie z wymogami sytuacji w oparciu o posiadane do dyspozycji środki. W warunkach odpowiedniości pomiędzy trudnością sytuacji a zakresem posiadanych środków i umiejętności ich wykorzystania relacja pomiędzy człowiekiem a otoczeniem jest stabilna. Natomiast w sytuacji braku takiej odpowiedniości, jak ma to miejsce np. w sytuacji zagrożenia jednostka poszukuje instrumentów pełniących rolę przystosowawczą. W potocznych interpretacjach dotyczących skuteczności działania jednostki twierdzi się, że taką miarą może być szybkość działania. Pobieżna analiza wielu sytuacji, w których nagle występują zagrożenia bezpieczeństwa jednostki bądź zbiorowości, prowadzi ludzi do konstatacji, że tylko szybkie, natychmiastowe działanie może zapobiec zagrożeniom, bądź je zwalczyć. Nie umniejszając rangi takich działań i ich użyteczności w wielu sytuacjach należałoby wskazać interpretacje, w których precyzyjnie rozróżnia się działania automatyczne i bezwiedne od działań refleksyjnych i wyrozumowanych. Jest to istotnie powiązane z dwojakimi postaciami wiedzy posiadanymi przez jednostkę i różniącymi się poziomem ich dostępności dla podmiotu. Wskazuje się na wiedzę deklaratywną nazywaną niekiedy „wiedzą, że” (wiedza faktualna) oraz wiedzę proceduralną nazywaną „wiedzą, jak”. Wiedza deklaratywna jest łatwo dostępna, łatwa do modyfikacji, jednakże przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega wolno. Wiedza proceduralna jest zawarta w procedurach prze- 31 twarzania informacji i sterowania zachowaniem. W przeciwieństwie do poprzedniej wiedza ta jest zasadniczo niedostępna świadomości jednostki i trudna do modyfikacji. Niezależnie od tego przy udziale tej wiedzy informacje są przetwarzane bardzo szybko. Znakomitymi przykładami wiedzy proceduralnej są mechanizmy obronne i skrypty zachowań interpersonalnych. Z tymi dwoma rodzajami wiedzy są skojarzone dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne. Wskażmy cechy przetwarzania kontrolowanego: • jest zależne od zasobów poznawczych (uwaga, pamięć robocza), • ma charakter sekwencyjny, • przebiega powoli, • wymaga wysiłku poznawczego. Przetwarzanie automatyczne charakteryzuje się następującymi cechami: • jest niezależne od zasobów poznawczych, • ma charakter równoległy, • przebiega bardzo szybko, • przebiega bez wysiłku poznawczego1. Wskazane interpretacje odniesione do wiedzy deklaratywnej i proceduralnej odsyłają do mechanizmów przetwarzania informacji, które mogą się różnić tempem ich realizacji i wpływać na szybkość działania w sytuacjach zagrożenia. Warto więc pamiętać, że skuteczność działania niekoniecznie musi być bezwzględnie powiązana z szybkim działaniem gdyż w różnorodnych warunkach sytuacyjnych ważkie może się okazać zachodzenie obydwu postaci przetwarzania informacji (postać automatyczna i postać kontrolowana). Prowadzona interpretacja odsyła do rozróżnienia dokonanego przez Kahnemana2, który pisał o myśleniu szybkim i wolnym. W pierwszym przypadku są to akty dokonywane w sposób zautomatyzowany, niedostępny w mechanizmach wglądowych, jakimi dysponuje podmiot działania. W drugim przypadku, myślenie dotyczy aktów podejmowanych Por. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie, Kraków 2014, s. 48-50. 2 D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012. 1 32 przez podmiot w taki sposób, który jest w pełni przez tenże podmiot kontrolowany na sposób introspekcyjny3. Ludzie żyjący w określonych warunkach kulturowych nabywają pewnych wzorów zachowania, które z jednej strony posiadają uwarunkowania związane ze właściwościami indywidualnymi (np. w postaci cech temperamentu), z drugiej strony są stymulowane presją społeczną i kulturową. Takim instrumentem podnoszenia skuteczności działania jest wzrost intensywności i szybkości zachowania nazywany Wzorem zachowania A tworzącym swoisty zespół zachowań właściwy dla określonej grupy osób występujący w określonych sytuacjach. W podejmowanej analizie dokonuje się oceny sprawność radzenia sobie w sytuacjach zagrożenia przez osoby wyposażone w ten wzorzec behawioralny. W takim kontekście warto dokonywać zestawienia istotnych pojęć poczucia zagrożenia i poczucia bezpieczeństwa. POCZUCIE ZAGROŻENIA I POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA Ważką interpretacją problematyki bezpieczeństwa jest ujęcie proponowane przez Piwowarskiego, który pisząc o kulturze bezpieczeństwa widzi w niej trzy wzajemnie przenikające się elementy w postaci strumienia mentalno-duchowego, strumienia racjonalnego i organizacyjno-prawnego oraz strumienia materialnego. Rozumie on kulturę bezpieczeństwa jako fenomen pozwalający człowiekowi na realizację istotnych celów swojego działania dotyczących kontroli zagrożeń, odzyskiwanie bezpieczeństwa w sytuacji jego utraty, optymalizację rozwoju w kontekście bezpieczeństwa, podejmowanie działań służących wzrostowi potencjału służącemu bezpieczeństwu4. Odniesienie się do proponowanego przez Piwowarskiego pojęcia w postaci kultury bezpieczeństwa wymaga wskazania kolejnych terminów istotnych zarówno w rozwijającej się problematyce nauk o bezpieczeństwie, jak też obecnych w konceptualizacjach teoretycznych i badania empirycznych podejmowanych w psychologii. Pierwszym z nich jest termin W. Czajkowski, Psychologiczne..., op.cit., s. 36. J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. s. 41-42. 3 4 33 zagrożenia. Zagrożenie w rozumieniu proponowanym przez Ziębę, jest to „stan psychiki lub świadomości, wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne.”5. Z kolei Kalina sądzi, że zagrożenie …. „to w odniesieniu do określanego podmiotu uświadomione lub nieuświadomione przez niego niebezpieczeństwo, utrata określonego dobra lub wartości (na przykład życia, zdrowia, mienia, suwerenności, ukochanej osoby itp.), bądź czasowa lub względnie trwała utrata zdolności do szeroko rozumianego rozwoju”6. Wydaje się, że w proponowanych interpretacjach, szczególnie w przypadku ujęcia Zięby zagrożenie lepiej byłoby nazywać poczuciem zagrożenia, eksponując podmiotowy, subiektywny charakter tego stanu zrelatywizowanego do jego odbierania i uświadamiania przez podmiot. W przypadku interpretacji Kaliny wydaje się to pojęcie bardziej uzasadnione w związku z definicją eksponującą także sytuacje zagrożenia nieuświadamiane sobie przez podmiot. W takim przypadku definicja jest szeroką interpretacja ujmującą również takie sytuacje, w których zagrożenie ma zewnętrzny, zobiektywizowany charakter. Stąd też wydaje się, że w interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców. W takiej interpretacji rozumie się szeroko działające na jednostkę bodźce ujmując w tej kategorii również bodźce ograniczające się wyłącznie do stanów wewnętrznych jednostki w postaci wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Taka interpretacja jest istotna o tyle, że poczucie zagrożenia może być stanem subiektywnym nie mającym zobiektywizowanego, zewnętrznego uwarunkowania. Można wskazać sytuacje, w których ktoś doznaje ekstremalnie silnego poczucia zagrożenia w sytuacji, w której inni nie odczuwają takiego stanu. Wskazane trudności interpretacyjne i definicyjne związane z pojęciem zagrożenia i poczucia zagrożenia sugerują potrzebę uwzględniania wielu punktów widzenia w porządkowaniu tej problematyki. Wydaje się jasne, że podejmowanie wątku R. Zięba, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997, s. 4. 6 R. M. Kalina, Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991, s. 80-81. 5 34 zagrożenia w kategoriach stosunków międzynarodowych jest czymś innym w przypadku analizy poczucia zagrożenia doznawanego przez konkretną jednostkę znajdującą się w ekstremalnej dla siebie sytuacji. Ponadto analiza pojęcia zagrożenia powinna być zrelatywizowana do pojęcia bezpieczeństwa. Na takie ujęcie tej problematyki zwraca uwagę Piwowarski wskazując na współzależność tych pojęć7. W interpretacji psychologicznej obydwa pojęcia są ze sobą nierozerwalnie powiązane wzajemnie się warunkując. Jest to szczególnie prawdziwe, gdy używa się pojęcia poczucie zagrożenia. Odczuwając stan zagrożenia jednostka traci poczucie bezpieczeństwa. Czując się bezpiecznie nie odczuwa stanu zagrożenia. W takich interpretacjach warto również pamiętać o specyficznych przypadkach doznań nietypowych dla przeciętnej jednostki. Chodzi mianowicie o takie sytuacje, w których jednostka odczuwa niedosyt w sytuacjach, które charakteryzują się wysokim poziomem poczucia bezpieczeństwa. Poziom ten jest dla nich tak wysoki, że przestaje być stanem komfortowym. W związku z tym w takich sytuacjach osoby te odczuwają potrzebę znalezienia się w kontekstach dostarczających pewnego poziomu poczucia zagrożenia. Realizując takie działania doprowadzają do tego, że w sytuacji, w której doznają poczucia zagrożenia czują się komfortowo8. Opisywana w tym miejscu kategoria osób określana jest nazwą osób o podwyższonym zapotrzebowaniu na stymulację. Poziom zapotrzebowania na stymulację stanowi zmienną temperamentalną z reguły stanowiąca stałą charakterystykę danej osoby. Sposób funkcjonowania takich osób wiąże się z ich niezwykle ciekawą psychologiczną charakterystyką nazywaną Wzorem zachowania A (WZA) i stanowiącą stały behawioralny schemat funkcjonowania9. Por. J. Piwowarski, Fenomen….op.cit., s. 9. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w sytuacji zagrożenia, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie, Kraków 2014, s. 9-10. 9 W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas, [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. 7 8 35 SUKCES I FRUSTRACJA W DZIAŁANIU. PRZYSTOSOWAWCZE I NIEPRZYSTOSOWAWCZE ZNACZENIE WZORU ZACHOWANI A W tym miejscu podejmuję wątek poziomu aktywności jednostki interpretując jego przystosowawcze znaczenie. Zwracam uwagę na termin Wzoru Zachowania A (WZA) występujący w psychologicznej teorii funkcjonowania jednostki. Wzór zachowania A opisuje się jako: • intensywnie odczuwana presja do osiągania samodzielnie wybranych, ale zwykle słabo określonych celów, • głęboko utrwalona tendencja do intensywnej rywalizacji, • stałe dążenie do sukcesów i potwierdzania swej wartości, • stałe zaangażowanie w liczne i różnorodne działania zwykle obwarowane terminami wykonania, • nawykowa skłonność do przyśpieszania tempa wykonywania wielu fizycznych i umysłowych działań, • niezwykła fizyczna i umysłowa czujność10. Wydaje się, że takie charakterystyki zachowań mogą być stosunkowo łatwo kojarzone z osobami pełniącymi role przywódców i liderów. Warto jednak podkreślić, że są to charakterystyki odnoszące się do zbioru zachowań, a nie do opisu właściwości osobowościowych. Cytowani autorzy wskazali również zbiór zachowań składających się na wzór zachowania B rozumiany jako przeciwstawny wobec wzoru zachowania A ze szczególnym podkreśleniem względnego braku poczucia presji, nadmiernej ambicji, poczucia potrzeby nagłości działania, tendencji do rywalizacji i walki z terminami. W charakterystyce pozytywnej podkreśla się umiejętność relaksowania, łatwość doznawania satysfakcji, podejmowanie działań zgodnych z kierunkiem aktywności najbliższego otoczenia społecznego. Wskazano także trzeci zbiór zachowań nazywany wzorem zachowania C, który był podobny do wzoru B, ale dodatkowo zawierał jeszcze chroniczne odczuwanie lęku i stanu zagrożenia. Wydaje się, że ta charakterystyka jest szczególnie istotna w momencie dokonywania charakterystyki R.H. Rosenman, M. Friedman, Neurogenic factors in pathogenesis of coronary heart disease. “Medical Clinics of North America”, 1974, 58, 269-279. 10 36 działań jednostki działającej w sytuacji zagrożenia. Rosenman i Friedman w cytowanej pracy11 zwrócili uwagę na wpływ zdefiniowanych przez siebie zachowań na wzrost ryzyka pojawienia się choroby niedokrwiennej serca. Przy czym, już wtedy ostrzegali, że rozpatrywanie problemu zachorowalności na chorobę niedokrwienną jako efektu działania pojedynczych czynników ryzyka świadczy, co najmniej, o niedbałości pomijając atrakcyjność przejrzystej zależności przyczyna—skutek. Przeprowadzone badania skłaniają do przyjęcia, że pojawienie się zagrożenia zdrowia jest wynikiem interakcji wielu czynników, których działanie ma długotrwały charakter. Zachowania składające się na wzór A charakteryzują się ambicją, agresywnością, tendencją do rywalizacji nawet w sytuacjach nie rywalizacyjnych. Friedman w latach osiemdziesiątych pisał o osobach, które prezentują „chroniczny wzór zachowania A” nazywając go syndromem emocjonalnym charakteryzującym się stale nękającym poczuciem presji czasu oraz łatwo wzbudzaną wrogością. Równie specyficzne zachowania dotyczą nadmiernej czujności, gwałtowności i emfatyczności w sposobie mówienia, nadmiernego napięcia mięśni, szybkiego wykonywania wielu czynności, poczucia presji czasu, niecierpliwości wobec powolności innych osób, zaabsorbowania sobą i nadmiernej odpowiedzialności. Osoby te zwykle koncentrują się na kilku kwestiach równocześnie. Ogólnie można te zachowania określić podwyższeniem tempa życia. Główne, „osiowe” behawioralne składniki wzoru zachowania A stanowią: • wysoki stopień agresywności, • łatwo wzbudzana wrogość, • odczuwanie presji czasu i obsesyjne wręcz, rywalizacyjne dążenie do osiągnięć12. W ostatnio rozwijanej koncepcji Byrne stwierdza, że dla WZA podstawowe znaczenie ma nastawienie rywalizacyjne. Pojęcie to jest rozumiane jako motywacyjna predyspozycja do przejawiania wielu zachowań takich jak: Ibidem. K.A. Matthews, Psychological perspectives on the Type A behavior pattern, “Psychological Bulletin”, 1982, 91, s. 295; N.J. O’Connor, J.E. Manson, G.T. O’Connor, J.E. Buring, Psychosocial risk factors and nonfatal myocardial infarction, “Circulation”, 1995, 92(6); s. 1462. 11 12 37 • • • zachowania zorientowane na osiągnięcia, zachowania wyrażające presję czasu, zachowania dotyczące zawłaszczania i gromadzenia (z rysami kompulsywności) • zachowania nieustępliwe w sytuacji przeciwstawiania się innych13. Byrne zamiennie używa w przypadku nastawień rywalizacyjnych terminu predyspozycja motywacyjna i zbiór przekonań poznawczych warunkujących podejmowanie wskazanych zachowań. Nastawienie rywalizacyjne jako predyspozycja motywacyjna jest powiązana z niespecyficznym wzrostem pobudzenia autonomicznego układu nerwowego. W psychologicznej charakterystyce nastawień rywalizacyjnych istotne okazują się ich konsekwencje. Działania wynikające z rywalizacji zakończone sukcesem mają przystosowawcze znaczenie w wyniku ekspresji zaangażowania jednostki w realizację celów. Z kolei działania napotykające na przeszkody prowadzące do frustracji w związku z zablokowaniem skutecznego realizowania celów posiadają nie przystosowawcze znaczenie prowadząc do negatywnych konsekwencji zdrowotnych związanych z chorobą niedokrwienną serca. Kontekst działania efektywnego przywódcy i menedżera funkcjonuje w świadomości społecznej za pomocą określenia „człowiek sukcesu”. Wskazana interpretacja sugeruje możliwość dwojakiego interpretowania zachowania przywódcy w zależności od efektów jego działania w otoczeniu. Stąd też warto podejmować tę problematykę uwzględniając obydwie możliwości interpretacyjne. WZA może prowadzić jednostkę do sukcesu wynikającego w dużej mierze z działań rywalizacyjnych wpisanych w mechanizmy socjalizacyjne i przekazywanych w relacjach społecznych oraz uwarunkowanego jej indywidualnymi sprawnościami i kompetencjami. Z drugiej strony WZA może prowadzić do porażki w z powodu uwarunkowań sytuacyjnych i ewentualnych braków w kompetencjach jednostki. Zaproponowana przez Byrne’a interpretacja znajduje przejrzyste odzwierciedlenie w poniższym schemacie. Byrne, D.G., The frustration of success: Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. McGuigan i J.L. Sheppard (Eds.) Stress and health: Research and clinical applications. Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. 13 38 Ryc. 1. Frustracja i sukces jako konsekwencje współzależności nastawienia rywalizacyjnego i WZA14 Przedstawiane interpretacje wydają się być użytecznym kluczem pozwalającym odpowiadać na pytanie w jaki sposób WZA wpływa na zachowanie jednostki i dlaczego niektórzy spośród osób mających ten instrument do dyspozycji osiągają sukces, a inni doświadczają frustracji z jej wszelkimi emocjonalnymi konsekwencjami. Wskazane charakterystyki wzoru zachowania A są dobrze dopasowane do stereotypowego pojmowania jednostki pełniącej rolę lidera, przywódcy, menedżera pokazując jego zaangażowanie, intensywność podejmowanych wysiłków oraz psychologiczne i somatyczne koszty ponoszone w związku z fizycznym i emocjonalnym obciążeniem. Spostrzeganie przywódcy jako jednostki bardzo aktywnej, zaangażowanej w swoje działania stwarza konstruktywny obraz osoby, która może wpływać na innych w sytuacjach zagrożenia. W prezentowanej interpretacji instrumentów wykorzystywanych przez jednostkę w celu obrony przed poczuciem zagrożenia i utrata bezpieczeństwa warto podjąć również problem radzenia sobie z wyzwaniami płynącymi z sytuacji obciążających emocjonalnie. W różnorodnych interpretacjach podejmuje się te kwestie w kategoriach mechanizmów radzenia sobie ze stresem, gromadzenia przez podmiot i rozwijania zasobów służących sprostaniu licznym wyzwaniom i zagrożeniom płynącym ze środowiska fizycznego i społecznego. Wskazana problematyka stanowi znaczące i istotne uzupełnienie w procesie rozumienia działania jednostki doznającej poczucia zagrożenia. 14 Ibidem. 39 POCZUCIE ZAGROŻENIA I RADZENIE SOBIE Stres, lęk i radzenie sobie są niezbywalnymi aspektami życia człowieka. Strategie i style radzenia sobie odgrywają główną rolę w wyznaczaniu fizycznego i psychologicznego komfortu podmiotu, gdy jednostka jest poddawana działaniu negatywnych bądź stresujących zdarzeń życiowych. Historycznie rzecz traktując należałoby wskazać i docenić badania Freuda zajmującego się procesem formowania mechanizmów obronnych służących dystansowaniu się wobec trudności i zagrożeń pojawiających się w życiu. Pytanie, jakie się pojawia jest pytanie o przystosowawczość takich form działania, które są pierwotnie nieświadome i ukierunkowane na minimalizowanie kosztów psychologicznych pojawiających się w takich sytuacjach. W bardziej współczesnych badaniach radzenie sobie pojmuje się jako reakcję na zewnętrzne stresory, bądź zdarzenia negatywne. Owe reakcje są zwykle świadomymi strategiami bądź stylami. W starszej literaturze akcentowano nieświadome mechanizmy, które powinny być odsłaniane przez klinicystów w celu budowania przystosowawczych form działania w sytuacjach trudnych. Pojmowanie stresu nawiązywało zwykle do jednej z trzech interpretacje pojęcia stresu: • stres jako bodziec, • stres jako stan organizmu (reakcje organizmu na działające bodźce), • stres jako relacja zachodząca pomiędzy otoczeniem a podmiotem. W tym ostatnim znaczeniu pojęcia stres używali Lazarus i Folkman pisząc stresie następująco: „[….] szczególny rodzaj relacji pomiędzy jednostką i otoczeniem, który jest przez jednostkę oceniany jako nadwerężający lub przekraczający jej możliwości i zagrażający jej dobru”15. Wskazane sposoby rozumienia stresu są zwykle cząstkowe i uwarunkowane interpretacją w ramach ściśle określonego paradygmatu. Głównie w interpretacji stresu zwracano uwagę na negatywne konsekwencje jego działania, jak to się dzieje zwykle w modelach z grupy modeli biomedycznych. W przypadku koncepcji odnoszących się do radzenia sobie, zmagania Por. R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984. 15 40 się, procesów zaradczych, przezwyciężania, koncentrowano się raczej na wysiłkach jednostki mających na celu poradzenie sobie z trudnością sytuacji. W problematyce stresu i radzenia sobie następowały istotne zmiany wyróżniane np. przez Heszen16: • akcentowanie problematyki podmiotowej jednostki, • prowadzenie badań w warunkach naturalnych, • akcentowanie danych fenomenologicznych - działanie jednostki jest wyzna czone głównie przez subiektywną interpretację, własne spostrzeganie, niż przez obiektywną rzeczywistość, • analizy według schematu kołowego (podejście ogólnej teorii systemów). Przy takim rozumieniu problematyki stresu i radzenia sobie o wiele łatwiej budować modele biopsychospołeczne działania jednostki nawiązujące do koncepcji Engela17 niż miało to miejsce przy przyjmowaniu odmiennych niż powyższe cztery założenia. Koncepcja radzenia sobie jest zwykle ścisłą konsekwencją przyjmowanej definicji stresu. I tak na przykład. w ujęciu Lazarusa i Folkman radzenie sobie to:”…stale zmieniające się, dynamiczne wysiłki poznawcze i behawioralne mające na celu opanowanie zewnętrznych i wewnętrznych wymagań ocenianych przez osobę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”18. Warto podkreślić, że ramach tej koncepcji istnieje możliwość włączenia w zakres pojęcia radzenia sobie mechanizmów obronnych. Według transakcyjnej koncepcji Lazarusa radzenie sobie ze stresem jest funkcją procesu pierwotnej oceny poznawczej zagrożenia. Jeżeli na podstawie tej oceny podmiot interpretuje transakcję jako stresującą, to zostaje uruchomiony podstawowy proces adaptacyjny w postaci radzenia sobie. Z kolei sam proces radzenia sobie ze stresem zależy od wtórnej oceny zagrożenia, w której podmiot analizuje, co może zrobić, aby poradzić sobie z wymaganiami sytuacji. I. Heszen, Z. Ratajczak (red.). Człowiek w sytuacji stresu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. 17 G.L. Engel, The clinical application of the biopsychosocial model. “American Journal of Psychiatry”, 1980, 137(5), 535-544. 18 Por. R.S. Lazarus, S. Folkman, Stress….op.cit., s. 141. 16 41 Proces radzenia sobie zawiera behawioralne i poznawcze akty działania, które mają spełniać następujące funkcje: • zmianę sytuacji na lepsza poprzez zmianę własnego destrukcyjnego działania (koncentracja na ja) albo poprzez zmianę niszczącego, bądź zagrażającego otoczenia, • regulację emocji (samouspokojenie)19. W pewnych warunkach obydwie wskazane funkcje mogą wchodzić ze sobą w konflikt obniżając prawdopodobieństwo poradzenia sobie z zagrożeniem. Realizowanie funkcji samouspokojenia może w pewnych warunkach blokować możliwość podjęcia działań koniecznych do przystosowania. Przykładami takich działań może być unikanie przykrych myśli, zaprzeczanie, racjonalizacja, zażywanie środków uspokajających. Wysiłki służące uspokojeniu mogą być użyteczne, gdy nie blokują działań przystosowawczych. Heszen-Niejodek na podstawie badań empirycznych wyróżniła takie wymiary radzenia sobie jak: • poszukiwanie informacji versus unikanie informacji, • poszukiwanie wsparcia społecznego versus unikanie wsparcia społecznego, • aktywność versus powstrzymywanie się od aktywności, • dążenie do spowodowania zmian w sobie versus dążenie do spowodowania zmian w otoczeniu, • realistyczna percepcja rzeczywistości versus nierealistyczna percepcja rzeczywistości, • orientacja temporalna prezentystyczna (skoncentrowanie na celach doraźnych) versus orientacja temporalna futurystyczna (skoncentrowanie się na celach przyszłych)20. Terelak w interpretacji takiego zbioru wymiarów radzenia sobie uważa, że ich wyróżnienie jest mało przydatne w związku z dużym stopniem specyficzności sytuacji stresowych21. J.F. Terelak, Stres psychologiczny, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 1995, s. 282-283. 20 I. Heszen-Niejodek, Radzenie sobie z konfrontacją stresowa (wybrane zagadnienia), „Nowiny Psychologiczne”, 1991, 72-73 (1-2), 13-26. 21 J.F. Terelak, Stres…op.cit., s. 284. 19 42 Dokonywano także prób metaanalizy definicji stresu tworząc integracyjny model radzenia sobie ze stresem. Matheny wraz ze współpracownikami w wyniku metaanalizy trzydziestu pięciu definicji stresu i związanych z nimi wyników badań empirycznych proponuje aby rozumieć radzenie sobie jako: […] „wysiłek, świadomy lub nieświadomy, związany z zapobieganiem, eliminowaniem lub osłabianiem stresorów albo z tolerowaniem ich efektów w sposób najmniej szkodliwy”22. W takiej interpretacji zachodzi konieczność rozróżniania radzenia sobie jako cechy (powiązanej z temperamentem i osobowością) i radzenia sobie jako stylu (powiązanego ze stylami poznawczymi, zależnością od pola. Zwraca się także uwagę na potrzebę rozróżnienia radzenia sobie jako procesu i radzenie sobie jak wyniku. Radzenie sobie uważa się za szczególny przypadek ogólnych zdolności adaptacyjnych uwzględniający wszelkie uwarunkowania o charakterze biologicznym, psychologicznym i społecznym. Rozróżnia się także radzenie sobie i zautomatyzowane reakcje adaptacyjne dotyczące realizacji wyuczonych, rutynowych zachowań. Istotnym kryterium jest tu nowość sytuacji. Lazarus w swojej koncepcji wyróżnia cztery sposoby radzenia sobie ze stresem, z których każdy pełni podwójną funkcję: funkcję rozwiązania problemu i funkcję regulacji emocji. Mogą one być ukierunkowane na własne ja bądź na otoczenie. Są to: • poszukiwanie informacji, • bezpośrednie działanie, • powstrzymywanie się od działania, • procesy intrapsychiczne (procesy poznawcze regulujące emocje w tym również mechanizmy obronne). Poza tymi podstawowymi kategoriami w badaniach empirycznych wyróżniono szereg innych jak na przykład konfrontację, dystansowanie się, przyjmowanie odpowiedzialności pozytywne przewartościowanie, myślenie życzeniowe, ucieczka, obwinianie. Podejmowanie działań o charakterze porządkującym terminologię i konceptualizację problematyki zagrożeni bezpieczeństwa stwarza możliwości budowaniu modelu działania człowieka w warunkach poczucia za K.B. Matheny, D. W. Aycock, J.L. Pugh, W.L. Curlette, & K. Canella, Stress Coping: A Qualitative and Quantitative Synthesis with Implications for Treatment, “The Counseling Psychologist”, 14(4), 499–549. 22 43 grożenia. Model taki powinien stwarzać możliwości objęcia swoim zakresem kilku zasadniczych pięter interpretacji sytuacji zagrożenia. Po pierwsze, jest to kwestia analizy czynników sytuacyjnych poprzez pryzmat ryzyka i posiadanych szeroko rozumianych zasobów. Po drugie, to kwestia analizy czynników podmiotowych powiązanych z uwarunkowaniami osobowościowymi, temperamentalnymi i behawioralnymi. Po trzecie, to kwestia nabytych wzorów reagowania na poziomie somatycznym, wegetatywnym i immunologicznym. Po czwarte, jest to kwestia czynników behawioralnych rozumianych w kategoriach ich prozdrowotności, bądź antyzdrowotności. Zbudowanie takiego modelu stwarzać może szanse i możliwości skutecznego analizowania, interpretowania i wspierania działań jednostek i grup osób profesjonalnie powiązanych z kontekstem działania w sytuacjach zagrożenia istotnych wartości. BIBLIOGRAFIA Byrne, D.G., The frustration of success: Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. McGuigan i J.L. Sheppard (Eds.) Stress and health: Research and clinical applications. Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. Czajkowski, W., Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. Czajkowski, W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie, Kraków 2014. Engel, B.T., Assessment and alteration of physiological reactivity. [w:] T.M. Dembroski, T.H. Schmidt, G. Blümchen (eds.). Biobehavioral basis of coronary heart disease (pp.450-458), Karger. Basel, New York 1983. Heszen, I., Ratajczak, Z., (red.). Człowiek w sytuacji stresu, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000. Heszen-Niejodek, I., Radzenie sobie z konfrontacją stresowa (wybrane zagadnienia, „Nowiny Psychologiczne”, 1991, 72-73 (1-2), 13-26. Kahneman, D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012. 44 Kalina, R.M., Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991. Lazarus, R.S., Folkman, S., Stress, appraisal and coping. Springer, New York 1984. Matheny, K. B., Aycock, D. W., Pugh, J. L., Curlette, W. L. & Canella, K., Stress Coping: A Qualitative and Quantitative Synthesis with Implications for Treatment, “The Counseling Psychologist”, 1986, 14(4), 499–549. Matthews, K.A., Psychological perspectives on the Type A behavior pattern. “Psychological Bulletin”, 1982, 91, 293-323. O’Connor, N.J., Manson, J.E., O’Connor, G.T., Buring, J.E. Psychosocial risk factors and nonfatal myocardial infarction, Circulation, 1995, 92(6); 1458-1464. Piwowarski, J., Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. Rosenman, R.H., Friedman, M., Neurogenic factors in pathogenesis of coronary heart disease. “Medical Clinics of North America”, 1974, 58, 269-279. Zięba, R., Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wydawnictwo SCHOLAR, Warszawa 1997. 45 Rozdział 2 Wartości i przekonania normatywne jako mechanizmy regulacyjne zachowania członka grup dyspozycyjnych WSTĘP Proces kształcenia stanowi jawi się jako złożony system działań podejmowanych w relacjach społecznych, które mają prowadzić jednostkę ludzką do uzyskania przez nią profesjonalnej wiedzy i umiejętności oraz określonych kompetencji społecznych. Proces ten należy do obszaru zainteresowań sekuritologów1, badaczy reprezentujących dyscyplinę dziś określaną jako nauki o bezpieczeństwie. Szczególnie dwie ostatnie spośród wyżej wskazanych kategorii zasługują na uwagę przy podejmowaniu problematyki wartości i przekonań normatywnych, rozumianych jako składowe pierwszego filara kultury bezpieczeństwa, którą, podobnie jak bezpieczeństwo, autorzy zdefiniują poniżej. Definicja kategorii badawczej z obszaru nauk społecznych jaką stanowi bezpieczeństwo, którą podał Józef Kukułka, ma charakter dynamiczny, procesualny. Czyni to ową definicję bardzo bliską spodziewanej dynamice sytuacyjnej, z jaką liczą się wszyscy ci funkcjonariusze, którzy należąc do grup dyspozycyjnych2 policji, służą obywatelom państwa jako skuteczna ochrona przed mogącymi pojawić się na przykład bezprawnymi atakami ze strony wrogich podmiotów, w tym zarówno grup przestępczych, jak i zde L. Korzeniowski, Sekuritologia nauka o bezpieczeństwie człowieka... Grupa dyspozycyjna (zespół dyspozycyjny), jak podaje Piwowarski jest to zespół ludzki, a zarazem organizacja, w której przeważają więzi formalne (służbowe) nad więziami personalnymi. Jest ona przeważnie bytem o charakterze zinstytucjonalizowanym, mającym silnie zhierarchizowaną strukturę wewnętrzną (środowisko społeczne posiadające własny system uwarstwienia). Zespół ludzki tego typu jest jednocześnie społecznym konstruktem współzależności opartych na własnych normach i tradycji, a zarazem zespołem celowego działania w sytuacji zagrożenia, posiadającym z reguły nadzwyczajne uprawnienia; Por.: J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012 1 2 47 prawowanych jednostek oraz ochrona przed wszelkimi innymi możliwymi zagrożeniami osób i majątku. Bezpieczeństwo rozpatrywane w dynamicznym ujęciu tego zjawiska, utożsamione jest przez Kukułkę z „ciągłym procesem społecznym, w ramach którego podmioty działając, starają się doskonalić mechanizmy zapewniające im poczucie bezpieczeństwa”3. Z kolei holistyczna definicja fenomenu bezpieczeństwo została sformułowana przez Juliusza Piwowarskiego w CRISD APEIRON4 określa w spektralny sposób kluczową dla sekuritologii kategorię badawczą jaką stanowi niewątpliwie bezpieczeństwo z punktu widzenia epistemologicznego, aksjologicznego, ontologicznego oraz socjologicznego: Bezpieczeństwo, jest to dla określonego jednostkowego lub zbiorowego podmiotu, dotyczący go bezpośrednio lub pośrednio wielowarstwowy fenomen (zjawisko) i pojęcie, którego spektrum tworzą następujące cztery komponenty:5 • pożądany stan, który oznacza dla danego podmiotu poziom efektywności kontroli nad możliwymi w danym miejscu i przedziale czasu zagrożeniami wartości istotnych dla tego podmiotu; inaczej mówiąc, bezpieczeństwo jest to stan odzwierciedlający wynik różnicy potencjałów – potencjał samobronności danego podmiotu z jednej i potencjał zagrożeń tego podmiotu z drugiej strony, istniejące w określonej czasoprzestrzeni, (aspekt epistemologiczny), • instrumentalna wartość umożliwiająca zaspakajanie ludzkich potrzeb braku (potrzeby podstawowe) oraz potrzeb wyższych (metapotrzeby) – są to nigdynieustające potrzeby rozwoju z samorealizacją na szczycie ich hierarchii, (aspekt aksjologiczny.) • proces rozwoju, który stanowi metapotrzebę człowieka, dzięki której realizowany jest personalny oraz społeczny wzrost poten J. Kukułka Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzależności i sprzeczności interesów, [w:] „Sprawy Międzynarodowe”, Warszawa 1982, s. 31. 4 CRISD APEIRON – Cracow Research Institute for Security & Defence APEIRON, przy Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego I Indywidualnego “Apeiron” w Krakowie 5 J. Piwowarski, Paradygmat kultury bezpieczeństwa – prolegomena, „Security Economy & Law”, nr.2, Kraków 2013, s. 10-11. 3 48 cjału podnoszącego autonomiczną obronność podmiotów bezpieczeństwa; z ontologicznego punktu widzenia, bliskie temu procesowi jest pojęcie funkcja bezpieczeństwa (aspekt ontologiczny), • konstrukt społeczny, możliwy do przeciwstawienia licznym zagrożeniom efekt istnienia społecznych więzów, współzależności i interakcji zachodzących w danej zbiorowości ludzkiej będącej jednym z podmiotów bezpieczeństwa (aspekt socjologiczny). „Rzeczywistość drugiej dekady XX wieku sprawia, że bezpieczeństwo jest jednym z najważniejszych problemów świata. Marzenia o nowej i doskonałej rzeczywistości zostały zdominowane dbałością o sprawy związane z bezpieczeństwem”6. Kultura bezpieczeństwa jest to zjawisko występujące w całości ogromnego dorobku kultury ludzkiej, które towarzyszy rozwojowi człowieka od zarania dziejów, bez względu na to czy mamy tego świadomość czy też kreujemy to zjawisko i jego funkcjonowanie w sposób naturalny, intuicyjny. Znanych jest też kilka definicji fenomenu kultura bezpieczeństwa. Należą do nich definicje Mariana Cieślarczyka7 oraz Stanisława Jarmoszko8. Kultura bezpieczeństwa według definicji Cieślarczyka, jest to „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i dziania (współdziałania) podmiotów, w różny sposób przez te podmioty wyuczonych i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów M. Kozub, Myśleć strategicznie o bezpieczeństwie przyszłości, AON, Warszawa 2013, s. 13. 7 M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210. 8 S. Jarmoszko, Status kultury strategicznej w kontekście badania i kreowania kultury bezpieczeństwa, [w:] A. Filipek, Elementy teorii i praktyki transdyscyplinarnych problemów bezpieczeństwa, t. II, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego, Siedlce 2014, s. 301. 6 49 i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia”9. Z kolei spektralna definicja kultury bezpieczeństwa Piwowarskiego-Zaplatyńskiego brzmi następująco: Kultura bezpieczeństwa (k.b.), jest to zjawisko stanowiące ogół utrwalonego, materialnego i pozamaterialnego dorobku człowieka, służącego szeroko, zarówno militarnie jak również pozamilitarnie rozumianej samobronności indywidualnych oraz grupowych podmiotów bezpieczeństwa. Fenomen kultura bezpieczeństwa to trychotomia, tworzona przez trzy wzajemnie przenikające się strumienie czynników, które są zbieżne z procesami kreowania ich przez człowieka w danym miejscu, określonym środowisku społecznym i w określonym czasie: • strumień mentalno-duchowy k.b., do którego badań zaliczymy psychologiczno-etyczne podejście do kategorii naukowych wartości jawnych i wartości ukrytych, znajdujących się w centrum zainteresowania badawczego autorów niniejszego sekuritologicznego projektu naukowego; • racjonalny strumień organizacyjno-prawny k.b.; • strumień materialny k.b. Kultura bezpieczeństwa pozwala człowiekowi osiągać takie cele jak: • Skuteczna kontrola nad możliwymi zagrożeniami danego podmiotu, powodująca dla tego podmiotu (w danym miejscu i czasie) stan optymalnego poziomu zagrożeń; • Odzyskiwanie bezpieczeństwa danego podmiotu w sytuacji, gdy zostało ono utracone; • Optymalizacja (dla określonego podmiotu) poziomu wielosektorowo kreowanego oraz badanego procesu rozwoju-bezpieczeństwa tego podmiotu (comprehensive security process) zmierzająca do harmonizacji sektorów w kontekście właściwej hierarchizacji celów podmiotu bezpieczeństwa;. • Skuteczne pobudzanie w skali społecznej i indywidualnej, świadomości wyższej potrzeby jaką jest samodoskonalenie człowieka oraz kreowanie trychotomicznego rozwoju – a) mentalnego, M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210. 9 50 b) społecznego oraz c) materialnego, dzięki wspieraniu przekonań, motywacji i postaw powodujących indywidualne, a także kolektywne działania wpływające na wzrost potencjału autonomicznej obronności (samoobronności) indywidualnych oraz grupowych podmiotów bezpieczeństwa. Cieślarczyk zauważa przy tym, że „zarówno wartości jak i emocje [w znacznym stopniu odpowiedzialne za wartości ukryte i przekonania normatywne oraz prezentowane postawy jednostki] uwzględniają personalny i strukturalny model kultury bezpieczeństwa, które – wraz z innymi elementami – starano się uwzględnić w holistycznym modelu kultury bezpieczeństwa”10. USTALENIA TERMINOLOGICZNE Uzyskiwanie profesjonalnych umiejętności wraz z jednoczesną progresją dotyczącą niezwykle istotnych dla policji elementów kultury bezpieczeństwa jakimi niewątpliwie jawią się umiejętności i kompetencje społeczne. Wskazane umiejętności i kompetencje społeczne w istotnym związku z przebiegiem procesu tworzenia hierarchii wartości i zbioru przekonań normatywnych funkcjonariusza, mających dla niego (i pośrednio również dla grupy dyspozycyjnej, do której należy) znaczenie porządkujące i dające możliwości dokonywania prawidłowej oceny zachowań oraz sposobów funkcjonowania w odniesieniu zarówno do siebie samego, jak też do innych osób. Właściwie należałoby traktować wartości i przekonania normatywne jako istotne kryteria porządku społecznego, dotyczące tym samym porządku społecznego i służbowego w grupach dyspozycyjnych policji. Mechanizmy tworzenia systemu wartości i przekonań normatywnych stają się elementem ważkim w procesie kształcenia młodych ludzi. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do grup zawodowych funkcjonujących w szeroko rozumianej problematyce bezpieczeństwa11. Podejmowanie kwe M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa…, op. cit. s. 21 11 J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushidō, Kraków: Collegium Columbinum, Kraków 2011. 10 51 stii psychologicznych i aksjologicznych regulatorów działania jednostki działającej w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa prowadzi do kwestii analizy i interpretowania moralnych granic zachowania podmiotu12. Badanie wartości, postaw i przekonań normatywnych wymaga przyjęcie wstępnych ustaleń dotyczących sposobu rozumienia tych terminów i rozróżniania bardziej szczegółowych kategorii w tym obszarze problematyki badawczej. Zwykle podkreśla się wgląd podmiotu w wyznawane przez siebie wartości stanowiące wewnętrzne regulatory zachowania jednostki prowadzące do konstruowania i modyfikowania jego zachowań w określonych warunkach. Należy jednakże zwracać uwagę na rozróżnienie wartości jawnych i ukrytych. W drugim przypadku wartości będą prezentowane implicite w sposób niekoniecznie dostępny na poziomie samokontroli i wglądu w działanie podmiotu. Analogiczna interpretacja dotyczy rozróżniania postaw jawnych i ukrytych, gdzie w pierwszym przypadku zakłada się kontrolę i świadomość ich prezentowania. Taki sposób interpretacji jest zwykle wykorzystywany w przypadku przekonań normatywnych, które są traktowane jako nabyte i wysoce zautomatyzowane regulatory działania jednostki. Wskazanie na takie rozróżnienie ma swoiste uzasadnienie szczególnie wtedy, gdy podejmuje się problematykę samodoskonalenia w ramach profesjonalnych działań w pracy ze studentami szkolącymi się w zakresie sztuk walki13. Być może pozwoli to także na odniesienie się do problemu uniwersalnej hierarchii wartości, w której istnienie wielu badaczy wątpi, albo chociażby wypowiada się o jej istnieniu w sposób jedynie hipotetyczny14. Próby identyfikowania uniwersalnej hierarchii wartości można interpretować w zestawieniu ze stosowaniem teorii osobowości Costy i McCrae, w której identyfikuje się pięć czynników pojmowanych w sposób uniwersalny15. Por. W. Czajkowski, Anxiety, Depression, and Sense of Purpose in Life – an Empirical Interpretation [w:] Kliś, M., Kossewska, J. Czajkowski W. Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2006. 13 W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administrowanie jakością życia człowieka poprzez system Modern Bushidō, RN IDŌ. Ruch dla kultury, Rzeszów 2010. 14 Zob. P. Brzozowski, Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261-276. 15 Por. B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP 2008. 12 52 Prowadzenie badań dotyczących problematyki pierwszego strumienia kultury bezpieczeństwa w zakresie wartości, postaw i przekonań normatywnych wymaga przyjęcia wstępnych ustaleń metodologicznych dotyczących sposobu rozumienia tych terminów; w obszarze zarysowanej tu problematyki badawczej wymaga to także rozróżniania bardziej szczegółowych kategorii. W interpretacjach metodologicznych zwraca się uwagę na potrzebę rozróżniania wartości i przekonań normatywnych w aspekcie ich uświadamiania sobie przez podmiot. Zwykle podkreśla się wgląd podmiotu w wyznawane przez siebie wartości stanowiące wewnętrzne regulatory zachowania jednostki prowadzące do konstruowania oraz do modyfikowania jego zachowań w określonych warunkach. Należy jednakże zwracać uwagę na dokonanie rozróżnienia w występowaniu u podmiotu wartości jawnych (często pokrywających się z postawami deklarowanymi przez podmiot działania) oraz wartości ukrytych (pokrywające się z przejawiającymi się w sposób zautomatyzowany, autentycznymi postawami opartymi na utajonym podłożu przekonań). W tym drugim przypadku wartości będą prezentowane implicite w sposób nie zawsze dostępny na poziomie samokontroli pomiotu działania i wglądu w funkcjonowanie tego podmiotu. Taki sposób metodologicznej interpretacji wykorzystywany jest właśnie dla przypadku przekonań normatywnych, które należy traktować jako nabyte oraz wysoce zautomatyzowane regulatory działania ludzkiej jednostki16. Wskazanie na takie rozróżnienie ma swoiste uzasadnienie szczególnie wtedy, gdy podejmuje się problematykę samodoskonalenia w ramach profesjonalnych działań w pracy ze studentami kierunku bezpieczeństwo intensywnie szkolącymi się w zakresie sztuk i sportów walki17. Powodować to może dosyć istotne konsekwencje o charakterze bezpośrednio dotyczącym uzyskiwanych wyników. Por. K. Skarżyńska, Człowiek i polityka. Zarys psychologii politycznej. Wykłady z psychologii, t. 13, Wydawnictwo Scholar, s. 41-43. Warszawa 2005. 17 W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administrowanie jakością życia człowieka poprzez system Modern Bushidō, RN IDŌ. Ruch dla kultury, Rzeszów 2010. 16 53 Podczas badań prowadzonych w zakresie pierwszego filaru kultury bezpieczeństwa, odwoływanie się wyłącznie do metod samoobserwacyjnych przyjmujących postać skal wartości, prowadzi zwykle do prezentowania przez osoby badane deklaracji dotyczących akceptacji danych wartości. Nie stanowi to jednak wystarczającego materiału pozwalającego na niezawodne wnioskowanie o wyrażaniu tych wartości na poziomie ukrytym (wartości wyrażane implicite). Dotarcie do wyników związanych z wyrażaniem wartości na poziomie jawnym (wartości dane explicite) wydaje się mniej rzetelnym źródłem informacji na temat istotnych, realnych regulatorów zachowania jednostki. Jest to problem złożony także z powodu występowania naturalnych różnic w zakresie łatwości dokonywania wglądu w funkcjonowanie podmiotu uwarunkowane zmiennymi osobowościowymi. Wartości wyrażane explicite stanowią więc mniej wiarygodny materiał uzyskiwany od osób badanych. Jest to związane przede wszystkim z konstrukcją metod samoobserwacyjnych, w których osoby badane deklarując podzielanie określonych wartości wyrażają raczej opinie i poglądy akceptowane i oczekiwane w określonych warunkach społecznych i kulturowych niż takie, z którymi w pełni by się identyfikowały. Dostęp do wartości i przekonań normatywnych w pełni podzielanych, czyli głęboko zinternalizowanych i wyrażanych implicite jest o wiele bardziej prawdopodobny poprzez stosowanie procedur badawczych dających dostęp do wartości utajonych. W przedstawianej konceptualizacji warto również pamiętać o rozróżnieniu dokonanym przez Rokeacha na wartości ostateczne i instrumentalne. Zarówno w sytuacji empirycznego badania wartości, jak też działań służących kształtowaniu, rozwijaniu i pogłębianiu świadomości podmiotu w tym zakresie kategoryzacja ta posiada zasadnicze znaczenie i nie powinna być marginalizowana. Podjęcie badań I-szego filaru k.b. może dawać zdecydowanie większe szanse na uzyskanie wyników opisujących wartości ukryte (dane na poziomie implicite). Powyższe badania wymagają jednak przygotowania właściwie zaprogramowanej procedury eksperymentalnej pozwalającej na uchwycenie istotnych zależności pomiędzy wartościami podmiotu, a jego zachowaniami wobec określonych obiektów rzeczywistości, w której podmiot działa (obiekty fizyczne, społeczne i abstrakcyjne). 54 Być może dodatkowo badania takie pozwolą także na odniesienie się do problemu uniwersalnej hierarchii wartości, w której istnienie wielu badaczy wątpi albo chociażby wypowiada się o jej istnieniu w sposób jedynie hipotetyczny18. Prowadzone badania mogą stwarzać także inne możliwości w postaci wiązania problematyki o podstawach aksjologicznych, dotyczących wartości z problematyką odnoszącą się do psychologicznego zaplecza nauk społecznych (do których należy dyscyplina nauki o bezpieczeństwie) dotykającą tematyki osobowości. Próby identyfikowania uniwersalnej hierarchii wartości można interpretować w zestawieniu ze stosowaniem teorii osobowości Costy i McCrae, w której identyfikuje się pięć czynników pojmowanych w sposób uniwersalny19. METODY BADANIA WARTOŚCI W standardowych badaniach dotyczących hierarchii wartości używa się kwestionariuszy oraz skal odwołujących się do danych samoobserwacyjnych, które mają określony poziom trafności i rzetelności techniki badawczej pozwalający na traktowanie jej jako metody badania psychometrycznego. Można wskazać w tej grupie metody takie jak: • Skala Wartości Rokeacha (RVS), która służy nam do badania wartości ostatecznych oraz wartości instrumentalnych (po 18 wartości w każdej podgrupie). • Skala Wartości Schelerowskich (SWS) służąca do badania wartości za pomocą dwóch skal: 50-itemowej (wersja D) i 37-itemowej, gdzie wyróżniono podskale wartości hedonistycznych, wartości witalnych, wartości estetycznych, wartości prawdy, wartości moralnych, wartości świętości świeckich, wartości świętości religijnych. Zob. P. Brzozowski, Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261-276. 19 Por. B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Warszawa 2008: Pracownia Testów Psychologicznych PTP; J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, T. II. Warszawa: PWN 2000. 18 55 Inną metoda badania postaw i wartości to Kwestionariusz Postaw Życiowych Rekera (opracowanie R. Klamuta) służący do badania kategorii sensu życia. Metoda zawiera 48 twierdzeń, których prawdziwość jest oceniana na siedmiostopniowej skali. Badanie jest odniesione do zasadniczych postaw egzystencjalnych w postaci: Celu, Spójności wewnętrznej, Kontroli życia, Akceptacji śmierci, Pustki egzystencjalnej i Poszukiwania celów. Ponadto w metodzie są zawarte dwie skale złożone w postaci skali Osobowego sensu oraz skali Równowagi Postaw Życiowych. • Kolejną metoda, która służy badaniu wartości to Kwestionariusz do Badania Kryzysów w wartościowaniu Olesia. Za pomocą tej metody bada się trudności i zaburzenia dotyczące funkcjonowania systemu wartości podmiotu. Kwestionariusz składa się z 25 pytań. W efekcie przeprowadzonego tą metodą badania uzyskuje się wynik ogólny. Można także obliczać wyniki w podskalach: H – trudności uporządkowania systemu wartości w hierarchię, Z – poczucia zagubienia wartości, D – dezintegracji wartościowania, R – poczucia nierealizowania wartości. • Inną metodą służącą eksplorowaniu problematyki wartości i postaw w przypadkach osób zainteresowanych problematyką rozwoju i posiadających motywację do samopoznania jest Metoda Konfrontacji z Sobą Hermansa (polska adaptacja P.K. Olesia, 1992). Metoda nawiązuje do fenomenologicznej koncepcji osobowości Hermansa. W procesie badania osoba badana odpowiada na pytania, za pomocą których może uporządkować kwestie aktualnie ważne w jej życiu. Przeprowadzenie badania pozwala na stworzenie całościowego, uporządkowanego obrazu swojego doświadczenia. Badanie ma charakter badań indywidualnych i kilkuetapowych. W badaniu postaw i powiązanych z nimi kryteriów wartościowania zjawisk i zdarzeń coraz częściej dochodzi się do wniosku, że procesy oceniania tychże obiektów najczęściej zachodzą w sposób automatyczny, poza kontrolą świadomego podmiotu. • 56 POSTAWY JAWNE I UTAJONE Postawy utajone – pojęcie to skonstruowano w latach 90-ych w wyniku badań psychologicznych opierających się na metodzie Testu Utajonych Skojarzeń (Implicit Association Test); pojmowano te postawy jako przeciwstawne wobec postaw jawnych. Postawy utajone stanowią ślady przeszłych doświadczeń podmiotu wpływające na jego aktualne zachowanie bez świadomości jego źródeł. Postawy jawne pojmowano natomiast jako uświadamiane przez podmiot przekonania wartościujące na określony temat20. Analogiczne rozróżnienia zostały dokonane znacznie wcześniej przez Ossowskiego, który wskazał na możliwość występowania dwóch rodzajów wartości: • wartości odczuwane, • wartości uznawane. W interpretacji kategorii określonej jako wartości uznawane pojawia się w badaniach wyżej przywołanego autora kwestia powinności (normatywności) uznawania czegoś za wartość – kwestia ta jest przeciwstawiana kategorii nazywanej wartościami odczuwanymi, występującymi wtedy, gdy pewien przedmiot jawi się podmiotowi jako atrakcyjny. Należy także za Ossowskim wskazać na trzy sytuacje pokazujące możliwe relacje zachodzące pomiędzy wartościami odczuwanymi i uznawanymi: • przedmioty uznawane przez podmiot jako wartości i jako takie odczuwane, • przedmioty uznawane jako wartości, ale nie odczuwane, • przedmioty odczuwane jako wartość, ale nie uznawane21. Rozróżnienie wartości odczuwanych i uznawanych znajduje odzwierciedlenie również w koncepcji Kahnemana. Autor ten, wyjaśniając funkcjonowanie podmiotu działania w sytuacjach zadaniowych i w sytuacjach decyzyjnych wskazywał na znaczenie analizy sytuacji w kategoriach jej użyteczności. Kahneman rozróżnia: Por. K. Mudyń, Rzeczywiste – Nierzeczywiste. Podręcznik metody RN-02 do badania orientacji życiowych. Kraków: Fundacja Zdrowia Publicznego, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius” 2010. 21 Ibidem, s. 10. 20 57 użyteczność odczuwaną subiektywnie i automatycznie w sposób niekontrolowany oraz doświadczaną w ramach systemu tak zwanego myślenia szybkiego, • użyteczność decyzyjną realizującą się poprzez skupienie, swobodny wybór oraz świadome działanie sytuującą się w obszarze tak zwanego myślenia wolnego22. Badacz ten bardzo podobnie interpretuje pojęcie wartości doznawanej, gdy pisze o jej doznawaniu w kategoriach przyjemności, bądź nieprzyjemności oraz wartości decyzyjnej warunkującej w określonej sytuacji podjęcie stosownej decyzji. Wartość doznawana stanowi więc w jego przypadku odpowiednik wartości odczuwanych w rozumieniu Ossowskiego Podobnie jak w przypadku użyteczności odczuwanej, wartości doznawane sytuują się w obszarze myślenia szybkiego i powiązane są z automatyzmem oraz brakiem występowania ich świadomej kontroli. Analogicznie wobec użyteczności decyzyjnej, wartość decyzyjna jest odbierana przez podmiot działania z udziałem jego skupienia, kontrolowanego wyboru i świadomego, prowadzonego z namysłem działania (myślenie wolne). W analizie problematyki wartości i postaw, jako istotnych elementów pierwszego filaru kultury bezpieczeństwa, należałoby wskazać na następujące paralele: • Daleko idące podobieństwo pomiędzy postawami jawnymi, a wartościami uznawanymi (deklarowanymi), • Analogiczne podobieństwo (paralela) zachodzi pomiędzy postawami utajonymi, a wartościami odczuwanymi. Mudyń podobnie jak Ossowski wyróżnia trzy możliwości: • wartości uznawane (także postawy jawne) nie muszą wcale pokrywać się z wartościami odczuwanymi (także postawami ukrytymi), zwykle ma tu miejsce większy lub mniejszy stopień rozbieżności, • wartości uznawane (także postawy jawne) badane za pomocą standardowych metod kwestionariuszowych odnoszą się zwykle do zracjonalizowanych poglądów opisujących to, co uważa się za • Kahneman, D, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym,: Media Rodzina, Poznań 2012.. 22 58 ważne, bądź pożądane. Status uzyskiwanych wyników jest taki sam niezależnie od tego, czy w warstwie teoretycznej mówi się o badaniu wartości, czy też badaniu postaw, • wartości odczuwane (także postawy utajone) przejawiają się zwykle w zachowaniu (najczęściej niewerbalnym) i jako takie są albo częściowo albo w ogóle nieuświadamiane23. W badaniach przeprowadzonych przez Mudynia skoncentrowano się na konstrukcji metody służącej badaniu orientacji życiowych nawiązujących do tak zwanych typów idealnych Sprangera bądź postaw wartościujących Allporta, Vernona i Lindzeya. W obydwu przypadkach wyróżniono orientacje: teoretyczną, ekonomiczną, estetyczną, społeczna, polityczną oraz religijną. W konstrukcji metody do wskazanych sześciu orientacji dodano trzy pojęcia mające specyficzny status ontologiczny. Miasto Kraków jako pojęcie konkretne usytuowane poza podmiotem; Ja sam, jako specyficzny, ważny dla podmiotu obiekt; Wszechświat, jako obiekt odniesiony do globalnie rozumianej rzeczywistości. W obszarze każdej z orientacji wskazywano dziesięć reprezentujących je pojęć. Każde z pojęć pojawia się trzykrotnie w różnych zestawach pojęciowych (dwukrotnie w zestawie 3-elementowym i raz w zestawie 4-elementowym) reprezentujących aspekty rzeczywistości spoza kategorii, do której należy dane pojęcie. W zestawie trzech pojęć dodatkowych pojawiały się tylko zbiory trójkowe pojęć zamkniętych w obszarze „własnym”, różniące się tylko ich kolejnością. W każdym zestawie pojęć trzeba było wskazać obiekt najbardziej rzeczywisty. Jak widać w konstrukcji metody odnoszono się do kwestii wartości odczuwanych/uznawanych oraz paralelnie do nich funkcjonujących postaw jawnych/utajonych). Podejmowanie badań nad postawami, wartościami i przekonaniami jednostki ludzkiej wymaga przeprowadzenia systemowej konceptualizacji podejmowanego problemu badawczego. Jednym z przykładów podjęcia problemu z przedmiotowego dla niniejszego projektu naukowego jest praca polskiego badacza, Horynia skoncentrowana na badaniach nad środowiskowymi uwarunkowaniami kształtowania osobowości osób przygotowujących się do pełnienia roli zawodowego oficera Wojska Polskiego24. K. Mudyń, Rzeczywiste…. op.cit, s. 11. W. Horyń, Środowisko wojskowe a kształtowanie osobowości podchorążych. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006. 23 24 59 Autorzy niniejszego projektu badawczego podejmując swoje badania skoncentrowali się na takich elementach kultury bezpieczeństwa, które reprezentują I-szy filar kultury bezpieczeństwa i problemach wartości i postaw często w jej kontekście eksponowanych. W rozdziale dotyczącym osobowości adepta sztuki wojennej Horyń zwraca uwagę na zewnętrzne uwarunkowania istotnych składowych tej struktury w postaci wartości, przekonań i postaw, podejmuje interpretacje dotykające rangi środowiska cywilnego dla ukształtowania określonych zmiennych osobowościowych adepta sztuki wojennej w postaci przekonań, wartości i postaw. Domyślać się należy, że zakłada się, iż oddziaływania podejmowane w warunkach szkolenia w Wyższej Szkole Oficerskiej przyniosą oczekiwane konsekwencje w postaci rozwinięcia pożądanych z punktu widzenia kształcenia przyszłych oficerów sprawności i umiejętności użytecznych w ich relacjach zawodowych z ich przyszłymi podwładnymi. Taka konceptualizacja wydaje się jednak zbyt jednostronna – oraz – – nie do końca uzasadniona. Nie można bowiem zmarginalizować znaczenia czynników pozarodzinnych, środowiskowych w rozwoju osobowości badanego podmiotu. Z drugiej jednak strony analizując budowanie wartości, przekonań i postaw osoby przygotowywanej do pełnienia profesjonalnej roli członka służb mundurowych, nie można pominąć jednego z najbardziej istotnych czynników rozwoju osobowości jednostki w postaci aktywności własnej podmiotu działania. Rozbudowywanie elementów osobowości stanowiących o specyfice i swoistości rozumienia siebie samego i świata wraz z innymi egzystującymi w nim osobami jest istotnie uwarunkowane problematyką samoświadomości i sprawności rozumienia własnej osoby jako podmiotu działania oraz podmiotu rozwoju i bezpieczeństwa. Budowanie osobowości jednostki przygotowywanej do takiej roli, podejmującego relacje z podwładnymi sprowadzające się do szkolenia, rozwijania instrumentalnych sprawności i kierowania ich zachowaniem nie może odbywać się bez odwołania się do własnych zasobów jakimi dysponuje podmiot (ludzka jednostka), w postaci zdolności dokonywania wglądu w swoje działanie oraz podejmowania suwerennych decyzji i wyborów dotyczących kierunków oraz innych różnorodnych, jakościowych, ilościowych i wielorodzajowych aspektów własnego rozwoju. Takie działania zwykle stanowią o sensie i znaczeniu wskazanego czynnika rozwoju osobowości w postaci aktywności własnej podmiotu działania. Czynnik ten jest szczególnie zna- 60 czący w kontekście rangi działań podejmowanych wobec własnej osoby i własnego rozwoju dla możliwości podejmowania profesjonalnych działań związanych z problematyką szkolenia i kierowania (dowodzenia). Wskazane profesjonalne działania prowadzone wobec swoich podkomendnych sprowadzają się zwykle na początku do potrzeby zbudowania właściwej relacji interpersonalnej umożliwiającej skuteczne wywieranie jak najbardziej konstruktywnego wpływu społecznego, precyzyjnie odróżnianego od ograniczenia się do stosowania metod zawężonych do manipulowania zachowaniem podwładnych25. W tej sytuacji jest wysoce uzasadnione podkreślenie znaczenia aktywności własnej podmiotu działania dla rozwoju własnej osobowości, jak również dla sprawnego i skutecznego wchodzenia w relacje z innymi osobami. Eksponowanie problematyki aktywności własnej podmiotu w pracy z przyszłymi oficerami wydaje się szczególnie istotne z punktu widzenia problematyki wartości odniesionej do samooceny podmiotu, konstruktywnego obrazu własnej osoby i dbania o problematykę własnego wizerunku podmiotu działania w licznych relacjach z innymi osobami, tak przełożonymi jak i podwładnymi26. Wskazane mechanizmy osobowościowe stanowią znaczące regulatory wskazujące na rangę czynnika aktywności własnej w rozwoju osobowości jednostki, będącej podmiotem działania i rozwoju. Aktywność własna jednostki odniesiona do problematyki rozwoju podmiotu skoncentrowanego na realizacji zaspokojenia potrzeby samodoskonalenia i rozwoju własnego zgodnego z regułą motywacji właściwej dla wyższego piętra potrzeb w interpretacji Maslowa dotyczy ogólnie rozumianej potrzeby dokonywania się rozwoju podmiotu. Nie jest to tylko zaspokajanie potrzeb sprowadzające się do uzupełniania braku elementu koniecznego dla sprawnego funkcjonowania ale jest to realizowaniem potrzeby wzrostu , osiągania wyższego poziomu funkcjonowania w obszarze motywacji działań podmiotu rozwoju. To kluczowy dla rozumienia koncepcji W. Czajkowski, Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] F. Bylok, A. Czarnecka, A. Słocińska (red), Człowiek – praca- organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze. Częstochowa: Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, ss. 38-46, Częstochowa 2010. 26 Zob. M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. 25 61 Maslowa sposób interpretacji mechanizmu zaspokajania potrzeb wyższego rzędu (metapotrzeby) kompatybilnego z budowaniem bezpieczeństwa/rozwoju podmiotu działania zgodnie z przytoczoną uprzednio definicją zjawiska bezpieczeństwo. Taki sposób interpretacji rozwoju własnego i samodoskonalenia jest bliski koncepcji rozwijanej przez Piwowarskiego27, który opisując problematykę samodoskonalenia przywołuje zasadnicze cnoty honorowego samurajskiego (wojskowego) kodeksu Bushido: 1. Prawość – gi i Mądrość – chi, 2. Życzliwość – jin, 3. Szacunek, – rei i honor – meiyo, 4. Odwai – yusha, 5. Lojalność – chugi, chujitsu, 6. Szczerość, – makoto, shin, 7. Pietyzm Rodzinny – ko, 8. Samokontrola – kokki. Właściwie wszystkie wskazane cnoty są powiązane i uwarunkowane ostatnią z nich czyli samokontrolą. Prawość, życzliwość, szacunek, uprzejmość, honor, odwaga, lojalność, szczerość i uczciwość oraz pietyzm rodzinny są powiązane z relacjami społecznymi. Rozwijanie i spełnianie tych cnót w sposób zasadniczy wymaga kontrolowania własnego zachowania i zdawania sobie sprawy z tego jaki jest charakter danej relacji z inną osobą (z innymi podmiotami działania i współdziałania). Równie istotne jest to w przypadku cnoty mądrości, niewątpliwie silnie powiązanej z problematyką samokontroli badanego podmiotu. W ich przypadku warunek samokontroli i aktywności własnej jest istotnie spełniony. Wydaje się także, że realizowanie opisywanych cnót Bushido jest istotnie uwarunkowane poziomem dojrzałości i stopniem rozwoju indywidualnego podmiotu. Kierowanie się w działaniu podmiotu wartościami prawości, życzliwości, szacunku, uprzejmości, honoru, odwagi, lojalności, szczerości J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Busidō. Collegium Columbinum, Kraków 2011:, s. 294-303; idem, Etyka funkcjonariusza Policji. Źródła, motywacja, realizacja. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2012, s. 177. 27 62 i uczciwości wymaga posiadania zintegrowanych mechanizmów regulacyjnych pozwalających na ich traktowanie jako istotnych kryteriów działania. Nabycie takich mechanizmów regulacyjnych jest wynikiem uczestniczenia przez podmiot w dwojakiego rodzaju procesach. • Po pierwsze, jest to podleganie różnorodnym wpływom zachodzącym w ramach procesu socjalizacji. • Po wtóre, jest to proces dojrzałego budowania struktury własnego ja oraz poczucia własnej wartości wynikających z monitorowania efektów (poziomu skuteczności) własnego działania podmiotu. Powyższe staje się możliwe poprzez zachodzenie na siebie i tym samym wzmacnianie się obydwóch procesów, przez co dochodzi do internalizacji i automatyzacji systemu wartości uniwersalnych i zbioru przekonań normatywnych stanowiących o kształcie etycznych ram zachowania podmiotu działania i rozwoju. Stąd też w zrealizowanych i przygotowywanych projektach badawczych kładzie się nacisk na znaczenie zmiennych osobowościowych w wyznaczaniu wzorów zachowania jednostki odniesionych do struktury ja, poczucia własnej wartości i doświadczania sfery wartości w jej funkcjonowaniu w relacjach z ludźmi. Równocześnie podkreśla się także znaczenie rozstrzygnięć metodologicznych związanych z potrzeba uzupełniania metod samoobserwacyjnych metodami pozwalającymi na uzyskanie dostępu do warstwy poziomu wartości utajonych. Rozstrzygnięcia takie są również powiązane z teoretyczną konceptualizacją podejmowanej w projekcie badawczym problematyki. • Metody samoobserwacyjne będą bardziej właściwe w podejściu zorientowanym scjentystycznie. W przypadku eksperymentów dających możliwość pomiaru wartości ukrytych pozostaje się w tym samym obszarze orientacji metodologicznej. • Z kolei podjęcie badań nakierowanych na eksplorację indywidualnego doświadczania podmiotu, kontaktu z samym sobą będzie bardziej właściwe w podejściu fenomenologiczno-egzystencjalnym i klinicznym28. W. Czajkowski, Współczesna myśl psychologiczna. [w:] W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona (red.) Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, Kraków 2004, s. 12-36. 28 63 W cytowanej pracy Horynia29 zdecydowany nacisk położono na zmienne dotyczące wpływu szeroko rozumianego środowiska marginalizując znaczenie zmiennych osobowościowych. W podejmowanej problematyce przekonań i wartości wydaje się szczególnie istotne uwzględnianie czynników osobowościowych identyfikowanych chociażby w intensywnie wykorzystywanej w badaniach metodzie Costy i McCrae Neo-FFI30. Metoda ta opiera się na teorii osobowości, w której Costa i McCrae zidentyfikowali pięć czynników osobowościowych o uniwersalnym i ponad kulturowym charakterze w postaci neurotyczności, otwartości, ekstrawersji, ugodowości i sumienności. Taki kierunek poszukiwań wydaje się uzasadniony z powodu znaczenia zmiennej określanej aktywnością własną podmiotu. Budowanie zespołu względnie stabilnych przekonań oraz systemu wartości charakteryzujących działanie podmiotu będzie najprawdopodobniej istotnie uwarunkowane wskazanymi zmiennymi osobowościowymi. Stąd też zasadnym wydaje się konstruowanie projektu badawczego, w którym koncentruje się uwagę na poszukiwaniu zależności pomiędzy preferowaniem wartości stanowiących cnoty Bushido, a zmiennymi osobowościowymi wyróżnianymi w koncepcji Costy i Mc Crae. Odnoszenie się do wskazanych cnót wydaje się zasadne szczególnie wtedy, gdy próbuje się opisywać i wyjaśniać psychologiczne i aksjologiczne uwarunkowania działania podmiotu. W projekcie badawczym poddano analizie behawioralne i osobowościowe uwarunkowania zachowania. Zakładano, że w przypadku osób kształcących się w uczelni przygotowującej je do pełnienia roli zawodowej podejmowanej w kontekście szeroko rozumianego bezpieczeństwa i zwalczania jego zagrożeń zmienna dotycząca intensywności zachowania w postaci wzoru zachowania A nie okaże się istotna. Hipotezę ta została potwierdzona31. W. Horyń, Środowisko...., op. cit.. B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości.... op. cit. 31 W. Czajkowski, J. Piwowarski, B. Soliński, (w druku). Osobowościowe i behawioralne wyznaczniki działania w strukturach administracyjnych w kontekście bezpieczeństwa, Kraków: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”. 29 30 64 Podejmowanie interpretacji, które miałyby być bezpośrednio powiązane z opisem i wyjaśnianiem zachowania osób działających w niezwykle specyficznych kontekstach związanych z zagrożeniem bezpieczeństwa, prowadzi zwykle do przyjęcia przeciwnego założenia. Dotyczy to głównie służb mundurowych i pracowników ochrony i jest uwarunkowane stereotypem, w którym zawierają się cechy w postaci znacznej intensywności zachowań, gotowości do prezentowania zachowań związanych z rywalizacją oraz skłonnością do przejawiania zachowań agresywnych32. Uzyskanie rezultatu badawczego, który byłby wynikiem niepotwierdzającym wskazany stereotyp, wydaje się interesujące w kontekście prowadzonej analizy dotyczącej znaczenia zmiennych indywidualnych w kształtowaniu i modyfikowaniu struktury osobowości i wynikających z niej zachowań. Brak potwierdzenia występowania wyżej wskazanego stereotypu (agresywnej i wysoce rywalizacyjnej aktywności), tzw. WZA33, sugeruje takie interpretacje, które dotyczą znaczenia pozytywnego wpływu działań o charakterze wglądowym i związanym z opisywanym rysem aktywności własnej podmiotu, stanowiącym istotny czynnik, któremu można przypisać charakter o jednoznacznie rozwojowym charakterze. Takie rozumienie tego problemu badawczego powinno zostać zweryfikowane poprzez badania empiryczne dotyczące komponentów pierwszego strumienia kultury bezpieczeństwa, skoncentrowane na problematyce wartości. Przeprowadzenie służących temu badań dostarczyć ma istotnych informacji służących opisowi oraz wyjaśnianiu, w jaki sposób u jednostki (kandydata na funkcjonariusza policji lub czynnego już funkcjonariusza), działają wartości instrumentalne i wartości egzystencjalne oraz przekonania normatywne. Uzyskanie takich informacji może przyczynić się do: W. Czajkowski, Osobowościowe i behawioralne wyznaczniki działania jednostki w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa, referat wygłoszony podczas Security Forum Cracow 2012, Kraków, 8-9 listopada 2012. 33 T. Ambroży, H. Duda, D. Ambroży, J. Piwowarski, E. Dybińska, Интеллектуализация процесса физического воспитания в контексте формирования отдельных элементов культуры безопасности [Intelectualization of Physical Education in View of Single Aspects of Safety Culture], “Теория и практика физической культуры”, nr 11, Moskwa 2013, s. 31–35. 32 65 • Uzyskania wzrostu poziomu precyzji w interpretacji istotnych regulatorów zachowań osób, stanowiących doświadczające podmioty, funkcjonujące zawodowo w obszarze zagrożenia bezpieczeństwa, • Może też stanowić podstawę do konstruowania dalszych programów badawczych skoncentrowanych na aksjologicznej problematyce regulatorów zachowania jednostki powiązanych z badaniem wartości instrumentalnych oraz mających bardziej uniwersalny charakter, • Badania takie mogą też służyć weryfikowaniu stereotypów dotyczących behawioralnych, osobowościowych i aksjologicznych uwarunkowań zachowania osób, które funkcjonują zawodowo w obszarze zagrożenia bezpieczeństwa, • Równocześnie warto podkreślać znaczenie jakie ma dla kultury bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, podejmowanie takich badań poza wskazanym kontekstem zawodowym. Takie sugestie wydają się uzasadnione interpretacjami, w których podejmuje się próby dowodzenia istnienia jakiejś formy uniwersalności odniesionej zarówno do zjawiska hierarchii wartości, jak i do funkcjonowania czynników osobowościowych. W cytowanych wcześniej badaniach Horynia, przeprowadzonych w grupie kadetów szkoły oficerskiej eksponowano znaczenie i wpływ zmiennych środowiskowych dla kształtowania ich przekonań. Szczególnie istotnym czynnikiem okazały wpływy pochodzące ze środowiska rodzinnego. Powstaje przekonanie, że wynik taki wymaga jeszcze przeprowadzenia dodatkowej naukowej weryfikacji w innych środowiskach o specyfice odmiennej wobec środowiska społecznego służb mundurowych. Na pewno warto zwrócić uwagę na to, że w środowisku żołnierzy zawodowych istotne znaczenie posiada tradycja rodzinna oraz mechanizmy międzypokoleniowego przekazu przekonań, postaw i wartości. W takim kontekście klarowne jest uzyskanie wyniku, w którym wskazuje się na podstawową rangę środowiska rodzinnego dla kształtowania się przekonań podmiotu działania. Podobnie można oczekiwać, że w naukowych badaniach dotyczących aksjologiczno-psychologicznej tkanki pierwszego filara kultury bezpieczeństwa, skoncentrowanych na problematyce występowania określonych relacji pomiędzy wartościami i zmiennymi osobowościowymi istotne może jednak także okazać się znaczenia czynnika otwartości ułatwiającego 66 percepcję różnorodnych (także odmiennych od znanych ze środowiska rodzinnego) postaci wartościowania świata i ludzi. Równie istotna zmienną modyfikującą kształt hierarchii wartości i przekonań normatywnych może być czynnik ekstrawersji modyfikujący łatwość wchodzenia podmiotu w relacje społeczne, gotowość ulegania konstruktywnemu wpływowi społecznemu oraz manipulowaniu. Wyniki referowanych badań Horynia, przeprowadzonych w grupie kadetów szkoły oficerskiej sugerują również potrzebę podejmowania stosownych działań służących identyfikowaniu, autodiagnozie i doświadczaniu wartości (w warstwie jawnej i ukrytej). Działania takie mogą stanowić także istotny element uzupełniania doświadczenia społecznego związanego z przekazem rodzinnym i międzypokoleniowym kadeta, bądź adepta sztuk walki. Stanowi to także istotny element budowania struktury osobowości, hierarchii wartości oraz przekonań normatywnych stanowiących zasadnicze elementy budowania tożsamości indywidualnej i zawodowej młodego człowieka. Działania takie powinny być podejmowane szczególnie w okresie kształcenia adepta szeroko rozumianej sztuki wojennej. Ma to swoiste uzasadnienie psychologiczne związane ze specyfiką funkcjonowania podmiotu w jego poszczególnych okresach rozwojowych. W przedziale wiekowym pomiędzy 18-25 lat przeważnie obserwuje się stosunkowo dużą łatwość i elastyczność w budowaniu oraz modyfikowaniu postaw i przekonań jednostki. Jest to uwarunkowane zgeneralizowaną chłonnością poznawczą i względną elastycznością posiadanych przez jednostkowy podmiot mechanizmów przystosowawczych. Zasadniczymi elementami tych mechanizmów przystosowania i radzenia sobie przez podmiot w działaniach profesjonalnych oraz pozazawodowych, są wartości, postawy i przekonania normatywne. Podnoszenie kompetencji zawodowych i społecznych podmiotu i związane z nim działania powinny stanowić istotny element kształcenia powiązany zarówno z kursem etyki stwarzającym perspektywę dla uzyskania przez indywidualny podmiot abstrakcyjnych podstaw rozumienia problematyki wartości, jak również z wysoce realistycznym treningiem sztuk walki, w którym uwrażliwienie na kwestie aksjologiczne stanowi niezbywalny standard szkolenia podmiotu bezpieczeństwa34. Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie..., op. cit.; idem, (2012). Etyka...., op.cit. Kraków 2011. 34 67 Stanowi to również znakomitą okazję do podejmowania problematyki zachowań prospołecznych, altruistycznych i heroicznych czynów do których ze względu na sytuacyjna specyfikę zawodową wiążącą się w sposób istotny tak w warstwie praktycznej jak również teoretycznej z kwestiami heroizmu szczególnie istotnymi dla członków grup dyspozycyjnych policji i zarazem adeptów sztuki wojennej. Czyny heroiczne w przykładach reprezentatywnych dla powyższego rozumowa­nia (jednocześnie o wysoce pozytywnym charakterze) mogą do­ starczyć akty heroizmu, wyraźnie wpisujące się w szczególny etos, ja­kim jest „etos munduru”. Akty te są jednym z wyróżników misji funk­cjonariuszy służb mundurowych, w tym także funkcjonariuszy grup dyspozycyjnych policji. James Opie Urmson, w eseju swojego autorstwa zatytułowanym Święci i bohaterowie, podaje nastę­pu­jącą typologię czynów heroicznych: • W sposób heroiczny postępuje taki jednostkowy podmiot (osoba ludzka) lub też podmiot zbiorowy, który dzięki swojemu nadzwyczaj­nemu opanowaniu oraz nadzwyczaj­nemu wysiłkowi spełnia swój obowiązek w takich warunkach, w których większość osób nie zaryzykowałoby podjęcia ryzyka utraty własnego zdrowia lub nawet własnego życia, w związku z podjęciem działań odnoszących się do pełnienia moralnego i zawodowego obowiązku w nie­zwykle trudnych warunkach i sytuacjach. • Postępowanie heroiczne wykazuje osoba, która bez zewnętrznie wymuszonego wysiłku spełnia swój obowią­zek w sytuacji zagrażającej jej życiu na tyle, iż większość innych osób będąc w tego typu sytuacji zrezygnowałaby z podjęcia się doko­nania takiego właśnie niezwykłego czynu. • W sposób heroiczny postępuje osoba, która dzięki nadzwyczaj­ nemu opanowaniu swojego lęku lub dzięki powołaniu dającemu możliwość dokonywania niezwykłych czynów, jakby bezwysiłkowo dokonuje tych czynów w taki sposób, iż dla wszystkich, którzy są ich świadkami, jasne jest, że osoba ta czyni znacznie więcej aniżeli formalnie rzecz biorąc wymaga tego od niej obowiązek35. J. O. Urmson, Saints and Heroes, [w:] Essays in Moral Philosophy, University of Washington, Seattle 1958, s. 10; podaję za: W. Galewicz, op. cit. 35 68 Reprezentatywnym przykładem heroicznego czynu, jest przykład podjęcia przez Polaków w 1920 roku bitwy pod Zadwórzem. W bitwie tej 322 Polaków poło­żyło na szalę swoje życie wtedy, gdy armia sowiecka poważnie zagroziła Polsce utratą dopiero co, bo w 1918 roku odzyskanej wolności kraju. Należy na marginesie przypomnieć w tym miejscu, iż przebieg wojny pol­sko-bolszewickiej decydował w drugiej dekadzie XX wieku nie tylko o utrzymaniu niepodległości Polski. Możliwość połączenia się sił rewolucji bolszewickiej z poten­cjałem objętych rewolucyjnymi nastrojami Niemiec stanowiło po zakoń­czeniu I Wojny Światowej wielkie i niezwykle realne zagrożenia dla całej Europy i było swoistym preludium do przyszłego sojuszu dyktatorów, Stalina i Hitlera, który to sojusz nastąpił dwie de­ kady po zaistnieniu dwóch europejskich rewolucji – październikowej w Rosji (1917 r.) oraz rewolucji listopadowej w Niemczech (1918 r.). W 1920 r. w bitwie pod Zadwórzem, ochotnicy, w tym głównie młodzież tworząca polski batalion, przeciwstawili się siłom Pierwszej Armii Konnej Siemiona Budionnego celem powstrzymania, bądź przynajmniej opóźnienia rajdu sił sowieckich podążających w kierunku na miasto Lwów. Heroiczny opór okupiony w finalnym efekcie bohaterska śmiercią 318 młodych polskich „Spartan”, stał się na koniec sporym wojskowym sukce­sem Polaków, którzy odparli sześć konnych szarż. Siemon Budionny w wyniku tej bitwy nie osiągnął założonych wcześniej strategicznych celów swej armii, a Polska dzięki heroizmowi tej grupy dyspozycyjnej, złożonej z trzystu zaledwie patriotów ocaliła swoją wol­ność. Warto zwrócić uwagę na fakt, iż problematyka heroizmu jest intensywnie podejmowana i badana przez Philipa G. Zimbardo, słynnego amerykańskiego psychologa społecznego, znanego głównie jako twórcę i autora relacji z przeprowadzenia stanfordzkiego eksperymentu więziennego36. W swojej książce Zimbardo opisuje37 okrutne (chociaż często nawet mimowolne) działania człowieka wskazujące na zasadzie kontrastu swoistą banalność heroizmu, warunkowanego poprzez sferę wartości i przekonań normatywnych występujących u podmiotu działania. P. Zimbardo, Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? PWN, Warszawa 2008. 37 Ibidem. 36 69 Owa banalność heroizmu może być rozumiana jako wynik aktów myślenia dostępnych jednostce, która zdaje sobie sprawę z faktu, że osoba ludzka jest zdolna do czynów heroicznych, dlatego, ponieważ jest człowiekiem. Jednocześnie wie też o tym, że czynniki sytuacyjne i kontekst społeczny częstokroć prowadzą jednostkę ludzką do czynów mających de facto charakter nieludzki. W takiej interpretacji odniesionej do mechanizmów myślenia oraz postępowania, warto pamiętać o empirycznie uzasadnionej interpretacji dokonanej przez Kahnemana, który wyodrębnił w działaniu podmiotu działania (i zarazem podmiotu bezpieczeństwa) funkcjonowanie zjawisk (mechanizmów) myślenia myślenie szybkie i wolne38. W pierwszym przypadku są to akty dokonywane w sposób zautomatyzowany, niedostępny w mechanizmach wglądowych, jakimi dysponuje podmiot działania. W drugim przypadku, myślenie dotyczy aktów podejmowanych przez podmiot w taki sposób, który jest w pełni przez tenże podmiot kontrolowany na sposób introspekcyjny. Podejmowanie powyższej problematyki w pracy z młodymi adeptami sztuki wojennej (kandydatami do policji lub jej czynnymi funkcjonariuszami) powinno stanowić znaczący przyczynek do rozszerzenia ich perspektyw spostrzegania, oraz przejawianego przez nich pojmowania i doświadczania personalnego funkcjonowania tych podmiotów bezpieczeństwa w warstwach psychologicznej i aksjologicznej ich funkcjonowania na poziomach zewnętrznym i wewnętrznym podmiotu. Powyżej przedstawione działania autorzy traktują jako standard realizowany w dydaktycznym kontakcie ze słuchaczami kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne zarówno w trakcie zajęć dotyczących takich przedmiotów jak etyka, psychologia i zarządzanie oraz holistycznie sprzężonych z nimi treningów umiejętności w zakresie sztuk walki. W ramach omawianego projekt badawczego rozumie się takie procedury jako realizowanie misji szkoły skoncentrowanej na doskonaleniu i samodoskonaleniu studenta szkoły bezpieczeństwa. Zasadniczym celem i efektem takich działań zwykle staje się pogłębienie wglądu w swoje funkcjonowanie oraz lepsze zrozumienie problematyki wpływu społecznego zachodzącego podczas funkcjonowania w relacjach społecznych39. D. Kahneman, Pułapki…op.cit., s. 31. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Gdańsk 2010. 38 39 70 Wgląd w swoje własne funkcjonowanie oraz uzyskanie sprawności odnoszącej się do realiów istnienia współczesnych relacji społecznych, stanowią zasadnicze elementy budowania profesjonalnych wzorów dla podejmowania skutecznych działań, które są niezbędne w sytuacjach wymagających skutecznego radzenia sobie uruchamianego przez podmiot, służącego przeciwdziałaniu podejmowanemu w obliczu wyzwań obecnych podczas zaistnienia różnorodnych zagrożeń (zagrożenia bezpieczeństwa). Sytuacyjny kontekst zagrożenia bezpieczeństwa własnego oraz zagrożenia dla bezpieczeństwa innych osób, wymaga praktycznego podejmowania problematyki funkcjonowania podmiotu w oparciu o przyjmowane wartości i przekonania normatywne. CEL BADAŃ Zasadniczym celem badania w tym projekcie, jest eksploracja problematyki funkcjonowania wartości w grupach dyspozycyjnych40 w szczególności skoncentrowana na funkcjonariuszach policji. W projekcie oparto się na interpretacji wartości stosowanej przez psychologa Shaloma H. Schwartza, definiującego wartości jako poznawczą reprezentację odnoszącą się do celu obranego przez podmiot, który to cel ma znaczenie motywacyjne dla podmiotu podczas jego działań i co ważne – cel ten ma charakter ponadsytuacyjny. Eksploracja zakładana dla przeprowadzenia tego projektu badawczego ma służyć identyfikowaniu kontinuum wartości istotnych dla funkcjonariuszy policji, rozpatrywanych w dwóch następujących kontekstach: • Po pierwsze, jest ona istotna przy dokonywaniu procesu selekcji podczas prowadzenia rekrutacji do służb mundurowych. • Po drugie, okazuje się ona pragmatycznie użyteczna we właściwym prowadzeniu procesu szkolenia funkcjonariuszy służb mundurowych. Identyfikowanie wymiarów wartości związanych z koncentracją na własnej osobie oraz sprawnością dotyczącą przekraczania ograniczeń własnej osoby wydaje się równie kluczowe, jak docenianie u podmiotu wymiaru otwartości na zmiany versus zachowawczości. J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 2012. 40 71 PYTANIA BADAWCZE Głównym celem przygotowywanych badań jest poszukiwanie uwarunkowań i zależności opisujących wartości istotne dla podmiotu. W oparciu o wyniki badań autorzy zamierzają odpowiedzieć na następujące pytania: • Czy mierzone za pomocą PVQ wartości wiążą się z innymi zmiennymi kontrolowanymi w badaniach? • Jaki jest poziom i jaki jest kierunek badanych zależności? • Czy zmienne demograficzne wiążą się z wartościami? • Czy czynniki osobowościowe wiążą się z innymi zmiennymi kontrolowanymi w badaniach? • Czy czynniki osobowościowe są skorelowane z preferowanymi przez badanych wartościami? HIPOTEZY BADAWCZE Z wyżej sformułowanych pytań badawczych wyprowadzono następujące hipotezy: • HP1: Zachodzi związek pomiędzy posiadaniem dzieci, posiadaniem rodzeństwa i byciem w związku a preferowanymi wartościami • HP2: W populacji kobiet i mężczyzn stwierdza się występowanie różnic w procesach wartościowania. • HP3: Oczekuje się różnic w procesach wartościowania powiązanych z wiekiem podmiotu działania. • HP4: Oczekuje się specyfiki osobowościowej osób funkcjonujących w kontekście szeroko pojętego zagrożenia bezpieczeństwa (wyeksponowanie czynnika sumienności i ekstrawersji) • HP5: Oczekuje się zależności pomiędzy wartością bezpieczeństwa a czynnikiem osobowościowym sumienności. Uzyskanie orientacji w wartościach rozumianych jako poznawcza reprezentacja motywującego celu stanowić ma instrumentalne dyrektywy w procesie kształcenia i szkolenia funkcjonariuszy. Realizacja projektu w zamierzeniach autorów pozwoli na intensywne zoperacjonalizowanie procesu selekcji i szkolenia grup dyspozycyjnych. Autorzy zakładają kon- 72 tynuację badań w postaci kolejnych projektów dotyczących uwzględniających rozróżnienie problematyki wartości jawnych i ukrytych oraz interpretację wartości odnoszoną do pojęcia i czynników osobowościowych41. MATERIAŁ I METODA BADANIA W projektowanych badaniach uczestniczyli studenci Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa „Apeiron” w Krakowie. Badania zostały przeprowadzone przez międzynarodowy, słowacko-polski zespół badawczy w trakcie trwania zgrupowania treningowego w zakresie sztuk walki, we wrześniu 2014 roku oraz w toku innych zajęć kursowych tegoż roku akademickiego. Procedura badania opierała się na badaniu grupowym, w trakcie którego osoby badane wypełniły kwestionariusz PVQ (Portrait Value Questionnaire) Schwartza złożony z 21 itemów pozwalających na pomiar wartości jednostki42. Kolejną metodą użytą w badaniach był test osobowościowy Costy i McCrae NEO-FFI pozwalający na diagnozę pięciu czynników struktury osobowości. Dane kwestionariuszowe zostały uzupełnione informacjami demograficznymi. OPERACJONALIZACJA ZMIENNYCH W teorii Shalom Schwartza zwraca się uwagę na dwie charakterystyki struktury wartości. Pierwsza z tych charakterystyk sugeruje, iż wartości tworzą kontinuum motywacyjne, co oznacza, że wartości podobne leżące obok siebie mogą być realizowane w jednym akcie działania. W kolejnej charakterystyce zwraca się uwagę na kołowość struktury wartości podmiotu. Wartości podobne znajdują się blisko siebie, a wartości przeciwległe w modelu kołowym nie mogą być realizowane w jednym akcie działania, są one bowiem w stosunku do siebie przeciwstawne. T. Ambroży, H. Duda, D. Ambroży, J. Piwowarski, E. Dybińska, Интеллектуализация процесса физического воспитания в контексте формирования отдельных элементов культуры безопасности [Intelectualization of Physical Education in View of Single Aspects of Safety Culture], “Теория и практика физической культуры”, nr 11, Moskwa 2013, s. 31–35. 42 S. H. Schwartz, An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. Online Readings in Psychology and Culture, 2(1). http://dx.doi.org/10.9707/23070919.1116. 41 73 Koło wartości Schwartza w modelu klasycznym (podstawa: S. H. Schwartz, 1992; por. S.H. Schwartz, 2006) W tak ustrukturowanym modelu wyróżnia się dwie grupy wartości: 74 Przekraczanie siebie – (Self-transcendence) Uniwersalizm (Universalism) Życzliwosć (Benevolence) Umacnianie siębie (Self-enhancement) Osiągnięcia (Achievement) Władza (Power) Hedonizm(Hedonism) Otwartość na zmiany – (Openess to change) Samosterowność (Self-direction) Stymulacja (Stimulation) Hedonizm (Hedonism) Zachowawczość (Conservation) Ugodowość (Conformity) Tradycja (Tradition) Bezpieczeństwo (Security) Wskazane przeciwległe grupy wartości mogą być interpretowane jako wartości wyższego rzędu43. Zgodnie z interpretacją Schwartza większość autorów zgadza się w kwestii posiadania przez nie pięciu poniższych podstawowych charakterystyk: • wartości są przekonaniami, bądź pojęciami, które • dotyczą pożądanych celów, opisujących ostateczne stany rzeczy lub zachowania; • przekraczają konkretne sytuacje; • kierują selekcją i oceną zachowań i zdarzeń; • są uporządkowane według ważności; • zachowaniem kieruje względna ważność wielu wartości44. W kołowym modelu struktury wartości istotne jest wskazanie dwu reguł porządkujących ich miejsce. Obydwie reguły stanowią konsekwencje kołowego kontinuum i rozumienia wartości jako reprezentacji poznawczej motywacyjnych celów. Są to reguły zgodności i konfliktu. W zgodzie z nimi wartości sąsiadujące w kołowym modelu są możliwe do współrealizowania stanowiąc reprezentację poznawczą zbliżonych celów. Z kolei wartości leżące po przeciwległych stronach koła nie są możliwe do współrealizowania, ponieważ stanowią reprezentację poznawczą sprzecznych względem siebie celów. We właściwie prowadzonej interpretacji modelu Schwartza istotne jest również zasygnalizowanie poglądu, w którym autor modelu identyfikuje trzy nieuświadamiane przez jednostkę obszary reprezentowane przez wartości w formie świadomych celów. Są to: • Biologicznie uwarunkowane potrzeby. • Motywy społeczne wynikające z konieczności interakcji społecznych umożliwiających współpracę. • Wymagania społeczno-instytucjonalne służące przetrwaniu i dobru grupy45. J. Cieciuch, Pomiar wartości w zmodyfikowanym modelu Shaloma Schwartza. „Psychologia Społeczna”, tom 8 1 (24) 22–41, 2013. 44 Por. J. Cieciuch, Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości.: Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2013. 45 Ibidem, s. 53. 43 75 Odniesienie się do kwestii interakcji społecznych i funkcjonowania w obszarze grup oraz instytucji jest szczególnie ważkie w realizowanej problematyce dotyczącej działań funkcjonariuszy policji. Interpretacja funkcjonowania grup dyspozycyjnych policji jest zwykle odnoszona do specyficznych zadań spełnianych przez członków tych grup. W realizacji takich zadań szczególnie istotne wydają się relacje pomiędzy wskazanymi grupami wartości wyższego rzędu. Przekraczanie siebie, bądź też umacnianie siebie stanowią sprawności, które są rozumiane w kategoriach wartości, a których posiadanie może stanowić istotny klucz do prowadzenia sprawnego profesjonalnego działania w trudnych sytuacjach zadaniowych, wymagających podejmowania niełatwych decyzji sytuujących się w obszarze skupiającym mechanizmy samoświadomościowe. Podobnie istotne jest spostrzeganie przez podmiot działania i rozstrzyganie przezeń dylematu otwartość na zmiany versus zachowawczość. Podejmowanie tych problemów już na etapie procesu selekcji do służby w policji, a potem na etapie szkolenia funkcjonariuszy traktuje się jako konstytutywny element projektu. WYNIKI BADAŃ W tabeli 1. przedstawiono wyniki uzyskane przez grupę osób badanych dotyczące dziesięciu wartości diagnozowanych za pomocą PVQ Schwartza. Znajdują się w niej wyniki dotyczące całej grupy i wyniki kobiet oraz mężczyzn. Badania pokazują ich swoisty ranking poprzez prezentowane wartości średnich i odchyleń standardowych. Z analizy istotności różnic pomiędzy średnimi w poszczególnych skalach wartości dla kobiet i mężczyzn wynika, że istotna różnica wystąpiła jedynie w skali Życzliwości. W tej skali kobiety uzyskały statystycznie istotne wyższe wyniki niż mężczyźni (p<0,004). 76 Tab. 1. Średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) w skalach wartości w grupie zasadniczej oraz w grupie kobiet i mężczyzn. Grupa zasadnicza (N = 73) Kobiety (N = 35) Mężczyźni (N = 38) M SD M SD M SD t p< Uniwersalizm 4,49 0,69 4,52 0,49 4,47 0,84 0,251 n.i. Życzliwość 5,05 0,67 5,28 0,54 4,84 0,72 2,927 0,004 Ugodowość 4,23 1,01 4,37 1,12 4,11 0,89 1,069 n.i Tradycja 3,93 0,99 3,78 0,98 4,06 0,99 -1,206 n.i Bezpieczeństwo 4,47 1,07 4,58 1,10 4,38 1,04 0,808 n.i. Władza 3,71 1,63 3,64 1,34 3,78 0.98 -0,535 n.i. Osiągnięcia 4,53 0,98 4,62 0,83 4,44 1.10 0,784 n.i. Hedonizm 4,38 1,24 4,45 1,44 4,31 1,04 0,482 n.i. Stymulacja 4,37 1,23 4,51 1,53 4,25 1,09 1,004 n.i. Samosterowność 4,75 0,75 4,68 0,67 4,81 0,83 -0,728 n.i. Skale wartości Test t W analizie korelacyjnej (r Pearsona) stwierdzono występowanie pozytywnej statystycznie istotnej zależności pomiędzy wiekiem a wynikami w skali Uniwersalizmu (r = 0,25; p<0,05). W grupie mężczyzn występuje statystycznie istotna negatywna zależność pomiędzy płcią i wynikami skali Życzliwości (r = -0,32; p<0,05). Podobnie zaobserwowano negatywną zależność pomiędzy nie posiadaniem dzieci a wynikami w skali Tradycji (r = -0,26; p<0,05). Negatywną zależność stwierdzono również w przypadku relacji pomiędzy pozostawaniem w związku a wynikami w skali Osiągnięć (r = -0,34; p<0,05). Kolejna negatywna zależność zachodzi pomiędzy posiadaniem rodzeństwa a wynikami w skali Bezpieczeństwa r = -0,23; p<0,05. Ostatnia prezentowana zależność korelacyjna ma również charakter negatywny i dotyczy relacji pomiędzy miejscem zamieszkania (wielkość miejscowości) a wynikami w skali Hedonizmu (r = -0,25; p<0,05). 77 DYSKUSJA. PODSUMOWANIE I WNIOSKI W zrealizowanym projekcie badawczym podejmowano problematykę znaczenia wartości w funkcjonowaniu funkcjonariuszy w sytuacjach zadaniowych. Odwołano się do koncepcji wartości Schwartza, w której rozumie się wartości jako pożądane, ponadsytuacyjne cele, o różnym stopniu ważności i stanowiące poznawcze regulatory zachowania człowieka. W modelu tym wskazuje się na motywacyjne znaczenie wartości potwierdzając tym samym rangę procesów motywacyjnych we wszelkich działaniach człowieka i wskazując na ich kluczowe znaczenie w sytuacjach kryzysowych. Wartości opisywane i wszechstronnie badane w zespole Schwartza stanowią znakomity instrument opisujący i wyjaśniający zachowanie człowieka w sytuacjach dokonywania wyborów i podejmowania wyzwań. Autorzy projektu sądzą, że zoperacjonalizowana w pracy problematyka wartości jest użytecznym narzędziem pozwalającym na interpretację zachowania funkcjonariuszy będących członkami grup dyspozycyjnych. Uzyskane wyniki badań pozwalają na zidentyfikowanie pozytywnej zależności pomiędzy wiekiem a wynikami skali Uniwersalizmu. Wraz z wiekiem narasta tendencja do bardziej globalnego, uniwersalnego rozumienia rzeczywistości. Wydaje się to wynikać z poszerzania zakresu doświadczeń człowieka dojrzałego. Interesująca zależność dotyczy także związku pomiędzy płcią i wynikami skali życzliwości. W grupie osób badanych uzyskano wynik wskazujący na występowanie istotnych różnic w skali Życzliwości w przypadku mężczyzn i kobiet. Jest to wynik potwierdzający tradycyjne, kulturowo uwarunkowane oczekiwania żywione wobec obydwu płci. W przypadku skali Tradycji zaobserwowano niższe wyniki w przypadku osób nie posiadających dzieci. Wydaje się to również zgodne ze stereotypowo rozumianą kwestią różnic w postawach i wartościach osób posiadających i nie posiadających dzieci. Zaobserwowano także negatywną relację pomiędzy pozostawaniem w związku a wynikami w skali Osiągnięć. Wynik taki wydaje się współbrzmieć z prezentowanym często przekonaniem o trudności realizowania istotnych celów osobistych przez osoby będące w związku. Zaobserwowano także negatywną zależność pomiędzy posiadaniem rodzeństwa i wynikami w skali Bezpieczeństwa. Fakt posiadania rodzeństwa może obniżać poziom poczucia bezpieczeństwa podmiotu. Ostatnia zidentyfikowana zależność dotyczyła związku pomiędzy miejscem 78 zamieszkania (wielkość miejscowości) a podzielaniem wartości Hedonizmu. Okazało się, że najwyższe wyniki w skali Hedonizmu były typowe dla mieszkańców dużych miast, a jej wyniki obniżały się wraz ze zmniejszającą się liczba mieszkańców danej miejscowości. W badaniach stawiano pytania o zależności pomiędzy wartościami a osobowością a także wartościami i czynnikami osobowościowymi a zmiennymi demograficznymi. Eksploracja dotyczyła także poziomu i kierunku ewentualnych zależności. W uzyskanym materiale empirycznym będzie się poszukiwać odpowiedzi na następujące pytania o: • Występują istotne statystycznie zależności pomiędzy szeregiem zmiennych demograficznych i wskazanymi skalami wartości. • W grupie zmiennych demograficznych potwierdzono znaczenie płci, wieku, posiadania dzieci, posiadania rodzeństwa, miejsca zamieszkania (wielkości miejscowości), pozostawania w związku dla procesów wartościowania, odpowiednio w skalach Życzliwości, Uniwersalizmu, Tradycji, Bezpieczeństwa, Hedonizmu, Osiągnięć. Stanowi to potwierdzenie sformułowanych wyżej hipotez. • Wyniki badań obligują autorów do podejmowania dalszych badań empirycznych dotyczących w szczególności empirycznego rozróżniania i identyfikowania wartości jawnych i ukrytych. • Wyniki badań oraz analiza literatury przedmiotu sugeruje eksplorację analogicznych metod służących do pomiaru wartości skonstruowanych również przez Schwartza. • W kolejnych badaniach autorów będzie podejmowana problematyka osobowościowych uwarunkowań procesów wartościowania w powiązaniu z realizowaniem badań w różnych kulturowo i narodowościowo grupach badanych. W konkluzji warto zwrócić uwagę na potrzebę dokonywania badań empirycznych także w środowiskach nie związanych ze służbami mundurowymi i pracownikami ochrony. Sytuacje zagrożenia bezpieczeństwa indywidualnego i publicznego są zwykle wpisane w specyfikę kontekstów, w których działają służby mundurowe i pracownicy ochrony. Przy dokonywaniu konceptualizacji problematyki postaw, wartości i przekonań normatywnych zachodzi też potrzeba dokonywania badań o charakterze międzynarodowym. Prowadzenie badań w innych warunkach kulturowych pozwa- 79 la zarówno na uwzględnianie specyfiki mechanizmów tworzenia i funkcjonowania systemu wartości, jak również potwierdzanie ich uniwersalności. Autorzy podejmujący problematykę znaczenia uwarunkowań kulturowych zachowań jednostki zwracają uwagę na potrzebę podejmowania odkrywania inności własnej i cudzej46. Funkcjonowanie podmiotu działania, w typowych dla XXI wieku warunkach pluralizmu i globalizmu, w sposób istotny wymaga takich działań od ludzi świadomych swoich zasobów i otwartych na doświadczanie odmienności, ale również podobieństw w działaniu innych podmiotów. Prowadzenie takich badań może pozwolić na zidentyfikowanie bardziej niż to rozumiano dotychczas uniwersalnych mechanizmów funkcjonowania wartości i przekonań normatywnych regulujących zachowanie jednostki. Badania takie mogą również pomóc ułatwić wyjaśnianie i interpretacje tworzenia się hierarchii wartości, jak również pozwolą na lepsze rozumienie wpływu postaw i wartości jawnych i utajonych na zachowanie podmiotu działania, tak w sytuacjach standardowych jak również zdarzeniach ekstremalnych. Podobnie też, może ono stworzyć możliwości klarownego rozróżniania i interpretowania wartości ostatecznych i instrumentalnych. Porównywanie obydwu kontekstów sytuacyjnych stanowić może o lepszym rozumieniu podobieństw i różnic w działaniu psychologicznych i aksjologicznych mechanizmów regulacyjnych zachowania podmiotu działania. Wydaje się również wskazane podejmowanie działań o charakterze konceptualizacji służących uporządkowania sposobu rozumienia i interpretacji podstawowych pojęć z obszaru problematyki postaw, wartości, przekonań normatywnych i osobowości, należących do mentalnej struktury pierwszego filaru kultury bezpieczeństwa. Wyjaśnianie zasadniczych mechanizmów regulacji zachowania podmiotu bezpieczeństwa poprzez zastosowanie metodologii opartej na użyciu pojęć wartości jawnych i wartości utajonych, pojęć wartości ostatecznych i wartości instrumentalnych, a także przekonań normatywnych byłoby niemożliwe bez wprowadzenia terminologii odpowiadającej tym pojęciom i odpowiadającym im mechanizmom zachowań podmiotu. Zob. P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej Warszawa2009. 46 80 BIBLIOGRAFIA Boski, P. Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej. PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa 2009. Brzozowski, P., Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy przeciwległych grup wartości zawierających w sobie szczegółowe kategorie wartości: fikcja? „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261-276, 2005. Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2010. Cieciuch, J., Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości, Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2013. Cieciuch, J., Pomiar wartości w zmodyfikowanym modelu Shaloma Schwartza. „Psychologia Społeczna”, tom 8 1 (24) 22–41, 2013 Czajkowski, W., Współczesna myśl psychologiczna. W: W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona (red.) Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Wydawnictwo Naukowe WSP w Krakowie, 12-36. Kraków 2014. Czajkowski W., Anxiety, Depression, and Sense of Purpose in Life – an Empirical Interpretation. W: Kliś, M., Kossewska, J. Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. Czajkowski, W., Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] F. Bylok, A. Czarnecka, A. Słocińska (red)(2010). Człowiek – praca- organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze. Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, s. 38-46, Częstochowa 2010. Czajkowski, W. Osobowościowe i behawioralne wyznaczniki działania jednostki w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa, referat wygłoszony podczas Security Forum Cracow 2012, Kraków 2012. Czajkowski, W., Piwowarski, J, Administrowanie jakością życia człowieka poprzez system Modern Bushidō, RN IDŌ. Ruch dla kultury, Rzeszów 2010. Horyń, W., Środowisko wojskowe a kształtowanie osobowości podchorążych. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006. 81 Kahneman, D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Media Rodzina, Poznań 2012. Leary, M., Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. Maciejewski, J., Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2012. Mudyń, K., Rzeczywiste – Nierzeczywiste. Podręcznik metody RN-02 do badania orientacji życiowych, Fundacja Zdrowia Publicznego, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”, Kraków 2010. Piwowarski, J., Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushidō, Kraków: Collegium Columbinum, Kraków 2011. Пивоварски, Ю., Чайковски, В., Кочан, Ш., Амброжи, Д., Угроза безопасности: личностные и бихевиоральные факторы в контексте формирования поведения будущего служащего силовых структур. Moskwa 2013. Schwartz, S. H., Universals in the content and structure of values: Theoretical advances and empirical tests in 20 countries. [w:] M. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology, t. 25 (s. 1–65) Academic Press London 1992. Schwartz, S.H., Basic human values: theory, measurement, and applications, “Revue française de sociologie”, 47 (4), 929-968, 2006. Schwartz, S. H., An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. Online Readings in Psychology and Culture, 2(1). http://dx.doi. org/10.9707/2307-0919.1116, 2012. Zawadzki, B., Strelau, J. Szczepaniak, P., Śliwińska, M., Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. 2008. Zimbardo, P., Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? PWN, Warszawa, 2008. 82 Rozdział 3 Osobowościowe i behawioralne wyznaczniki zachowania jednostki w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa W projekcie badawczym obserwowano wpływ kultury fizycznej1 na poziom kultury bezpieczeństwa2, na osobowościowe, behawioralne i aksjologiczne uwarunkowania funkcjonowania jednostki w kontekście fizycznej aktywności w warunkach zagrożenia. Skoncentrowano się na badaniu grupy osób szkolonych do działań w rolach silnie związanych zawodowo z bezpieczeństwem, m.in. do walki wręcz. Założono, że ich osobowość będzie rozwijać się w kierunku określonych cech kojarzonych z kulturą bezpieczeństwa i te właściwości przejawiać. Rozważając te kwestie, przyjęto perspektywę sekuritologiczną3, w szczególności akcentując pierwszy (z trzech: mentalnego, organizacyjnego i materialnego) wymiar kultury bezpieczeństwa. W badaniach podjęto temat osobowościowych oraz normatywnych modyfikacji zachowania4. Dotknięto też problematyki interpretacji ludzkich zachowań w kategoriach aksjologicznych, istotnych dla pełnego image sportów walki. Podstawy teoretyczne projektu. Kategoria Type “A” Behavioral Pattern (TABP) tzn. Wzór Zachowania „A” (WZA)5 została na wstępie J. Piwowarski, T. Ambroży, The impact of physical culture on realization of human security need, [w:] Medzinarodny Vedecko-Odbrony seminar, Akademia Ozbrojenych Sil, Liptovský Mikuláš 2012: 294–303. 2 J. Piwowarski, Kultura bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”, Apeiron WSBPI, 2012, nr 12. 3 В. И. Ярочкин, Ceкюритология – наука o безопасности жизнебеятельности, Ocь – 89, Mocква 2000. 4 W. Czajkowski, Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] Człowiek – praca – organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze, F. Bylok, A. Czarnecka, A. Słocińska (red.), Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, s. 38–46. 5 W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dilemmas, [w:] W M. Kliś, J. Kossewska, W. Czajkowski, Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. 1 83 wskazana jako konstrukt użyteczny dla opisu i wyjaśniania funkcjonowania jednostki w różnych kontekstach powiązanych z problematyką szeroko rozumianego bezpieczeństwa. WZA pojmuje się jako behawioralny wskaźnik opisujący względnie trwałe zachowania jednostki wyznaczające sposób wchodzenia przez nią w relacje z otoczeniem (fizycznym i społecznym). Na poziomie behawioralnych wskaźników zachowania WZA charakteryzują takie właściwości jak: 1) intensywnie odczuwana presja do osiągania samodzielnie wybranych, ale niezbyt ostro określonych celów, 2) głęboko utrwalona tendencja do intensywnej rywalizacji, 3) stałe dążenie do sukcesów oraz do potwierdzania swej wartości, 4) stałe zaangażowanie w liczne i różnorodne działania, zwykle obwarowane terminami wykonania, 5) nawykowa skłonność do przyśpieszania tempa wykonywania wielu fizycznych i umysłowych działań, 6) niezwykła fizyczna i umysłowa czujność6. Jedną z częściej stosowanych metod badania WZA jest Jenkins Activity Survey – JAS (Skala Aktywności Jenkinsa). JAS zastosowano w opisywanych badaniach. Konstruując swoją metodę na drodze analizy czynnikowej przeprowadzonej dla pytań JAS, Jenkins wyróżnił trzy wymiary WZA: 1) H-D (hard-driving, competitiveness): zaangażowanie, sumienność, dążenie do rywalizacji, 2) S-I (speed, impatience): dynamika zachowania, sposób mówienia, skłonność do irytacji, niecierpliwość, 3) J - I (job involvement): stopień zaangażowania w sprawy zawodowe7. Kwestionariusz składa się ze skali WZA, zawierającej pytania najlepiej diagnozujące ten behawioralny wskaźnik, oraz z podskali WZA, złożonej z trzech wyżej wskazanych czynników, wyróżnionych na podstawie analizy czynnikowej. Wyróżnione charakterystyki WZA są dopasowane do stereotypowego pojmowania jednostki pełniącej rolę lidera, dowódcy, menedżera, przywódcy – osoby demonstrującej zaangażowanie, intensywność podejmowanych wysiłków oraz psychologiczne i somatyczne koszty emocjonalnego oraz fizycznego obciążenia. Ten aspekt funkcjonowania podmiotu jest zwykle interpretowany w kategoriach nieprzystosowawczego znaczenia WZA. Por. R.H. Rosenman, M. Friedman, Neurogenic factors in pathogenesis of coronary heart disease, “Medical Clinics of North America”, 1974, 58, s. 269–279 7 K. A. Matthews, Assessment issues in coronary-prone behavior, [w:] Biobehavioral basis of coronary heart disease, T.M. Dembroski, T.H., Schmidt, G. Blümchen (eds.), Basel, Karger, New York 1983. 6 84 OBSZAR BADAWCZY Referowany projekt dotyczy aksjologicznych, osobowościowych i behawioralnych uwarunkowań działania jednostki w kontekście zagrożenia bezpieczeństwa. Dotyka to poczucia bezpieczeństwa jednostki, które może się kształtować odmiennie w zależności od indywidualnych cech osobowości i prezentowanych w sposób powtarzalny wzorów zachowań, jak ma to miejsce w przypadku Wzoru Zachowania A (WZA). Kategoria Wzoru zachowania A WZA) jest konstruktem użytecznym dla sporządzenia opisu i wyjaśniania funkcjonowania jednostki w różnych kontekstach powiązanych z problematyką szeroko rozumianego bezpieczeństwa. WZA pojmuje się jako behawioralny wskaźnik opisujący względnie trwałe zachowania jednostki wyznaczające sposób wchodzenia przez nią w relacje z otoczeniem (fizycznym i społecznym). Równocześnie zwraca się uwagę na fakt, iż nabycie WZA na drodze kontaktów społecznych i kulturowych oraz w związku z określonym wyposażeniem psychofizycznym podmiotu prowadzi do zautomatyzowanego taktowania go jako instrumentu przystosowania do warunków życia. Jednocześnie w wyniku wielu badań empirycznych ustalono, że rozwinięcie WZA może mieć konsekwencje nieprzystosowawcze w postaci powstawania zagrożenia chorobą niedokrwienną serca (CHNS). A więc nabycie WZA może stanowić zagrożenie dla zdrowia podmiotu pomimo przynoszenia pewnych korzyści związanych z temperamentalną charakterystyką zachowania takiej osoby. Zakładano, że prowadzone badania ukażą przystosowawczy bądź nieprzystosowawczy wpływ WZA dzięki dużemu znaczeniu występujących w tym wzorze rysów intensywności zachowania. Cel badań, pytanie badawcze. W badaniach eksponowano uwarunkowania behawioralne w postaci WZA, sprowadzające się do analizy syndromu behawioralnego stanowiącego stabilny, preferowany przez jednostkę sposób zachowania, istotnie charakteryzujący sposób jej funkcjonowania w relacjach ze światem fizycznym i ze środowiskiem społecznym8. Z tak sformułowanego celu badawczego wynika pytanie badawcze postawione przez autorów i dotyczące znaczenia WZA w funkcjonowaniu Por. W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease, op. cit. 8 85 jednostki w kontekstach sytuacyjnych powiązanych z bezpieczeństwem/ zagrożeniem. Hipotezy badawcze. Testowano hipotezę, że osoby realizujące studia wyższe z zakresu teorii i praktyki bezpieczeństwa, szkolone też intensywnie w walce wręcz, będą się charakteryzować niskimi wskaźnikami zachowań składającymi się na WZA. Przyjęcie tego założenia wynikało również z potrzeby naukowego zweryfikowania funkcjonującego w świadomości społecznej stereotypu osobowości funkcjonariusza służb mundurowych. Od omawianej grupy osób zgodnie z rolą społeczną i wskazanym stereotypem oczekuje się zwykle działania z dużą intensywnością (przejawianie takich cech, jak dynamika zachowania, skłonność do irytacji, impulsywność), z zaangażowaniem i aktywnością (skłonność do rywalizacji) oraz odpowiedzialnością (zaangażowanie w sprawy zawodowe). W badaniach istotną kwestią okazała się potrzeba zbudowania zintegrowanego modelu funkcjonowania podmiotu w zawodowej roli funkcjonariusza, który m.in. szkoli się do walki bezpośredniej, przeciwdziała zagrożeniom, aktywnie działając na rzecz zaspokajania u obywateli potrzeby bezpieczeństwa9. W przedstawionym modelu zakłada się istotne znaczenie wartości i postaw stanowiących zasadnicze regulatory ludzkiego zachowania oraz wpływających znacząco na jakość życia, będącą istotnym aspektem kultury bezpieczeństwa10. Przyjęte ujęcie metodologiczne wymaga rozróżniania wartości jawnych oraz wartości ukrytych i determinowanych przez nie postaw. Ta perspektywa metodologiczna implikuje istnienie różnic w zakresie doświadczanych wartości i postaw. W swej interpretacji autorzy badają konsekwencje prezentowania przez jednostkę określonych wzorów zachowania dla efektów jej działania, przebiegu jej relacji społecznych oraz funkcjonowania w obszarze kultury. Autorzy zakładają aksjologiczne i behawioralne uwarunkowania WZA. W swej interpretacji badają oni konsekwencje prezentowania przez jednostkę określonych wzorów zachowania dla efektów jej działania, a w szczególności dla przebiegu jej relacji społecznych Por. T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982. 10 W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administrowanie jakością życia, „IDO – Ruch dla kultury”, 2010, nr 10. В. Заплатинский, Й. Матис, Безопасность в еру глобализации. Монография, Киев–Липтовиский Микулаш 2010, s. 83. 9 86 i aktualizowania wartości. Autorzy zakładają, że posiadanie WZA posiada swoje konsekwencje odniesione do kwestii aksjologicznych. Osoby wyposażone we WZA w sposób zautomatyzowany akceptują wartości powiązane z tym wzorem. Mechanizm ten dotyczy wartości utajony, które mają charakter poza refleksyjny. Mechanizmy tworzenia systemu wartości i przekonań normatywnych, stanowiących szkielet pierwszego filaru kultury bezpieczeństwa, stają się elementem ważkim w procesie kształcenia młodych ludzi. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do grup zawodowych funkcjonujących w szeroko rozumianej problematyce bezpieczeństwa. Podejmowanie kwestii psychologicznych i aksjologicznych regulatorów działania jednostki działającej w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa prowadzi do kwestii analizy i interpretowania moralnych granic zachowania podmiotu. Interpretacja systemu wartości uniwersalnych niezmiennie prowadzi do problemu dopuszczalnych granic zachowań nadających się do zaakceptowania. W badaniach nad wpływem społecznym stwierdzano znaczenie kontekstu społecznego i sytuacyjnego dla istotnego modyfikowania standardowych zachowań jednostki wychodzących poza granice uniwersaliów w zakresie wartości, a więc tym samym nie nadających się do zaakceptowania i budzących sprzeciw. Jednocześnie takie przypadki prowadzą także do przywoływania kategorii heroizmu jako zachowania stanowiącego drugi kraniec zakresu zmienności opisywanego wymiaru zachowania człowieka. Taka perspektywa metodologiczna implikuje istnienie różnic w zakresie doświadczanych wartości i postaw i sugeruje rozróżnianie wartości jawnych oraz wartości ukrytych oraz determinowanych przez nie postaw. Istotnie też będzie modyfikować zachowania, szczególnie w przypadku wartości ukrytych. Wskazanie na takie rozróżnienie ma swoiste uzasadnienie szczególnie wtedy, gdy podejmuje się problematykę samodoskonalenia w ramach profesjonalnych działań w pracy ze studentami szkolącymi się między innymi w zakresie sztuk walk. Powodować to może istotne konsekwencje o charakterze dotyczącym uzyskiwanych wyników. Odwoływanie się do metod samoobserwacyjnych w postaci skal wartości prowadzi zwykle do prezentowania przez osoby badane deklaracji akceptowania określonych wartości. Nie stanowi to jednak wystarczającego materiału pozwalającego na wnioskowanie o wyrażaniu tych wartości na poziomie ukrytym (wartości wyrażane implicite). Dotarcie do wyników związanych z wyrażaniem wartości na poziomie jawnym (wartości dane explicite) wydaje się mniej 87 rzetelnym źródłem informacji na temat istotnych, realnych regulatorów zachowania jednostki. Jest to problem złożony także z powodu występowania naturalnych różnic w zakresie łatwości dokonywania wglądu w funkcjonowanie podmiotu uwarunkowane zmiennymi osobowościowymi. Wartości wyrażane explicite stanowią więc niezbyt wiarygodny materiał uzyskiwany od osób badanych. Jest to związane przede wszystkim z konstrukcją metod samoobserwacyjnych, w których osoby badane deklarując podzielanie określonych wartości wyrażają raczej opinie i poglądy akceptowane i oczekiwane w określonych warunkach społecznych i kulturowych niż takie, z którymi w pełni by się identyfikowały. Dostęp do głęboko zinternalizowanych wartości i przekonań normatywnych i wyrażanych implicite jest o wiele bardziej prawdopodobny przez stosowanie procedur badawczych dających wgląd w wartości utajone. Z uwagi na społeczne i kulturowe determinanty zachowania jednostki w sytuacji zagrożenia i kontroli poziomu bezpieczeństwa, celowym jest podejmowanie takich badań przez zespół międzynarodowy. METODA BADANIA W charakterystyce metody przyjętej w referowanych badaniach empirycznych podano opis grupy osób badanych, prezentuje się zmienne analizowane w projekcie, przebieg badania, pytania badawcze i hipotezy, wyniki badań, kończąc wnioskami. Osoby badane. Grupę badawczą zasilili studenci Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa „Apeiron” w Krakowie, w trakcie zgrupowania szkoleniowego sportów i metod walki w maju 2011. Naucza się tu m.in. judo, karate, kickboxing oraz ju-jutsu11. Opisywana grupa liczyła 64 osoby, 27 kobiet i 37 mężczyzn. Procedowano postępowanie o charakterze badania grupowego, w trakcie którego grupa badawcza, czyli studenci szkoleni w zakresie sportów walki wypełniali kwestionariusz JAS służący do pomiaru WZA. Uzyskane wyniki uzupełniano też danymi demograficznymi. W projekcie badawczym autorzy stawiali pytanie o znaczenie różnego rodzaju zmiennych dla funkcjonowania jednostki działającej w dziedzinach porządku i bezpie J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011. 11 88 czeństwa publicznego i personalnego. Przegląd problematyki przedmiotu ( ) wskazuje na istnienie stereotypów w postrzeganiu osób pełniących role zawodowe w zakresie ochrony bezpieczeństwa, mówiących o wyposażeniu w rysy zachowania wiązane z jego intensywnością. Zakładano możliwość zaniku tego trendu w sposobie zachowania funkcjonariuszy jako skutek obecnej zmiany oczekiwań społecznych wobec przedstawicieli służb mundurowych, w związku z czym wyniki badań dotyczące obecności WZA będą wskazywały raczej na występowanie WZB, pojmowanego jako swego rodzaju charakterystyki przeciwstawne wobec przypadku WZA. Przyjęto również dodatkową hipotezę, mówiącą, że wyniki uzyskiwane w kwestionariuszu JAS mogą być modyfikowane zmiennymi demograficznymi. W zgodzie z klasyczną interpretacją znaczenia płci w budowaniu WZA przypuszczano, że w badanej grupie zachodzą w tym zakresie jakieś różnice. WYNIKI BADAŃ 1. Wyniki kwestionariusza JAS dla trenujących walkę wręcz całej grupy studentów charakteryzują się wielkościami ujemnymi dla wszystkich badanych zmiennych, którymi były: dynamika zachowania i niecierpliwości, czynnik zaangażowania w pracę zawodową, Wzór Zachowania A, oraz czynnik zaangażowania i rywalizacji. 2. Wyniki kwestionariusza JAS dla kobiet, podobnie jak w przypadku całej grupy badawczej, są również wynikami ujemnymi dla wszystkich zawartych w kwestionariuszu zmiennych. 3. Mężczyźni, analogicznie do wyników uzyskanych przez kobiety, także we wszystkich skalach kwestionariusza JAS uzyskali wyniki ujemne. 4. W metodzie Jenkinsa (JAS) identyfikuje się WZA w przypadku wyników dodatnich. Wskazane wyżej wyniki ujemne potwierdzają zakładaną hipotezę o wątpliwościach dotyczących występowania WZA w badanej grupie adeptów sztuk i sportów walki. 5. W badaniach skonstruowano też model regresji dla zmiennej zależnej WZA w oparciu o trzy podskale JAS: dynamiki zachowania i niecierpliwości (S-I), zaangażowania w pracę (J-I) oraz zaangażowania i rywalizacji (H-D). W przyjętym modelu wykazano zależność pomiędzy podskalą (S-I) i podskalą (H-D) a skalą WZA. W pierwszym przypadku uzyskano wartość t=5,34 przy p<0,00001, w drugim t=4,09 przy 89 p<0,0001. W przypadku podskali (J-I) zależności nie stwierdzono. Analiza potwierdza właściwy charakter konstrukcji metody, dla której wskazane skale w stopniu istotnym określają zmienną wyjaśnianą – WZA. Analizie statystycznej poddano wyniki podskali (H-D), testując ich zmienność za pomocą metody ANOVA w zależności od płci, miejsca zamieszkania i pochodzenia społecznego. W przypadku płci uzyskano rezultat F(2,61)=1,33, p=0,27, co wskazuje na brak zmienności wyników w związku z płcią. W analizie znaczenia miejsca zamieszkania uzyskano rezultat F(2,59)=0,59, p=0,55, co też wskazuje na brak zmienności wyników w związku zanalizowaną zmienną. Analiza wpływu pochodzenia społecznego przyniosła rezultat F(4,59)=0,21, p=0,92, podobnie jak poprzednio nieróżnicujący wyników w podskali zaangażowania i rywalizacji. 6. Uzyskane wyniki badań potwierdzają zakładaną hipotezę odniesioną w projekcie do braku rozpowszechnienia WZA w badanej grupie adeptów sztuk walki, studentów kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne. Zgodnie z założeniami przyjętymi do konceptualizacji problematyki stereotyp osobowości adeptów sztuki wojennej mówiący o posiadaniu przez nich właściwości behawioralnych określonych jako WZA (skutek rysów ich osobowości), w wyniku przeprowadzonych badań nie został zidentyfikowany w badaniach. Jest to związane ze zmianami w świadomości społecznej, dotyczącymi omawianego zakresu w kontekście społecznych oczekiwań wobec osób pełniących wskazane role zawodowe. Dodatkowo działa tu silny wpływ szeroko rozpowszechnionych sportów walki, przez środowiska związane z kulturą fizyczną kojarzony z ideą szlachetnej drogi wojownika. Problematyka dotycząca metod badania zachowań i osobowości jednostek w kontekście ich cech oraz właściwości ma istotne znaczenie teoretyczne i praktyczne zarówno dla kultury fizycznej, jak i kultury bezpieczeństwa. Prowadzenie analizy pożądanych cech osobowościowych i behawioralnych ma uzasadnienie także w badaniu ról zawodowych funkcjonariuszy służb mundurowych. Są to osoby często działające w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa i dlatego pewne właściwości postrzega się tutaj jako użyteczne i dobrze dopasowane do spełnianych przez nich zadań. W prowadzonych badaniach zakładano wstępnie, że w odniesieniu do grupy zawodowo zajmującej się bezpieczeństwem, skupiającej adeptów 90 sztuk walki funkcjonuje kulturowo i społecznie uwarunkowany stereotyp bliski WZA, zgodnie z oczekiwaniami co do prezentowanych zachowań oraz cech, jakie przejawiają członkowie służb mundurowych. Ostatecznie wyniki badań pozwalają na wniosek mówiący o braku potwierdzenia wskazanego stereotypu w badanej grupie. Osoby podejmujące naukę zawodu związanego z ochroną bezpieczeństwa, powiązaną z holistycznym treningiem sportów walki12, nie mieszczą się w stereotypowym wzorcu WZA – – osoby intensywnie się zachowującej, niecierpliwej, o przesadnym nastawieniu rywalizacyjnym i agresywnym zachowaniu. W podjętej interpretacji pojawia się również kwestia znaczenia problematyki wartości w analizie cech zachowania jednostki. Prezentowanie określonych wartości (ukrytych i jawnych) powiązanych z zagadnieniami znaczenia życia, zdrowia, podmiotowości, otwartości, odpowiedzialności, uczciwości i honoru stanowi istotne instrumentarium intensywnie modyfikujące zachowanie jednostki w sytuacjach zagrożenia13. Z tej interpretacji wyprowadzono wniosek o potrzebie podejmowania badań w opisywanym kontekście zawodowym, odniesionych do wartości jawnych, wartości ukrytych oraz do postaw. Wiąże się to z rozumieniem wartości jako czynników będących istotnymi regulatorami zachowań jednostki w sytuacjach trudnych14. Dalszy wniosek wynikający z interpretacji prowadzonych badań prowadzi do stwierdzenia znaczenia działań podejmowanych w treningu sztuk walki, powiązanych z dotykaniem problematyki wartości. Akcentowanie mentalnej warstwy funkcjonowania adepta sztuki walki stanowi naturalną drogę spostrzegania cnót wojownika. W tym kontekście przywołajmy opinię judoki, Jazarina: „Ci, którzy uznają (sporty walki) jedynie za sport, a moc i zwycięstwo za jedyne cele, są w błędzie. Prawdziwym zwycięstwem jest T. Ambroży, Kultura fizyczna a bezpieczeństwo, [w:] „Zeszyt Naukowy Apeiron”, 2006, nr 6, pp. 247–263.; J. Piwowarski, T. Ambroży, The impact of physical culture on realization of human security need, [w:] Medzinarodny Vedecko-Odbrony seminar, Akademia Ozbrojenych Sil, Liptovský Mikuláš 2012, s. 294–303; 13 Por. Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, [w:] Człowiek – pytanie otwarte, K. Popielski (red.), Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987. 14 Por. Psychologia. Podręcznik akademicki, J. Strelau (red.), t. II­–III, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 12 91 nasze wyzwolenie: całkowita elastyczność ducha, kierującego posłusznym bez reszty mu ciałem”15. W prowadzonych badaniach wskazywano na znaczenie kulturowych uwarunkowań nabywania i rozwijania WZA. Istnieje potrzeba budowania w Europie dalszych międzynarodowych programów badawczych służących weryfikacji rangi czynników tej grupy w rozwijaniu właściwości jednostki. Konstrukt WZA zbudowano w USA i był on tam uznany za swoiste przekonanie normatywne, stymulujące potrzebę funkcjonowania w zgony z nim sposób. Wskazana problematyka będzie też istotnym elementem modelu funkcjonowania jednostki działającej w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa – adepta sportów walki, czy też szkolonego do walki wręcz funkcjonariusza służb mundurowych. Kolejnymi istotnymi elementami mechanizmów przystosowania i radzenia sobie są wartości, postawy i przekonania normatywne. Wymagają one istotnego ich uwzględniania w budowaniu modelu funkcjonowania jednostki w sytuacji zagrożenia. Działania te powinny stanowić istotny element kształcenia powiązany zarówno z kursem etyki stwarzającym abstrakcyjne podstawy rozumienia problematyki wartości, jak również z treningiem sztuk walki, w których uwrażliwienie na kwestie aksjologiczne stanowi niezbywalny standard16. Stanowią one również znakomitą okazję do podejmowania problematyki zachowań prospołecznych i altruistycznych wiążącą się w sposób istotny z kwestiami heroizmu istotnymi w warstwie teoretycznej i praktycznej dla adeptów sztuki wojennej. Problematyka heroizmu jest badana przez Zimbardo, autora stanfordzkiego eksperymentu więziennego17. W swojej książce, opisując okrutne działania człowieka wskazuje on także na zasadzie kontrastu banalność heroizmu, warunkowanego przez sferę wartości i przekonań normatywnych jednostki. W takiej interpretacji warto powracać do mechanizmów myślenia i pamiętać o empirycznie uzasadnionej interpretacji dokonanej przez Kahnemana, który wyróżnia myślenie szybkie i wolne18. W pierwszym przypadku są to akty dokonywane w sposób zautomaty Por.: Mark Edward Cody, Bushido: A Modern Adaptation of the Ancient Code of the Samurai, 1st Books Library, 2000. 16 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie..., op. cit.; tenże, Etyka..., op. cit. 17 P. Zimbardo, Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, PWN, Warszawa 2008. 18 D. Kahneman, Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012. 15 92 zowany, niedostępny w mechanizmach wglądowych podmiotu. W drugim przypadku myślenie dotyczy aktów podejmowanych przez podmiot w sposób w pełni introspekcyjnie kontrolowany. Podejmowanie problematyki pracy w kontakcie z młodymi adeptami sztuki wojennej, będącej przedmiotem powyższych rozważań, może stanowić przyczynek do rozszerzenia perspektyw spostrzegania, rozumienia i doświadczania własnego funkcjonowania w warstwie psychologicznej i aksjologicznej. Autorzy projektu badawczego rozumieją podejmowanie takich działań jako standard realizowany w kontakcie ze słuchaczami zarówno w trakcie zajęć z obszaru etyki, psychologii i zarządzania, jak też treningów w zakresie sztuk walki. W ramach omawianego projektu badawczego rozumie się takie procedury jako realizowanie misji Uczelni polegającej na doskonaleniu i samodoskonaleniu studenta szkoły bezpieczeństwa. Zasadniczym celem i efektem takich działań powinno być pogłębienie wglądu w swoje funkcjonowanie oraz lepsze zrozumienie problematyki wpływu społecznego zachodzącego w relacjach społecznych19. Przy dokonywaniu konceptualizacji problematyki wartości, wzorów zachowania i przekonań normatywnych zachodzi też potrzeba dokonywania badań o charakterze międzynarodowym czy ponadkulturowym. Prowadzenie badań w różnych warunkach kulturowych pozwoli zarówno na uwzględnianie specyfiki mechanizmów tworzenia i funkcjonowania systemu wartości, jak również potwierdzanie ich uniwersalności. Autorzy podejmujący problematykę znaczenia uwarunkowań kulturowych zachowań jednostki zwracają uwagę na potrzebę podejmowania odkrywania inności własnej i cudzej20. Funkcjonowanie w typowych dla XXI wieku warunkach pluralizmu i globalizmu wymaga takich działań od ludzi świadomych swoich zasobów i otwartych na doświadczanie odmienności, ale również podobieństw i analiz w działaniu przedstawicieli innych kultur. Prowadzenie tak ukierunkowanych badań może pozwolić na pełniejsze zidentyfikowanie uniwersalnych mechanizmów funkcjonowania wartości i przekonań R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007. 20 Zob. P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa 2009. 19 93 normatywnych regulujących zachowania jednostki. Badania takie mogą także ułatwić wyjaśnianie i interpretacje tworzenia się hierarchii wartości, jak również pozwolą na lepsze rozumienie wpływu wartości jawnych i utajonych na zachowanie podmiotu w sytuacjach standardowych i ekstremalnych. Podobnie też może stworzyć możliwości klarownego rozróżniania i interpretowania wartości ostatecznych i instrumentalnych. Porównywanie obydwu kontekstów sytuacyjnych stanowić może o lepszym rozumieniu podobieństw i różnic w działaniu psychologicznych i aksjologicznych mechanizmów regulacyjnych zachowania podmiotu. Wydaje się również wskazane podejmowanie działań o charakterze konceptualizacji służących uporządkowania sposobu rozumienia i interpretacji podstawowych pojęć z zakresu problematyki wartości i przekonań normatywnych. WNIOSKI I PODSUMOWANIE 1. Problematyka dotycząca metod badania osobowości jednostek w kontekście ich cech oraz właściwości ma istotne znaczenie teoretyczne i praktyczne21 zarówno dla kultury fizycznej, jak i kultury bezpieczeństwa. Prowadzenie analizy pożądanych cech osobowościowych i behawioralnych ma uzasadnienie także w badaniu ról zawodowych funkcjonariuszy służb mundurowych. Są to osoby często działające w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa i dlatego pewne właściwości postrzega się tutaj jako użyteczne i dobrze dopasowane do pełnionych przez nie ról zawodowych. 2. W prowadzonych badaniach odwoływano się do stereotypu społecznego, iż w odniesieniu do grupy zawodowo zajmującej się bezpieczeństwem, skupiającej adeptów sztuk walki funkcjonuje kulturowo i społecznie uwarunkowany stereotyp bliski WZA, zgodnie z oczekiwaniami co do prezentowanych zachowań oraz cech, jakie przejawiają członkowie służb mundurowych. Ostatecznie wyniki badań pozwalają na wniosek mówiący o braku potwierdzenia wskazanego stereotypu w badanej grupie. Tym samym stanowi to potwierdzenie hipotezy o niskich wynikach bądź braku występowania WZA u osób podejmujące naukę Por. A. Węgrzecki, O poznawaniu drugiego człowieka, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, Monografie nr 51, Kraków 1982. 21 94 zawodu związanego z ochroną bezpieczeństwa. Stanowi to także argument na rzecz użyteczności holistycznego treningu sportów walki22, nie mieszczącego się w stereotypowym wzorcu WZA – osoby intensywnie się zachowującej, niecierpliwej, o przesadnym nastawieniu rywalizacyjnym i agresywnym zachowaniu. 3. Istnieje podstawa, by w analizie teoretycznej stawiać ważne kwestie dotyczące przystosowawczości versus nieprzystosowawczości zachowań WZA, co wiąże się ze stereotypami i uprzedzeniami wobec opisywanej grupy zawodowej23. 4. W podjętej interpretacji pojawia się również kwestia znaczenia problematyki wartości w analizie cech zachowania jednostki. Prezentowanie określonych wartości (ukrytych i jawnych) powiązanych z zagadnieniami znaczenia życia, zdrowia, podmiotowości, otwartości, odpowiedzialności, uczciwości i honoru stanowi istotne instrumentarium intensywnie modyfikujące zachowanie jednostki w sytuacjach zagrożenia24. Z tej interpretacji wyprowadzono wniosek o potrzebie podejmowania badań w opisywanym kontekście zawodowym, odniesionych do wartości jawnych, wartości ukrytych oraz do postaw. Wiąże się to z rozumieniem wartości jako czynników będących istotnymi regulatorami zachowań jednostki w sytuacjach trudnych25. 5. Dalszy wniosek wynikający z prowadzonych badań prowadzi do stwierdzenia znaczenia działań podejmowanych w treningu sztuk walki, powiązanych z dotykaniem problematyki wartości. Akcentowanie mentalnej warstwy funkcjonowania adepta sztuki walki stanowi naturalną T. Ambroży, Kultura fizyczna a bezpieczeństwo, [w:] „Zeszyt Naukowy Apeiron”, 2006, nr 6, pp. 247–263.; J. Piwowarski, T. Ambroży, The impact of physical culture on realization of human security need, [w:] Medzinarodny Vedecko-Odbrony seminar, Akademia Ozbrojenych Sil, Liptovský Mikuláš 2012, s. 294–303. 23 Zob. T.D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003. 24 Por. Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, [w:] Człowiek – pytanie otwarte, K. Popielski (red.), Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987. 25 Por. Psychologia. Podręcznik akademicki, J. Strelau (red.), t. II­–III, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 22 95 drogę spostrzegania cnót wojownika26. W tym kontekście przywołajmy opinię mistrza judo, Jazarina: „Ci, którzy uznają (sporty walki) jedynie za sport, a moc i zwycięstwo za jedyne cele, są w błędzie. Prawdziwym zwycięstwem jest nasze wyzwolenie: totalna elastyczność ducha, kierującego posłusznym bez reszty mu ciałem”. 6. W prowadzonych badaniach wskazywano na znaczenie kulturowych uwarunkowań nabywania i rozwijania WZA. Istnieje potrzeba budowania w Europie dalszych międzynarodowych programów badawczych służących weryfikacji rangi czynników tej grupy w rozwijaniu właściwości jednostki. Konstrukt WZA zbudowano w USA i był on tam uznany za swoiste przekonanie normatywne, stymulujące potrzebę funkcjonowania w taki sposób. Wskazana problematyka będzie też istotnym elementem modelu funkcjonowania jednostki działającej w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa – adepta sportów walki, czy też szkolonego do walki wręcz funkcjonariusza służb mundurowych. BIBLIOGRAFIA Ambroży T., Kultura fizyczna a bezpieczeństwo, [w:] „Zeszyt Naukowy Apeiron”, 2006, nr 6, pp. 247–263 Czajkowski W., Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dilemmas, [w:] Kliś M., Kossewska J., Czajkowski W., Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagicznej, Kraków 2006. Czajkowski W., Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] Człowiek – praca – organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze, Bylok F., Czarnecka A., Słocińska A. (red.), Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2010, s. 38-46. Czajkowski W., Piwowarski J., Administrowanie jakością życia, „IDO – Ruch dla kultury”, 2010, nr 10. J. Piwowarski, Siedem cnót Bushido, „Zeszyt Problemowy. Nauka ­– Praktyka – – Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 5, s. 9–19. 26 96 Kliś M., Kossewska J., Czajkowski W., Studies on Communication and Stress, Wydawnictwo Naukowe Akademi Pedagogicznej, Kraków 2006. Kocowski T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1982. Matthews K.A., Assessment issues in coronary-prone behavior, [w:] Biobehavioral basis of coronary heart disease, Dembroski T.M., Schmidt T.H. , Blümchen G. (red.), Basel, Karger, New York 1983. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011 Piwowarski J., Kultura bezpieczeństwa, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Refleksje”, Apeiron WSBPI, 2012, nr 12. Piwowarski J., Siedem cnót Bushido, „Zeszyt Problemowy. Nauka ­– – Praktyka – Refleksje”, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, 2011, nr 5. Piwowarski J., Ambroży T., The impact of physical culture on realization of human security need, [in:] Medzinarodny Vedecko-Odbrony seminar, Akademia Ozbrojenych Sil, Liptovský Mikuláš 2012: 294–303 Psychologia. Podręcznik akademicki, Strelau J. (red.), t. II–III, Gdańskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. Rosenman R.H., Friedman M., Neurogenic factors in pathogenesis of coronary heart disease, “Medical Clinics of North America”, 1974, 58. Uchnast Z., Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, [w:] Człowiek – pytanie otwarte, K. Popielski (red.), Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987. Węgrzecki A., O poznawaniu drugiego człowieka, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, Monografie nr 51, Kraków 1982. Заплатинский В., Матис Й., Безопасность в еру глобализации. Монография, Киев–Липтовиский Микулаш 2010. Ярочкин В. И., Ceкюритология – наука o безопасности жизнебеятельности, Ocь – 89, Mocква 2000. 97 Rozdział 4 Kultura bezpieczeństwa a morale. Wyznaczniki skutecznego działania grup dyspozycyjnych Podejmowanie problematyki znaczenia morale dla funkcjonowania jednostek i grup zawodowych wzorów funkcjonowania stanowi niezwykle praktycznie użyteczny wątek analizy funkcjonowania społecznego człowieka żyjącego w warunkach współczesnej cywilizacji. Wzory zachowań interpretuje się jako powtarzalne i przewidywalne sekwencje sposobów zachowania. Pojęcie wzoru zakłada pewien, zwykle pozytywny, sposób jego wartościowania. O wzorach mówi się najczęściej w kategoriach modelowych, jako o pewnych sposobach funkcjonowania istotnie zasługujących na ich naśladowanie i propagowanie. W takim kontekście sformułowanie przystosowawczości powinno dotyczyć zachowań wartościowanych pozytywnie i traktowanych jako właściwe sposoby wchodzenia w relacje z otoczeniem. Wzór zachowania może być interpretowany w pewnym oderwaniu od wartościowania zawartych w nim składowych oraz wzoru jako systemu. W takim ujęciu pojęcie wzoru jest rozumiane jak zestaw, zbiór bądź system zachowań mających charakter powtarzalny w działaniu jednostek i wymagający stosowania dodatkowych kryteriów pozwalających na jego wartościowanie. Kwestia ta jest szczególnie istotna dla rodziców, przełożonych, szkolących zainteresowanych przekazaniem użytecznych i przystosowawczych norm zachowania stanowiących o skuteczności działania. W takiej interpretacji wzory zachowań zwykle będą przekazywane w obszarze kultury i pomiędzy pokoleniami jako instrument dobrego przystosowania społecznego i kulturowego. Analogicznie można też mówić o przekazywaniu wzorów zachowania w obszarze określonych kategorii zawodów, jak może to mieć miejsce w służbach mundurowych. W problematyce transmisji wzorów zachowania oczywiste wydaje się zwracanie uwagi na spełnianie określonych standardów zachowań, postaw i wartości. Ich podzielanie w grupach zawodowych, społecznych i kulturowych jest swoistym sprawdzianem tożsamości społecznej, kulturowej, zawodowej i indywidualnej. 99 Sprawność wchodzenia w relacje jest traktowana jako ważki instrument wykorzystywany w interakcjach społecznych w wielu kontekstach, jakie można przywołać w takiej analizie. Umiejętności słuchania, skutecznego nadawania informacji, posiadanie dobrej orientacji i doświadczenia w interpretacji sygnałów niewerbalnych, kompetencje w zakresie skutecznej perswazji są instrumentami skutecznego działania. Analogicznie sprawności porządkowania i kategoryzowania rzeczywistości fizycznej i społecznej stanowią kluczowy element działania jednostki w świecie. Wymiar skuteczności działania ma podstawowe znaczenie w wywieraniu wpływu społecznego analizowanego w perspektywie kontekstu językowego, behawioralnego, interpersonalnego, zadaniowego i kulturowego1. Równie istotny jest on również w perspektywie profesjonalnych działań członków grup dyspozycyjnych regulowanych na poziomie zbudowanego i zautomatyzowanego morale. Kompetencje kulturowe i komunikacyjne posiadają swoje szczególne znaczenie w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa jednostki, grup społecznych i większych zbiorowości w postaci narodu, czy też państwa. Pozwalają one na sprawne rozpoznanie sytuacji, intencji działań agresora oraz użycie adekwatnych do określonych warunków instrumentów komunikacyjnych. Stąd też uznaje się, że kompetencje kulturowe i komunikacyjne stanowią kluczowe instrumentarium użyteczne w warunkach zagrożenia i sytuacjach kryzysowych. W takich warunkach konieczne jest poodejmowanie działań związanych z negocjowaniem z agresorem, terrorystą bądź osobą usiłującą wprowadzić innych w błąd powodując tym samym poważane zagrożenie bezpieczeństwa w obszarze personalnym, grupowym, społecznym, narodowym, czy nawet międzynarodowym. Brak kompetencji we wskazanych zakresach prowadzi do nieuchronnego fiaska prowadzonych przez jednostkę działań i podejmowanych relacji społecznych. Taka problematyka posiadająca istotne znaczenie dla człowieka żyjącego w XXI wieku niewątpliwie dotyczy kwestii bezpieczeństwa i zagrożeń, które podważają możliwość jego utrzymania. Zagrożenia związane z codziennymi warunkami bytowymi dotykają każdej jednostki, podobnie jest z zagrożeniami, które mają inny charakter powiązany ze współczesną Por. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014. 1 100 cywilizacją i kontrowersjami w relacjach międzyludzkich i w szczególności w relacjach międzykulturowych. Kwestie te prowadzą nieuchronnie do problematyki zagrożeń terrorystycznych i przestępczości, gdzie w sposób oczywisty pojawiają się problemy dotyczące moralnego wymiaru działań człowieka uwikłane w kontekst kłamstwa, przestępczości, norm etycznych i uczciwości. Rodzi to w interpretacji szereg wyzwań, szans, zagrożeń i kontrowersji związanych z kontekstem bezpieczeństwa2. Równie ważki problem dotyczy ułożenia konstruktywnych relacji pomiędzy płaszczyzną funkcjonowania indywidualnego w obszarze intrapersonalnym oraz interpersonalnym. Warto w tym miejscu podkreślić, że sprawność wglądu w funkcjonowanie podmiotu prowadzi zwykle do bardziej efektywnego jego działania w relacjach społecznych3. W pracy dokonuje się przeglądu wskaźników psychologicznych skuteczności działania w postaci wartości, którymi w naukach społecznych zajmowali się C. Kluckhohn, F.R. Kluckhohn, F.L. Strodtbeck, M. Rokeach, S. H. Schwartz. Warto także wskazać na podejścia realizowane w wielu kulturach narodowych, jak miało to miejsce w badaniach G. Hofstede i R.J. House’a. Wskazane badania należy także odnieść do działań podejmowanych przez S.H. Schwartza, który w swoich szeroko zakrojonych projektach badawczych dotyczących wartości zdefiniował i zoperacjonalizował to pojęcie. Na szczególną uwagę zasługują kwestionariuszowe metody służące do badania wartości pozwalające na analizę ich stratyfikacji przystosowawczego znaczenia4. Por. J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. 3 Por. W. Czajkowski, Psychologiczne….op.cit. 4 Por. S.H. Schwartz, An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. “Online Readings in Psychology and Culture”, 2012, 2(1). http://dx.doi.org/10.9707/23070919.1116, S.H. Schwartz, Basic human values: theory, measurement, and applications, “Revue française de sociologie”, 2006, 47 (4), 929-968. 2 101 BEZPIECZEŃSTWO I ZAGROŻENIA A WYMIARY KULTURY Współczesne rozumienie pojęcia bezpieczeństwa i jego zagrożenia w warstwie teoretycznej i terminologicznej została podjęta przez M. Cieślarczyka, który opisuje i definiuje problematykę bezpieczeństwa wprowadzając pojęcie kultury bezpieczeństwa. Pojęcie to jest definiowane jako: „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działania/współdziałania podmiotów, w różny sposób przez te podmioty wyuczonych i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i dla otoczenia”5. W obszarze tak rozumianej kultury bezpieczeństwa M. Cieślarczyk wyróżnia elementy w postaci trzech filarów nazywanych przez siebie filarami: • Filarem mentalnym; • Filarem społecznym i organizacyjnym; • Filarem materialnym. Przywołanie tej kategoryzacji jest istotne z powodu szczególnego zainteresowania w tej pracy problematyką psychologiczną obecną w pierwszym filarze kultury bezpieczeństwa. M. Cieślarczyk pisząc o pierwszym filarze identyfikuje w nim „…elementy duchowe, psychologiczne oraz etyczne, takie jak wyższe wartości, zasady moralne, świadomość, tożsamość podmiotu, mądrość i normy społeczne”6. Kolejną ciekawą interpretacją problematyki bezpieczeństwa jest ujęcie proponowane przez J. Piwowarskiego, który pisząc o kulturze bezpieczeństwa widzi w niej trzy wzajemnie przenikające się elementy w postaci strumienia mentalno-duchowego, strumienia racjonalnego i organizacyjno M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210. 6 Ibidem. 5 102 -prawnego oraz trzeciego strumienia mającego charakter czynnika materialnego. J. Piwowarski rozumie kulturę bezpieczeństwa jako szczególny fenomen pozwalający człowiekowi na realizację następujących celów: • „Skuteczną kontrolę nad możliwymi zagrożeniami danego podmiotu, powodująca dla niego w danym miejscu i czasie stan optymalnego poziomu zagrożeń; • Odzyskiwanie bezpieczeństwa podmiotu, gdy jest utracone; • Optymalizację poziomów wielosektorowego procesu rozwoju podmiotu bezpieczeństwa, zmierzającą do harmonii sektorów bezpieczeństwa w kontekście hierarchizacji celów podmiotu; • Skuteczne pobudzanie w skali społecznej i indywidualnej, świadomości istnienia najwyższej potrzeby człowieka, samodoskonalenia oraz kreowanie trychotomicznego rozwoju, mentalnego, społecznego i materialnego, dzięki wspieraniu przekonań, motywacji i postaw wzmacniających indywidualne oraz kolektywne działania na rzecz potencjału autonomicznej obronności (samoobronności) indywidualnych i grupowych podmiotów bezpieczeństwa”7. Odniesienie się do proponowanego przez wskazanych wyżej autorów pojęcia określonego jako kultura bezpieczeństwa wymaga wskazania kolejnych terminów istotnych zarówno w rozwijającej się problematyce nauk o bezpieczeństwie, jak też obecnych w konceptualizacjach teoretycznych i badaniach empirycznych, które podejmowane są między innym przez psychologów. Pierwszym z nich jest termin zagrożenie. Kategoria zagrożenie w rozumieniu proponowanym przez Ryszarda Ziębę, jest to „stan psychiki lub świadomości, wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne”.8 Z kolei R.M. Kalina sądzi, że zagrożenie „to w odniesieniu do określanego podmiotu uświadomione lub nieuświadomione przez niego niebezpieczeństwo, utrata określonego dobra lub wartości (na przykład życia, zdrowia, mienia, suwerenności, ukochanej J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa…, op.cit., s. 41-42, por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Busidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011. 8 R. Zięba, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997, s. 4. 7 103 osoby itp.), bądź czasowa lub względnie trwała utrata zdolności do szeroko rozumianego rozwoju”9. Wydaje się, że w proponowanych interpretacjach, szczególnie w przypadku ujęcia Zięby zagrożenie lepiej byłoby nazywać poczuciem zagrożenia, eksponując podmiotowy, subiektywny charakter tego stanu zrelatywizowanego do jego odbierania i uświadamiania przez podmiot. W przypadku interpretacji Kaliny wydaje się to pojęcie bardziej uzasadnione w związku z definicją eksponującą także sytuacje zagrożenia nieuświadamiane sobie przez podmiot. W takim przypadku definicja jest szeroką interpretacja ujmującą również takie sytuacje, w których zagrożenie ma zewnętrzny, zobiektywizowany charakter. Stąd też wydaje się, że w interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców. W takiej interpretacji rozumie się szeroko działające na jednostkę bodźce ujmując w tej kategorii również bodźce ograniczające się wyłącznie do stanów wewnętrznych jednostki w postaci wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Taka interpretacja jest istotna o tyle, że poczucie zagrożenia może być stanem subiektywnym nie mającym zobiektywizowanego, zewnętrznego uwarunkowania. Można wskazać sytuacje, w których ktoś doznaje ekstremalnie silnego poczucia zagrożenia w sytuacji, w której inni nie odczuwają takiego stanu. Wskazane trudności interpretacyjne i definicyjne związane z pojęciem zagrożenia i poczucia zagrożenia sugerują potrzebę uwzględniania wielu punktów widzenia w porządkowaniu tej problematyki. Wydaje się jasne, że podejmowanie wątku zagrożenia w kategoriach stosunków międzynarodowych jest czymś innym niż w przypadku analizy poczucia zagrożenia doznawanego przez konkretną jednostkę znajdującą się w ekstremalnej dla siebie sytuacji. Ponadto analiza pojęcia zagrożenia powinna być zrelatywizowana do pojęcia bezpieczeństwa. Na takie ujęcie tej problematyki zwraca uwagę Piwowarski wskazując na współzależność tych pojęć10. W interpretacji psychologicznej obydwa pojęcia są ze sobą nierozerwalnie powiązane wzajemnie się wa R. M. Kalina, Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991, s. 80-81. 10 Por. J. Piwowarski, Fenomen…, op. cit., s. 9. 9 104 runkując. Jest to szczególnie prawdziwe, gdy używa się pojęcia poczucie zagrożenia. Odczuwając stan zagrożenia jednostka ludzka traci poczucie bezpieczeństwa. Czując się bezpiecznie – nie odczuwa stanu zagrożenia11. W takich interpretacjach warto również pamiętać o specyficznych przypadkach doznań nietypowych dla przeciętnej jednostki. Chodzi mianowicie o takie sytuacje, w których jednostka odczuwa niedosyt w sytuacjach, które charakteryzują się wysokim poziomem poczucia bezpieczeństwa. Poziom ten jest dla nich tak wysoki, że przestaje być stanem komfortowym. W związku z tym w takich sytuacjach osoby te odczuwają potrzebę znalezienia się w kontekstach dostarczających pewnego poziomu poczucia zagrożenia. Realizując takie działania doprowadzają do tego, że w sytuacji, w której doznają poczucia zagrożenia czują się komfortowo. Opisywana w tym miejscu kategoria osób określana jest nazwą osób o podwyższonym zapotrzebowaniu na stymulację. Poziom zapotrzebowania na stymulację stanowi zmienną temperamentalną z reguły stanowiąca stałą charakterystykę danej osoby. Sposób funkcjonowania takich osób wiąże się z ich niezwykle ciekawą psychologiczną charakterystyką nazywaną Wzorem zachowania A (WZA) i stanowiącą stały behawioralny schemat funkcjonowania12. Można proponować interpretację funkcjonalną w odniesieniu do wskazanego WZA, którą można rozumieć jako podporządkowaną jednej z istotnych potrzeb egzystencjalnych jaką jest potrzeba bezpieczeństwa13. Posiadanie WZA przez jednostkę wyposaża ją w preferencje dotyczące prezentowanych przez nią powtarzalnych, typowych dla niej zachowań. Zachowania te charakteryzuje się zwykle jako intensywnie odczuwaną presję do osiągania samodzielnie wybranych, ale zwykle słabo określonych celów oraz motywowane utrwaloną tendencją do intensywnej rywalizacji. Ponadto specyfika tych zachowań dotyczy stałego dążenia do sukcesów i potwierdzania Por. A. Czop, Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego w Polsce. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „APEIRON” w Krakowie, Katowice 2014. 12 W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. 13 T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolineum, Warszawa-Wrocław 1982, s. 177. 11 105 swojej wartości i jest związana z typowym uwikłaniem w liczne działania posiadające precyzyjnie określone terminy wykonania. Taki styl funkcjonowania, nazywany niekiedy stylem życia14, charakteryzuje się także nawykową skłonnością do przyśpieszania tempa wielu działań oraz niezwykłą fizyczną i umysłową czujnością. Prezentowany opis funkcjonowania takiej osoby wydaje się zdecydowanie wiązać z niepokojem, niepewnością, obawą utrata kontroli. Wskazane wyżej zachowania tworzące WZA mają służyć identyfikowaniu i eliminowaniu niepokoju, niepewności, obawy. Można więc stwierdzić, że posiadanie WZA charakteryzuje osoby o niskim stopniu poczucia bezpieczeństwa, który z kolei można interpretować jako uogólniony i rozciągnięty w czasie stan poczucia zagrożenia. Wskazana uważność, czujność, dążenie do sukcesów i potwierdzania swojej wartości spełniają nawykowo funkcję psychologiczną w postaci kontrolowania rzeczywistości. Nasuwa się w tym miejscu skojarzenie ze strażnikiem bądź wartownikiem, który będąc uważnym i czujnym identyfikuje i eliminuje potencjalne zagrożenia tworząc stan bezpieczeństwa dla siebie i innych. W opisie osoby posiadającej WZA można zaobserwować wskazane wyżej powiązanie i relatywizację pomiędzy poczuciem zagrożenia i poczuciem bezpieczeństwa. W rozumieniu Kocowskiego15 proces przeciwdziałania zagrożeniom tworzy stan bezpieczeństwa rozumiany jako niskie łączne prawdopodobieństwo występowania wszelkich zagrożeń. Autor ten zwraca także uwagę na to, że tworzenie stanu bezpieczeństwa prawie nigdy nie oznacza zerowego prawdopodobieństwo występowania zagrożeń. Stwierdzenie to jest spójne z obserwacją dotyczącą osób z podwyższonym zapotrzebowaniem na stymulację. Pewien poziom zagrożenia niesie ze sobą element pozytywny związany z określonym poziomem pobudzenia emocjonalnego, który nie prowadzi jeszcze do dezorganizacji zachowania, jak ma to miejsce w sytuacji człowieka zamarłego w bezruchu wobec nagłego i nieoczekiwanego pojawienia się zagrożenia. Należy też zwrócić uwagę na badania, w których próbuje się znaleźć związki pomiędzy WZA a osobowością autorytarną16. K. Wrześniewski, Styl życia a zdrowie: wzór zachowania A. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993. 15 T. Kocowski, Potrzeby…, op.cit., s.177. 16 D.G. Byrne, M.I. Reinhart, P.C. Heaven, Type A behaviour and the authoritarian personality. “British Journal of Medical Psychology”, 1989, Jun; 62 (Pt II): 14 106 W takim kontekście warto zwrócić uwagę na swoistą dwutorowość interpretacji jednostki wyposażonej we WZA. Można mówić o przystosowawczej i nie przystosowawczej roli WZA. Istotnym kryterium oceny jest w tym zakresie zachowanie sprawności działania i możliwości realizowania celów jednostki. Jeżeli ten warunek jest spełniony to świadczy to o przystosowawczej roli WZA w działaniu takiej osoby. Jeżeli poziom napięcia emocjonalnego jest zbyt wysoki i prowadzi do dezorganizacji zachowania, a w dłuższej perspektywie do kosztów psychosomatycznych w postaci rozwijania się choroby niedokrwiennej serca (CHNS) to sygnalizuje nieprzystosowawcze znaczenie WZA. Wskazane interpretacje odniesione do WZA wiążą się istotnie z kategoryzacjami dokonanymi w projektach badawczych G. Hofstede i R.J. House’a. W projekcie Hofstede w zbiorze psychologicznych wymiarów kultury zidentyfikowano unikanie niepewności oraz orientację w czasie17. Wskazane wymiary dobrze korespondują z opisanymi wyżej charakterystykami osób ze WZA w postaci silnej potrzeby kontroli otoczenia fizycznego, społecznego oraz samokontroli. Osoby o takich rysach funkcjonowania zdecydowanie nie tolerują niepewności i źle znoszą trudności w kontrolowaniu czasu. W projekcie GLOBE R.J. House’a zidentyfikowano psychologiczne wymiary kultury w postaci jakości wykonania, asertywności i unikania niepewności18. Wymiary te dobrze korespondują ze wskazanymi charakterystykami osób ze WZA, które często nadmiernie asertywnie, niekiedy agresywnie dbają o realizację własnych celów, są zainteresowane stałym monitorowaniem jakości działań własnych powiązanych z niską tolerancją stanu braku pewności19. 163-172; D.G. Byrne, The frustration of success. Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. Carlson, F.J. McGuigan, J.I. Sheppard (Eds.), Stress and health: research and clinical applications, pp. 411-436, Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. 17 G. Hofstede, Culture’s consequences: International differences in work related values. Sage, Beverly Hills 1980. 18 G. Hofstede, Kultury i organizacje, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007; G. Hofstede, & G.J. Hofstede, Cultures and organizations: Software of the mind. McGraw-Hill, New York 2005. 19 Por. R.J. House, Preface. [w:] R. J. House, P. J. Hanges, M. Javidan, P. W. Dorfman V. Gupta (red.), Culture, leadership, and organizations: The GLOBE study of 62 societies (s. xxii-xxviii). CA: Sage, Thousand Oaks 2004. 107 G. Hofstede zidentyfikował zasadnicze wymiary kultury w postaci: • dystans władzy, hierarchiczność (Power Distance Index) • indywidualizm-kolektywizm (Individualism) • męskość-kobiecość (Masculinity) • unikanie niepewności (Uncertainity Avoidance Index) • orientacja czasowa odległa-bliska (Long Term Orientation) Z kolei House w badaniach projektu GLOBE wyróżnił trzy triady wymiarów postaci: Triada I GLOBE opisująca wymiary zadaniowe: • jakości wykonania • orientacji przyszłościowej • unikania niepewności Triada II GLOBE: • dystans władzy • kolektywizm rodzinny • kolektywizm instytucjonalny Triada III GLOBE: • równość płci • asertywność • orientacja humanistyczna W analizie projektu GLOBE warto zwrócić uwagę na dokonanie rozróżnienia dwu aspektów wartości w postaci praktyki i wartości idealnych. Wydaje się, że trafnie można widzieć tutaj podobieństwo odpowiednio do wartości danych implicite i wartości danych explicite. Można to także łączyć z interpretacjami, w których mówi się o stanie realnym (dotyczącym osoby badanej za pomocą pytań kwestionariusza skierowanych do podmiotu) i stanie idealnym (dotyczącym abstrakcyjnych zasad, o które pyta się osobę badaną). WARTOŚCI W DZIAŁANIU JEDNOSTKI W SYTUACJI ZAGROŻENIA W podejmowanej problematyce przekonań i wartości wydaje się szczególnie istotne uwzględnianie czynników osobowościowych identyfikowanych chociażby w intensywnie wykorzystywanej w badaniach meto- 108 dzie Costy i McCrae NEO-FFI20. Metoda ta opiera się na teorii osobowości, w której Costa i McCrae zidentyfikowali pięć czynników osobowościowych o uniwersalnym i ponad kulturowym charakterze w postaci neurotyczności, otwartości, ekstrawersji, ugodowości i sumienności. Taki kierunek poszukiwań wydaje się uzasadniony z powodu znaczenia zmiennej określanej aktywnością własną podmiotu. Budowanie zespołu względnie stabilnych przekonań oraz systemu wartości charakteryzujących działanie podmiotu będzie najprawdopodobniej istotnie uwarunkowane wskazanymi zmiennymi osobowościowymi. Stąd też zasadnym wydaje się konstruowanie modelu, w którym koncentruje się uwagę na poszukiwaniu zależności pomiędzy preferowaniem wartości a zmiennymi osobowościowymi wyróżnianymi w koncepcji Costy i McCrae. Wydaje się, że w naukowych badaniach dotyczących aksjologiczno-psychologicznej warstwy pierwszego filara kultury bezpieczeństwa, skoncentrowanych na problematyce występowania określonych relacji pomiędzy wartościami i zmiennymi osobowościowymi istotne może się okazać znaczenia czynnika otwartości ułatwiającego percepcję różnorodnych (także odmiennych od znanych ze środowiska rodzinnego) postaci wartościowania świata i ludzi. Równie istotna zmienną modyfikującą kształt hierarchii wartości i przekonań normatywnych może być czynnik ekstrawersji modyfikujący łatwość wchodzenia podmiotu w relacje społeczne, gotowość ulegania konstruktywnemu wpływowi społecznemu oraz manipulowaniu21. Niezwykle interesujące propozycje odniesione do interpretacji wartości zostały wprowadzone przez S.H. Schwartza. Autor ten definiuje wartości jako poznawczą reprezentację celu mającego motywacyjne znaczenie dla podmiotu oraz ponadsytuacyjny charakter. Identyfikowanie wymiarów wartości związanych z koncentracją na własnej osobie oraz sprawnością przekraczania własnej osoby wydaje się równie kluczowe, jak docenianie wymiaru otwartości na zmiany versus zachowawczości. W teorii Schwartza zwraca się uwagę na dwie charakterystyki struktury wartości. Pierwsza B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2008. 21 Por. M. Csikszentmihalyi, Urok codzienności. Psychologia emocjonalnego przepływu, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1998. 20 109 z nich sugeruje, iż wartości tworzą kontinuum motywacyjne, co oznacza, że wartości podobne leżące obok siebie mogą być realizowane w jednym akcie działania. W drugiej zwraca się uwagę na kołowość struktury. Wartości podobne znajdują się blisko siebie, a wartości przeciwległe w modelu kołowym nie mogą być realizowane w jednym akcie działania. W kołowym modelu struktury wartości istotne jest wskazanie dwu reguł porządkujących ich miejsce. Obydwie reguły stanowią konsekwencje kołowego kontinuum i rozumienia wartości jako reprezentacji poznawczej motywacyjnych celów. Są to reguły zgodności i konfliktu. W zgodzie z nimi wartości sąsiadujące w kołowym modelu są możliwe do współrealizowania stanowiąc reprezentację poznawczą zbliżonych celów. Z kolei wartości leżące po przeciwległych stronach koła nie są możliwe do współrealizowania, ponieważ stanowią reprezentację poznawczą sprzecznych celów. W interpretacji modelu Schwartza istotne jest również zasygnalizowanie poglądu, w którym autor modelu identyfikuje trzy nieuświadamiane przez jednostkę obszary reprezentowane przez wartości w formie świadomych celów. Są to: • biologicznie uwarunkowane potrzeby, • motywy społeczne wynikające z konieczności interakcji społecznych umożliwiających współpracę, • wymagania społeczno-instytucjonalne służące przetrwaniu i dobru grupy22. Odniesienie się do kwestii interakcji społecznych i funkcjonowania w obszarze grup i instytucji jest szczególnie ważkie w realizowanej problematyce dotyczącej działań funkcjonariuszy. Ponadto w interpretacji Schwartza katalog ludzkich wartości stanowi zbiór skończony. Co więcej, możliwe są różne sensowne podziały kontinuum wartości na liczbę pewnych grup wedle przyjętych kryteriów. Istotna jest także kwestia kołowej struktury wartości odzwierciedlającej wzajemne relacje podobieństwa elementów sąsiadujących w modelu kołowym i sprzeczności elementów przeciwległych w jego strukturze. Dokonują analizy kołowego modelu wartości można znajdować znaczenie innych (wobec analizowanej) wartości23. Ibidem, s. 53. Ibidem. 22 23 110 Na szczególną uwagę zasługuje operacjonalizacja wartości dokonana w zespole Schwartza pozwalająca na dokonywanie ich pomiaru za pomocą Portrait Value Questionnaire. Kwestionariusz zawiera 21 pytań pozwalających na dokonywanie pomiaru nie tylko wartości deklarowanych, ale rzeczywiście wyznawanych (danych implicite). Jest to możliwe poprzez stosowanie w tym narzędziu także pomiaru nie-wprost. Stąd tez posługiwanie się tym narzędziem pomiaru wartości stwarza szanse dostępu do nie tylko do wartości deklarowanych (danych explicite). Wydaje się to szczególnie istotne w przypadku konstruowania projektów badawczych odniesionych do grup dyspozycyjnych. Dotarcie do wyników związanych z wyrażaniem wartości na poziomie jawnym (wartości dane explicite) wydaje się mniej rzetelnym źródłem informacji na temat istotnych, realnych regulatorów zachowania jednostki. Jest to problem złożony także z powodu występowania naturalnych różnic w zakresie łatwości dokonywania wglądu w funkcjonowanie podmiotu uwarunkowane zmiennymi osobowościowymi. Wartości wyrażane explicite stanowią więc mniej wiarygodny materiał uzyskiwany od osób badanych. Jest to związane przede wszystkim z konstrukcją metod samoobserwacyjnych, w których osoby badane deklarując podzielanie określonych wartości wyrażają raczej opinie i poglądy akceptowane i oczekiwane w określonych warunkach społecznych i kulturowych niż takie, z którymi w pełni by się identyfikowały. Dostęp do wartości i przekonań normatywnych w pełni podzielanych, czyli głęboko zinternalizowanych i wyrażanych implicite jest o wiele bardziej prawdopodobny poprzez stosowanie procedur badawczych dających dostęp do wartości utajonych. W przedstawianej konceptualizacji warto również pamiętać o rozróżnieniu dokonanym przez Rokeacha na wartości ostateczne i instrumentalne. Zarówno w sytuacji empirycznego badania wartości, jak też działań służących kształtowaniu, rozwijaniu i pogłębianiu świadomości podmiotu w tym zakresie kategoryzacja ta posiada zasadnicze znaczenie i nie powinna być marginalizowana. Badania mogą stwarzać także inne możliwości w postaci wiązania problematyki o podstawach aksjologicznych, dotyczących wartości z problematyką odnoszącą się do psychologicznego zaplecza nauk społecznych (do których należy dyscyplina nauki o bezpieczeństwie) dotykającą tematyki osobowości. Próby identyfikowania uniwersalnej hierarchii wartości 111 można interpretować w zestawieniu ze stosowaniem teorii osobowości Costy i McCrae, w której identyfikuje się pięć czynników pojmowanych w sposób uniwersalny24. Być może dodatkowo procedura ta pozwoli także na odniesienie się do problemu uniwersalnej hierarchii wartości, w której istnienie wielu badaczy wątpi albo chociażby wypowiada się o jej istnieniu w sposób jedynie hipotetyczny25. Podjęcie kwestii rozróżniania wartości danych explicite (powiązanych z postawami jawnymi) i wartości danych implicite powiązanych z postawami ukrytymi) pozwala na uzyskanie wglądu w regulacyjna rolę wartości w działaniu jednostki. ZAKOŃCZENIE Podejmowanie problematyki morale w odniesieniu do grup dyspozycyjnych wydaje się być istotnie powiązane z problematyka wartości jako regulatorów zachowania jednostki. W modelu Schwartza zwraca się uwagę na dwie grupy wartości wyższego rzędu zbudowane w oparciu o swoiste ich dychotomiczne uporządkowanie. Po pierwsze, autor identyfikuje wymiar Przekraczania siebie – Umacniania siebie zawierający w swoim obszarze wartości podstawowe w postaci: uniwersalizmu i życzliwości-osiągnięć, władzy i hedonizmu. Po drugie, autor wskazuje na wymiar Otwartości na zmiany- Zachowawczości zawierające w swoim obszarze wartości podstawowe w postaci: samosterowności, stymulacji, hedonizmu-ugodowości, tradycji, bezpieczeństwa. Warto wskazać na konsekwencje analizy kołowego modelu wartości Schwartza pozwala na wskazanie istotnego rozróżnienia w obszarze problematyki bezpieczeństwa. Autor wyróżnia bezpieczeństwo osobiste i bezpieczeństwo społeczne wskazując na rangę obydwu kontekstów, w których przywołuje się tę kategorię26. W oparciu o takie uporządkowanie problema Por. B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz…op.cit.; J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, T. II. PWN Warszawa 2000. 25 Zob. P. Brzozowski, Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261-276. 26 Por. S.H. Schwartz, An Overview… op.cit. 24 112 tyki bezpieczeństwa można się dopatrywać rangi wartości bezpieczeństwa w psychologicznych modelach wartości. Z takiego uporządkowania kategorii bezpieczeństwa może też wynikać uzasadnienie rozróżniania zobiektywizowanej potrzeby bezpieczeństwa od poczucia bezpieczeństwa w sensie subiektywnym. Można się też dopatrywać w takiej kategoryzacji sugestii podejmowania badań idących w kierunku osobowościowych uwarunkowań radzenia sobie z potrzebą bezpieczeństwa przez jednostkę. Takim kontekście ważne wydaje się uwzględnianie problematyki poczucia zagrożenia i doświadczania napięcia motywacyjnego jako zmiennych rozwojowych związanych z procesem samodoskonalenia. Na koniec wskazuje się rangę dylematu bezpieczeństwo – komfort powiązanego z ewentualnym podejmowania ryzyka jako kosztu samorealizacji, bądź też komfortu funkcjonowania w warunkach pełnego bezpieczeństwa wykluczających ponoszenia ryzyka. Problem ten stanowi także swoiste odniesienie kwestii samorealizacji do morale stanowiącego ważką determinantę działania członków grup dyspozycyjnych. BIBLIOGRAFIA Brzozowski, P., Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja? „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261-276. Byrne, D.G., The frustration of success. Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. Carlson, F.J. McGuigan, J.I. Sheppard (Eds.), Stress and health: research and clinical applications, pp. 411-436, Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. Byrne, D.G., Reinhart, M.I. Heaven, P.C., Type A behaviour and the authoritarian personality. “British Journal of Medical Psychology”, 1989, Jun; 62 (Pt II): 163-172. Cieciuch, J., Kształtowanie się systemu wartości od dzieciństwa do wczesnej dorosłości. Wydawnictwo Liberi Libri, Warszawa 2013a. Cieciuch, J., Pomiar wartości w zmodyfikowanym modelu Shaloma Schwartza. „Psychologia Społeczna”, 2013b, tom 8 1 (24) 22–41. Cieślarczyk, M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010. Csikszentmihalyi, M., Urok codzienności. Psychologia emocjonalnego przepływu, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 1998. 113 Czajkowski, W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014. Czajkowski, W., Bezpieczeństwo a relacje społeczne i manipulacja. [w:] Bezpečne Slovensko a Europska Unia. Zbornik prispevkov 5. Medzinárodnej vedeckej konferencie, 10-11 November 2011, Košice, Slovensko. Košice: Vysoka škola bespečnostného manažerstva. Czajkowski, W., Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. Czop, A., Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego w Polsce. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „APEIRON” w Krakowie, Katowice 2014. Hofstede, G., Culture’s consequences: International differences in work related values. Sage, Beverly Hills 1980. Hofstede, G., Kultury i organizacje, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Hofstede, G., & Hofstede, G. J. (2005). Cultures and organizations: Software of the mind. McGraw-Hill, New York 2005. Horgan, J. Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008. House, R. J., Preface. [w:] In R. J. House, P. J. Hanges, M. Javidan, P. W. Dorfman & V. Gupta (Eds.), Culture, leadership, and organizations: The GLOBE study of 62 societies (pp. xxii-xxviii). CA: SageThousand Oaks 2004. Kahneman, D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Media Rodzina, Poznań 2012. Kalina, R.M., Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991. Kocowski, T., Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolineum, Warszawa-Wrocław 1982. Mudyń, K., Rzeczywiste – Nierzeczywiste. Podręcznik metody RN-02 do badania orientacji życiowych. Fundacja Zdrowia Publicznego, Kraków 2010. 114 Piwowarski, J., Fenomen bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. Piwowarski, J., Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Busidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011. Schwartz, S.H., Basic human values: theory, measurement, and applications, “Revue française de sociologie”, 2006, 47 (4), 929-968. Schwartz, S.H., An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. “Online Readings in Psychology and Culture”, 2012, 2(1). http://dx.doi. org/10.9707/2307-0919.1116 Strelau, J., (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, T. II. PWN, Warszawa 2008. Wrześniewski, K., Styl życia a zdrowie: wzór zachowania A. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993. Zawadzki, B., Strelau, J. Szczepaniak, P., Śliwińska, M. (2008). Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2008. Zięba, R., Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997. 115 Rozdział 5 Procesy motywacyjne w koncepcji A.H. Maslowa a pojęcie bezpieczeństwa W charakterystyce rozwój współczesnej myśli psychologicznej stwierdzano zwykle występowanie trzech głównych nurtów w postaci behawioryzmu, koncepcji psychodynamicznej i koncepcji poznawczej. W przypadku tej trzeciej koncepcji nazywanej niekiedy trzecią psychologią (poza behawioryzmem i podejściem psychodynamicznym) żywiono nadzieje, że pozwoli ona na przezwyciężenie trudności występujących w obydwu nurtach. Zwykle przy dokonywaniu oceny różnych teorii naukowych stosuje się różnorodne kryteria, za najważniejsze uznając generowanie badań. Jednakże z powodu różnorodności prowadzonych badań i złożoności relacji zachodzących pomiędzy teorią i badaniami zdecydowanie utrudnia dokonywanie precyzyjnej oceny1. Jednocześnie należy stwierdzić, że sformułowane teorie, różniąc się istotnie stopniem ogólności, nie pozwalają na skonstruowanie syntezy obejmującej swoim zakresem wszystkiego, co istotnie opisuje działania człowieka. Stąd też w rozwoju psychologii w latach 60-ych XX wieku zainicjowano badania i interpretacje skoncentrowane na problematyce rozwoju indywidualnych możliwości jednostki spostrzeganych z perspektywy doświadczenia podmiotu. W ramach tego nurtu nazywanego nurtem psychologii humanistycznej zakładano, że człowiek ma naturalna tendencję do samourzeczywistnienia tkwiących w nim możliwości. Interpretacja taka intensywnie była rozwijana przez A.H. Maslowa i często jest wykorzystywana i interpretowana w wersjach zbyt uproszczonych, o ile nie błędnych. W ramach opisywanego nurtu charakterystyczne było proponowanie nowego paradygmatu nauki wzbogacanego poprzez tzw. taoistyczna obiektywność2, skoncentrowanie się na wartościach i podejmowanie problemów Por. C.S. Hall, G. Lindzey, (1994). Teorie osobowości. Warszawa: PWN. Por. J. Maciuszek, Człowiek i problemy wychowania w koncepcji Abrahama Maslowa, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”1992, zeszyt 141, 9-24. 1 2 117 granicznych. Przedstawiciele tego nurtu akcentowali podejście syntetyzujące i holistyczne stanowiące istotne odejście od szkół behawioryzmu i psychoanalizy. Niekiedy nazywa się takie stanowisko holistyczno-dynamicznym punktem widzenia3. Równie istotne było podkreślanie potrzeby procesualnego i dynamicznego podejścia w opisie i wyjaśnianiu zjawisk. W przeciwieństwie do szkoły psychodynamicznej psycholodzy o orientacji humanistycznej byli zainteresowani świadomością jednostki, jej zdrowym funkcjonowaniem, mechanizmami samopoznania i rozwijaniem własnych możliwości. Autorzy wywodzący się z tej szkoły podkreślali także wzajemny związek i sprzężenie zwrotne pomiędzy społeczeństwem i jednostką zwracając uwagę na współzależność zmian zachodzących w obydwu elementach. Maslow w swoich badaniach i interpretacjach opierał się na opisie i wyjaśnianiu funkcjonowania osób zdrowych i twórczych wyrażając swoje negatywne stanowisko wobec badań prowadzonych w psychologii przedstawiających pesymistyczną, negatywną i ograniczoną koncepcję człowieka. W interpretacjach antropologicznych Maslow dążył do wskazania natury człowieka i jego miejsca w porządku istnienia oraz sensu istnienia człowieka i doświadczania przez niego nadziei. W warstwie psychologicznej autor ten odwoływał się do wyników badań empirycznych skoncentrowanych na tzw. doborowych przedstawicielach gatunku ludzkiego precyzyjnie dobieranych i dających dowody intensywnej samorealizacji. W wyróżnionej przez siebie grupie umieścił znakomitości w postaci Lincolna, Jeffersona, Whitmana, Thoreau, Bethovena, Eleonor Roosevelt i Einsteina4. Wskazane określenie doborowych przedstawicieli gatunku ludzkiego niekiedy stanowi podstawę do krytycznego oglądu tej interpretacji i podejrzewania Maslowa o pozytywne nastawienie wobec postaw faszystowskich. Maslow zakładał, podobnie jak Dilthey, że człowiek jest bytem charakteryzującym się dążeniami rozwojowymi i uzyskującym rysy niepowtarzalności. Innym ważkim rysem filozofii człowieka Maslowa jest założenie o biologicznie uwarunkowanych możliwościach wrodzonych stanowiących rdzeń natury ludzkiej. Świat społeczny i warunki kulturowe mogą mieć wobec nich tylko znaczenie uzupełniające w postaci hamowania lub sprzyjania C.S. Hall, G. Lindzey Teorie…op.cit, 1994. s. 253. Por. C.S. Hall, G. Lindzey, Teorie…op.cit., s. 254. 3 4 118 rozwojowi. Tendencje rozwojowe w postaci realizacji swoich możliwości przez człowieka stanowią więc w koncepcji Maslowa istotę naturalistycznego rozumienia istoty ludzkiej. W koncepcji tej istotne jest także zwracanie uwagi na współwystępowanie sił rozwoju i wzrostu z siłami regresu i obrony. Siły regresu i obrony aktywizują się szczególnie w sytuacji niezaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa stanowiącej według Maslowa jedną z zasadniczych potrzeb z grupy potrzeb podstawowych. Potrzeby podstawowe jako wcześniejsze ontogenetycznie mają kluczowe znaczenie dla funkcjonowania człowieka. Siła motywacyjna potrzeb jest negatywnie skorelowana z ich miejscem w hierarchicznie zorganizowanej strukturze potrzeb. Potrzeby z grupy potrzeb wyższych dostarczają więcej subiektywnego zadowolenia. Potrzeby niższe bardziej intensywnie domagają się zaspokojenia i mają bardziej podstawowe znaczenie dla utrzymaniu się jednostki przy życiu. Potrzeby w koncepcji Maslowa są uporządkowane według kolejności pojawiania się w rozwoju ontogenetycznym. Stąd tez zwykle przedstawia się je w następującej kolejności: potrzeb fizjologiczne, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeba przynależności i miłości, potrzeba szacunku wobec siebie i uznania płynącego od innych, potrzeba wiedzy i rozumienia, potrzeby estetyczne i potrzeba samorealizacji. Zasadnicza różnica zachodząca w mechanizmie motywacyjnym działania potrzeb podstawowych i potrzeb wyższych sprowadza się do konstatacji, że potrzeby podstawowe są potrzebami wynikającymi z braku, natomiast potrzeby wyższe są potrzebami rozwoju. Zaspokojenie potrzeby wynikającej z braku zamyka mechanizm motywacyjny, potrzeba została zaspokojona i przestaje być obecna w systemie motywacji jednostki do chwili pojawienia się kolejnego braku. Z kolei zaspakajanie potrzeb wyższych ma charakter procesualny i dynamiczny nie znajdując punktu, w którym można by mówić o jej zaspokojeniu. Wskazana konstrukcja mechanizmów motywacyjnych jednostki jest też powiązana z identyfikowaniem przez Maslowa i innych przedstawicieli psychologii humanistycznej dylematu obrona – rozwój. W procesie rozwoju dziecka typowe jest doświadczanie konfliktu pomiędzy bezpieczeństwem i rozwojem. Bezpieczeństwo tworzy kontekst braku zagrożenia, względnego spokoju i komfortu często utożsamianego z postawą defensywną. Rozwój wiąże się z gotowością do podejmowania ryzyka, dążeniem do wolności, niezależności i samostanowienia. Interpretacja taka odsyła także do 119 dalszych dylematów, których istnienie i wpływ motywacyjny może być znaczący. Są one następujące: • bezpieczeństwo – zagrożenie, • bezpieczeństwo – wolność, • bezpieczeństwo – rozwój, • bezpieczeństwo – potrzeba stymulacji, • bezpieczeństwo – poczucie kontroli [eliminowanie zagrożeń], • bezpieczeństwo – intensywność działania5. Wskazaną interpretację powiązać należy ze sposobem rozumienia pojęcia wpływu społecznego. Wpływ ten może być pojmowany jako konstruktywny, gdy pozostawia się partnerowi w relacji dokonanie wyboru tego, co będzie dla niego najlepsze. W naturalistycznej koncepcji natury ludzkiej zakłada się, że podmiot jest do tego zdolny w związku z taką właśnie konstrukcją jego bytu jako człowieka. Z kolei przy interpretacji wpływu społecznego, który nie pozostawia partnerowi swobody w dokonywaniu takiego wyboru zidentyfikować należy jej niekonstruktywna postać często przybierającą formę manipulowania. Przy czym definiujemy manipulowanie jako wpływ społeczny, w ramach którego manipulujący (agresor) jest świadomy swoich nieuprawnionych zachowań, a poddany manipulacji (ofiara) nie zdaje sobie z tego sprawy. Przywołanie dwojakiej kategoryzacji potrzeb proponowanej przez Maslowa w swojej koncepcji opisującej i wyjaśniającej potencjał rozwojowy człowieka okazuje się być użyteczne w interpretacjach prowadzonych w obszarze nauk o bezpieczeństwie. Wskazanie dylematu obrona – rozwój ma charakter ponadczasowy i dotyczy funkcjonowania ludzi żyjących w różnorodnych warunkach geograficznych, społecznych i kulturowych. Wynika to głównie z istoty koncepcji Maslowa mającej charakter naturalistyczny, z czego należy wywodzić, że doświadczanie tego dylematu jest stanem naturalnym wynikającym z istoty bycia człowiekiem. Przezwyciężanie tego konfliktu jest uwarunkowane różnorodnymi czynnikami mającymi charakter zewnętrzny wobec podmiotu i dotyczącymi takich zmiennych jak na przykład warunki kulturowe i kontekst relacji społecznych. Por. W. Czajkowski, Normatywne warunki nawiązania kontaktu w relacjach społecznych a poczucie bezpieczeństwa. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Security Forum Katowice, 06.11.2014, Katowice. 5 120 Identyfikowanie i podejmowanie tego problemu przez jednostkę ma zwykle charakter rozwojowy, służy realizowaniu indywidualnego potencjału podmiotu. Może także prowadzić do zidentyfikowania i ujawnienia wartości bądź przekonań normatywnych ukierunkowujących sposoby rozstrzygania wskazanego dylematu. BIBLIOGRAFIA Czajkowski, W., Pojęcie rozwoju. [W:] Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004, 33-35. Czajkowski, W.. Współczesna myśl psychologiczna. [W:] Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków 2004, 13-32. Czajkowski, W., Normatywne warunki nawiązania kontaktu w relacjach społecznych a poczucie bezpieczeństwa. Międzynarodowa Konferencja Naukowa Security Forum Katowice, 06.11.2014, Katowice. Hall, C.S., Lindzey, G., Teorie osobowości. PWN, Warszawa 1994. Maciuszek, J., Człowiek i problemy wychowania w koncepcji Abrahama Maslowa, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, 1992, zeszyt 141, 9-24. 121 Rozdział 6 Kultura Bezpieczeństwa w perspektywie projektu G. Hofstede i projektu „Globe” R.J. House’a WPROWADZENIE W rozdziale dokonuje się przeglądu wskaźników psychologicznych wymiarów kultury w postaci wartości, którymi w naukach społecznych zajmowali się F.R. Kluckhohn, F.L. Strodtbeck,M. Rokeach i A.P. Fiske. W porównaniu ze wskazanymi autorami analizowane podejścia są bardziej generalne, zaawansowane metodologicznie i prowadzone w wielu kulturach narodowych. Prezentuje się główne wymiary interpretowane przez G. Hofstede w postaci dystansu władzy, indywidualizmu-kolektywizmu, unikania niepewności oraz orientacji w czasie. Ponadto wskazuje się na triady wymiarów projektu GLOBE stworzonego przez R.J. House’a w postaci jakości wykonania, orientacji przyszłościowej, unikania niepewności; dystansu władzy, kolektywizmu rodzinnego i instytucjonalnego; oraz równości płci, asertywności i orientacji humanistycznej1. Przywołane wymiary kultury odnosi się także do szeroko zakrojonych badań i interpretacji mechanizmów wartościowania prowadzonych przez S.H. Schwartza2. Badania te ze wszech miar zasługują na uwagę z powodu obejmowania swoim zakresem niezwykle szerokiego spektrum warunków kulturowych. Badanie wartości, postaw i przekonań normatywnych wymaga przyjęcie wstępnych ustaleń dotyczących sposobu rozumienia tych terminów i rozróżniania bardziej szczegółowych kategorii w tym obszarze problematyki badawczej. Związane jest to także z założeniami przyjmowanymi w odniesieniu do wymiarów kultury zakładanych w poszczególnych koncepcjach interpretacyjnych. P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, ACADEMICA Wydawnictwo SWPS, Warszawa 2009. 2 Por. S.H. Schwartz, An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. “Online Readings in Psychology and Culture”, 2012, 2(1). http://dx.doi.org/10.9707/23070919.1116, S.H. Schwartz, Basic human values: theory, measurement, and applications, “Revue française de sociologie”, 2006, 47 (4), 929-968. 1 123 BEZPIECZEŃSTWO I ZAGROŻENIA A WYMIARY KULTURY Podjęcie sygnalizowanej w tytule kwestii wymaga odwołania się do współczesnego rozumienia pojęcia bezpieczeństwa i jego zagrożenia. Wskazana teoretyczna i terminologiczna konceptualizacja została podjęta i jest realizowana. Jako przykłady w tym zakresie można wskazać prace M. Cieślarczyka, który opisuje i definiuje problematykę bezpieczeństwa wprowadzając pojęcie kultury bezpieczeństwa. Pojęcie to jest definiowane jako: „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działania/współdziałania podmiotów, w różny sposób przez te podmioty wyuczonych i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i dla otoczenia”3. W obszarze tak rozumianej kultury bezpieczeństwa M. Cieślarczyk wyróżnia elementy w postaci trzech filarów nazywanych przez siebie filarami: 1. Filarem mentalnym. 2. Filarem społecznym i organizacyjnym. 3. Filarem materialnym. Przywołanie tej kategoryzacji jest istotne z powodu szczególnego zainteresowania w tej pracy problematyką psychologiczną obecną w pierwszym filarze kultury bezpieczeństwa. M. Cieślarczyk pisząc o pierwszym filarze identyfikuje w nim „…elementy duchowe, psychologiczne oraz etyczne, takie jak wyższe wartości, zasady moralne, świadomość, tożsamość podmiotu, mądrość i normy społeczne”4. Kolejną ciekawą interpretacją problematyki bezpieczeństwa jest ujęcie proponowane przez J. Piwowarskiego, który pisząc o kulturze bezpie M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210. 4 Ibidem. 3 124 czeństwa widzi w niej trzy wzajemnie przenikające się elementy w postaci strumienia mentalno-duchowego, strumienia racjonalnego i organizacyjno-prawnego oraz trzeciego strumienia mającego charakter czynnika materialnego. J. Piwowarski rozumie kulturę bezpieczeństwa jako szczególny fenomen pozwalający człowiekowi na realizację następujących celów: • „Skuteczną kontrolę nad możliwymi zagrożeniami danego podmiotu, powodująca dla niego w danym miejscu i czasie stan optymalnego poziomu zagrożeń; • Odzyskiwanie bezpieczeństwa podmiotu, gdy jest utracone; • Optymalizację poziomów wielosektorowego procesu rozwoju podmiotu bezpieczeństwa, zmierzającą do harmonii sektorów bezpieczeństwa w kontekście hierarchizacji celów podmiotu; • Skuteczne pobudzanie w skali społecznej i indywidualnej, świadomości istnienia najwyższej potrzeby człowieka, samodoskonalenia oraz kreowanie trychotomicznego rozwoju, mentalnego, społecznego i materialnego, dzięki wspieraniu przekonań, motywacji i postaw wzmacniających indywidualne oraz kolektywne działania na rzecz potencjału autonomicznej obronności (samoobronności) indywidualnych i grupowych podmiotów bezpieczeństwa”5. Odniesienie się do proponowanego przez wskazanych wyżej autorów pojęcia określonego jako kultura bezpieczeństwa wymaga wskazania kolejnych terminów istotnych zarówno w rozwijającej się problematyce nauk o bezpieczeństwie, jak też obecnych w konceptualizacjach teoretycznych i badaniach empirycznych, które podejmowane są między innym przez psychologów. Pierwszym z nich jest termin zagrożenie. Kategoria zagrożenie w rozumieniu proponowanym przez Ryszarda Ziębę, jest to „stan psychiki lub świadomości, wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne”6. Z kolei R.M. Kalina sądzi, że zagrożenie „to w odniesieniu do określanego podmiotu uświadomione lub J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa…, op.cit., s. 41-42, por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Busidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011. 6 R. Zięba, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997, s. 4. 5 125 nieuświadomione przez niego niebezpieczeństwo, utrata określonego dobra lub wartości (na przykład życia, zdrowia, mienia, suwerenności, ukochanej osoby itp.), bądź czasowa lub względnie trwała utrata zdolności do szeroko rozumianego rozwoju”7. Wydaje się, że w proponowanych interpretacjach, szczególnie w przypadku ujęcia Zięby zagrożenie lepiej byłoby nazywać poczuciem zagrożenia, eksponując podmiotowy, subiektywny charakter tego stanu zrelatywizowanego do jego odbierania i uświadamiania przez podmiot. W przypadku interpretacji Kaliny wydaje się to pojęcie bardziej uzasadnione w związku z definicją eksponującą także sytuacje zagrożenia nieuświadamiane sobie przez podmiot. W takim przypadku definicja jest szeroką interpretacja ujmującą również takie sytuacje, w których zagrożenie ma zewnętrzny, zobiektywizowany charakter. Stąd też wydaje się, że w interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców. W takiej interpretacji rozumie się szeroko działające na jednostkę bodźce ujmując w tej kategorii również bodźce ograniczające się wyłącznie do stanów wewnętrznych jednostki w postaci wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Taka interpretacja jest istotna o tyle, że poczucie zagrożenia może być stanem subiektywnym nie mającym zobiektywizowanego, zewnętrznego uwarunkowania. Można wskazać sytuacje, w których ktoś doznaje ekstremalnie silnego poczucia zagrożenia w sytuacji, w której inni nie odczuwają takiego stanu. Wskazane trudności interpretacyjne i definicyjne związane z pojęciem zagrożenia i poczucia zagrożenia sugerują potrzebę uwzględniania wielu punktów widzenia w porządkowaniu tej problematyki. Wydaje się jasne, że podejmowanie wątku zagrożenia w kategoriach stosunków międzynarodowych jest czymś innym niż w przypadku analizy poczucia zagrożenia doznawanego przez konkretną jednostkę znajdującą się w ekstremalnej dla siebie sytuacji. Ponadto analiza pojęcia zagrożenia powinna być zrelatywizowana do pojęcia bezpieczeństwa. Na takie ujęcie tej problematyki zwraca uwagę Piwowarski wskazu- R. M. Kalina, Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991, s. 80-81. 7 126 jąc na współzależność tych pojęć8. W interpretacji psychologicznej obydwa pojęcia są ze sobą nierozerwalnie powiązane wzajemnie się warunkując. Jest to szczególnie prawdziwe, gdy używa się pojęcia poczucie zagrożenia. Odczuwając stan zagrożenia jednostka ludzka traci poczucie bezpieczeństwa. Czując się bezpiecznie – nie odczuwa stanu zagrożenia9. W takich interpretacjach warto również pamiętać o specyficznych przypadkach doznań nietypowych dla przeciętnej jednostki. Chodzi mianowicie o takie sytuacje, w których jednostka odczuwa niedosyt w sytuacjach, które charakteryzują się wysokim poziomem poczucia bezpieczeństwa. Poziom ten jest dla nich tak wysoki, że przestaje być stanem komfortowym. W związku z tym w takich sytuacjach osoby te odczuwają potrzebę znalezienia się w kontekstach dostarczających pewnego poziomu poczucia zagrożenia. Realizując takie działania doprowadzają do tego, że w sytuacji, w której doznają poczucia zagrożenia czują się komfortowo. Opisywana w tym miejscu kategoria osób określana jest nazwą osób o podwyższonym zapotrzebowaniu na stymulację. Poziom zapotrzebowania na stymulację stanowi zmienną temperamentalną z reguły stanowiąca stałą charakterystykę danej osoby. Sposób funkcjonowania takich osób wiąże się z ich niezwykle ciekawą psychologiczną charakterystyką nazywaną Wzorem zachowania A (WZA) i stanowiącą stały behawioralny schemat funkcjonowania10. Można proponować interpretację funkcjonalną w odniesieniu do wskazanego WZA, którą można rozumieć jako podporządkowaną jednej z istotnych potrzeb egzystencjalnych jaką jest potrzeba bezpieczeństwa11. Posiadanie WZA przez jednostkę wyposaża ją w preferencje dotyczące prezentowanych przez nią powtarzalnych, typowych dla niej zachowań. Zachowania te charakteryzuje się zwykle jako intensywnie odczuwaną presję do osiągania samodzielnie Por. J. Piwowarski, Fenomen…, op.cit., s. 9. Por. Czop, A., Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego w Polsce. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „APEIRON” w Krakowie, Katowice 2014. 10 W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas, [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. 11 T. Kocowski, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolineum, Warszawa-Wrocław 1982, s. 177. 8 9 127 wybranych, ale zwykle słabo określonych celów oraz motywowane utrwaloną tendencją do intensywnej rywalizacji. Ponadto specyfika tych zachowań dotyczy stałego dążenia do sukcesów i potwierdzania swojej wartości i jest związana z typowym uwikłaniem w liczne działania posiadające precyzyjnie określone terminy wykonania. Taki styl funkcjonowania, nazywany niekiedy stylem życia12, charakteryzuje się także nawykową skłonnością do przyśpieszania tempa wielu działań oraz niezwykłą fizyczną i umysłową czujnością. Prezentowany opis funkcjonowania takiej osoby wydaje się zdecydowanie wiązać z niepokojem, niepewnością, obawą utrata kontroli. Wskazane wyżej zachowania tworzące WZA mają służyć identyfikowaniu i eliminowaniu niepokoju, niepewności, obawy. Można więc stwierdzić, że posiadanie WZA charakteryzuje osoby o niskim stopniu poczucia bezpieczeństwa, który z kolei można interpretować jako uogólniony i rozciągnięty w czasie stan poczucia zagrożenia. Wskazana uważność, czujność, dążenie do sukcesów i potwierdzania swojej wartości spełniają nawykowo funkcję psychologiczną w postaci kontrolowania rzeczywistości. Nasuwa się w tym miejscu skojarzenie ze strażnikiem bądź wartownikiem, który będąc uważnym i czujnym identyfikuje i eliminuje potencjalne zagrożenia tworząc stan bezpieczeństwa dla siebie i innych. W opisie osoby posiadającej WZA można zaobserwować wskazane wyżej powiązanie i relatywizację pomiędzy poczuciem zagrożenia i poczuciem bezpieczeństwa. W rozumieniu Kocowskiego13 proces przeciwdziałania zagrożeniom tworzy stan bezpieczeństwa rozumiany jako niskie łączne prawdopodobieństwo występowania wszelkich zagrożeń. Autor ten zwraca także uwagę na to, że tworzenie stanu bezpieczeństwa prawie nigdy nie oznacza zerowego prawdopodobieństwo występowania zagrożeń. Stwierdzenie to jest spójne z obserwacją dotyczącą osób z podwyższonym zapotrzebowaniem na stymulację. Pewien poziom zagrożenia niesie ze sobą element pozytywny związany z określonym poziomem pobudzenia emocjonalnego, który nie prowadzi jeszcze do dezorganizacji zachowania, jak ma to miejsce w sytuacji człowieka zamarłego w bezruchu wobec nagłego i nieoczekiwanego pojawienia się zagrożenia. Należy też zwrócić uwagę na K. Wrześniewski, Styl życia a zdrowie: wzór zachowania A. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993. 13 T. Kocowski, Potrzeby…, op.cit., s.177. 12 128 badania, w których próbuje się znaleźć związki pomiędzy WZA a osobowością autorytarną14. W takim kontekście warto zwrócić uwagę na swoistą dwutorowość interpretacji jednostki wyposażonej we WZA. Można mówić o przystosowawczej i nie przystosowawczej roli WZA. Istotnym kryterium oceny jest w tym zakresie zachowanie sprawności działania i możliwości realizowania celów jednostki. Jeżeli ten warunek jest spełniony to świadczy to o przystosowawczej roli WZA w działaniu takiej osoby. Jeżeli poziom napięcia emocjonalnego jest zbyt wysoki i prowadzi do dezorganizacji zachowania, a w dłuższej perspektywie do kosztów psychosomatycznych w postaci rozwijania się choroby niedokrwiennej serca (CHNS) to sygnalizuje nieprzystosowawcze znaczenie WZA15. Wskazane interpretacje odniesione do WZA wiążą się istotnie z kategoryzacjami dokonanymi w projektach badawczych G. Hofstede i R.J. House’a. W projekcie Hofstede w zbiorze psychologicznych wymiarów kultury zidentyfikowano unikanie niepewności oraz orientację w czasie. Wskazane wymiary dobrze korespondują z opisanymi wyżej charakterystykami osób ze WZA w postaci silnej potrzeby kontroli otoczenia fizycznego, społecznego oraz samokontroli. Osoby o takich rysach funkcjonowania zdecydowanie nie tolerują niepewności i źle znoszą trudności w kontrolowaniu czasu. W projekcie GLOBE R.J. House’a zidentyfikowano psychologiczne wymiary kultury w postaci jakości wykonania, asertywności i unikania niepewności. Wymiary te dobrze korespondują ze wskazanymi charakterystykami osób ze WZA, które często nadmiernie asertywnie, niekiedy agresywnie dbają o realizację własnych celów, są zainteresowane stałym monitorowaniem jakości działań własnych powiązanych z niską tolerancją stanu braku pewności. D.G. Byrne, M.I. Reinhart, P.C. Heaven, Type A behaviour and the authoritarian personality. “British Journal of Medical Psychology”, 1989, Jun; 62 (Pt II): 163172. 15 D.G. Byrne, The frustration of success. Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. Carlson, F.J. McGuigan, J.I. Sheppard (Eds.), Stress and health: research and clinical applications, pp. 411-436, Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. 14 129 BEZPIECZEŃSTWO A WYMIARY KULTURY W BADANIACH G. HOFSTEDE I R.J. HOUSE’A I S.H. SCHWARTZA Horney pisząc o „naszych czasach” odnosi się do kategorii o charakterze sytuacyjnym zwracając uwagę na fakt, że określone warunki sytuacyjne (zawierające w swym obszarze wymiary kultury) będą stanowiły swoiste tło uzasadniające pewne typowe sposoby funkcjonowania jednostek, grup i społeczeństw w nich żyjących. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na sytuację wyzwania stanowiącą swoiste odniesienie do problemu zagrożenia i poczucia zagrożenia bezpieczeństwa. Chcemy podjąć określone działanie, jest ono dla nas interesujące, pociąga nas. Z drugiej jednak strony zawiera w sobie element zagrożenia i ryzyka poniesienia kosztów. Analizując konotacje powiązane z problematyką bezpieczeństwa należy uwzględniać pojęcia stanowiące zbiór elementów, bez których pełne opisanie i wyjaśnianie problematyki bezpieczeństwa, nie jest możliwe. Mamy na myśli następujące pojęcia: • środowisko bezpieczeństwa, • szanse bezpieczeństwa, • wyzwania bezpieczeństwa, • ryzyka bezpieczeństwa, • zagrożenia bezpieczeństwa16. Wprowadzając pojęcie sytuacji trudnych wskazano na pojęcie zagrożenia pamiętając o tym, że jego doświadczanie przez podmiot jest zawsze uwarunkowane subiektywnym rozumieniem obiektywnie występujących czynników podważających poczucie bezpieczeństwa. Stąd też opowiadamy się za używaniem pojęcia poczucie zagrożenia akcentując subiektywne uwarunkowania odbioru sytuacji przez podmiot. G. Hofstede prowadził swoje badania nad wymiarami kultury w 50 krajach i trzech regionach świata17. W ramach tego projektu przebadano 116 000 pracowników IBM koncentrując się głównie na kontekście organizacji pracy. W wyniku analiz statystycznych wyodrębniono pięć psychologicznych wymiarów kultur: Por. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013. 17 Por. G. Hofstede, Kultury i organizacje, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. 16 130 • dystans władzy, hierarchiczność (Power Distance Index), • indywidualizm-kolektywizm (Individualism), • męskość-kobiecość (Masculinity), • unikanie niepewności (Uncertainity Avoidance Index), • orientacja czasowa odległa-bliska (Long Term Orientation). Analizy interpretacyjne dotyczące wyników badań G. Hofstede sugerują wysoki poziom trafności jego intuicji i analiz w szczególności w odniesieniu do czynnika pierwszego w postaci dystansu władzy oraz męskości-kobiecości. Zwraca się także uwagę, że autorowi tego projektu badawczego nie do końca udało się zdystansować wobec prowadzonych badań, co prowadziło do paradoksalnej sytuacji, w której badacz ma kłopot z powstrzymaniem się przed wartościowaniem w badaniach nad wartościami18. Kolejnym projektem badawczym dotyczącym wymiarów kultury jest projekt GLOBE R.J. House’a zainspirowany badaniami G. Hofstede oraz stanowiący jego twórczą kontynuację. Projekt ten został zwieńczony pracą Culture, leadership and organizations wydaną w roku 2004. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na grupowy charakter w przypadku jej autorstwa. Książka ta w swoim pierwszym wydaniu miała pięciu redaktorów i 21 autorów. GLOBE jako projekt wieloetapowy został przeprowadzony w 62 krajach znajdujących się we wszystkich regionach świata. Badaniu w tym projekcie poddano 117 000 menedżerów średniego szczebla w trzech typach organizacji gospodarczych (finanse, przemysł spożywczy i telekomunikacja). Wspomniane 62 kraje pogrupowano w 10 regionów geokulturowych: • Ameryka Łacińska, • Kraje anglosaskie, • Europa nordycka, • Europa germańska, • Europa łacińska, • Europa Wschodnia, • Azja konfucjańska, • Południowa Azja, • Środkowy Wschód, • Afryka Subsaharyjska. 18 P. Boski, Kulturowe…, op.cit., s. 125. 131 Na podstawie badań przeprowadzonych we wszystkich ze wskazanych wyżej regionów geokulturowych wyróżniono trzy triady wymiarów kultury: Triada I GLOBE opisująca wymiary zadaniowe: • jakości wykonania, • orientacji przyszłościowej, • unikania niepewności. Triada II GLOBE: • dystans władzy, • kolektywizm rodzinny, • kolektywizm instytucjonalny. Triada III GLOBE: • równość płci, • asertywność, • orientacja humanistyczna. W analizie projektu GLOBE warto zwrócić uwagę na dokonanie rozróżnienia dwu aspektów wartości w postaci praktyki i wartości idealnych. Wydaje się, że trafnie można widzieć tutaj podobieństwo odpowiednio do wartości danych implicite i wartości danych explicite. Można to także łączyć z interpretacjami, w których mówi się o stanie realnym (dotyczącym osoby badanej za pomocą pytań kwestionariusza skierowanych do podmiotu) i stanie idealnym (dotyczącym abstrakcyjnych zasad, o które pyta się osobę badaną). Poszukując pozytywnych stron projektu GLOBE zwraca się uwagę na dokonanie rozdzielenia aspektu praktyk i wartości kulturowych, które zwykle ze sobą mieszano, albo uwzględniano tylko jeden z nich. Tak było np. w badaniach Schwartza, w których badano tylko wartości abstrahując od praktyki. W analizach projektu GLOBE stwierdzono, że w siedmiu na dziewięć wymiarów praktyki są negatywnie skorelowane z wartościami. Tylko w przypadku kolektywizmu rodzinnego i równości płci korelacje obu aspektów są umiarkowanie pozytywne. Ponadto stwierdzono, że praktyki mają znacznie bardziej wyraziste konsekwencje lub korelaty makrospołeczne niż wartości19. W komentarzu warto powtórzyć za Boskim opinię S.H. Schwartza, który krytycznie wypowiada się o projekcie GLOBE, szczególnie w jego części metodologicznej. Ibidem, s. 161. 19 132 PODSUMOWANIE Przegląd i interpretacja projektów badawczych G. Hofstede i GLOBE G.J. House’a dotyczących psychologicznych wymiarów kultur przynoszą szereg interesujących kategorii użytecznych w dalszej eksploracji w kontekście problematyki bezpieczeństwa. Zidentyfikowanie wymiarów w postaci dystansu władzy, hierarchiczności (Power Distance Index), indywidualizmu-kolektywizmu (Individualism), męskości-kobiecości (Masculinity), unikania niepewności (Uncertainity Avoidance Index), orientacji czasowej odległej-bliskiej (Long Term Orientation) oraz trzech triad w projekcie GLOBE stanowi interesujący wynik badawczy, o którym warto wiedzieć poszukując kategorii kultury ułatwiających funkcjonowanie jednostki w kontekście zagrożenia bezpieczeństwa. Jednakże posiadanie wiedzy o modelu wartości S.H. Schwartza skłania do jego wyboru przy realizowaniu badań nad uwarunkowaniami funkcjonowania jednostki w warunkach zagrożenia. Analiza kołowego modelu wartości Schwartza pozwala na wskazanie istotnego rozróżnienia w obszarze problematyki bezpieczeństwa. Autor wyróżnia bezpieczeństwo osobiste i bezpieczeństwo społeczne wskazując na rangę obydwu kontekstów, w których przywołuje się tę kategorię20. W oparciu o takie uporządkowanie problematyki bezpieczeństwa można się dopatrywać rangi wartości bezpieczeństwa w psychologicznych modelach wartości. Z takiego uporządkowania kategorii bezpieczeństwa może też wynikać uzasadnienie rozróżniania zobiektywizowanej potrzeby bezpieczeństwa od poczucia bezpieczeństwa w sensie subiektywnym. Można się też dopatrywać w takiej kategoryzacji sugestii podejmowania badań idących w kierunku osobowościowych uwarunkowań radzenia sobie z potrzebą bezpieczeństwa przez jednostkę. Takim kontekście ważne wydaje się uwzględnianie problematyki poczucia zagrożenia i doświadczania napięcia motywacyjnego jako zmiennych rozwojowych związanych z procesem samodoskonalenia. Por. S.H. Schwartz, An Overview….op.cit.,; por. J. Piwowarski, (red.). Funkcje teorii nauk o bezpieczeństwie, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. 20 133 BIBLIOGRAFIA Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013. Boski, Paweł, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej. Wydawnictwo Naukowe PWN, ACADEMICA Wydawnictwo SWPS, Warszawa 2009. Byrne, Dan, i in., Type A behaviour and the authoritarian personality. “British Journal of Medical Psychology”, 1989, Jun; 62 (Pt II): 163-172. Byrne, Dan, The frustration of success. Type A behaviour, occupational stress and cardiovascular disease, [w:] D. Kenny, J. Carlson, F.J. McGuigan, J.I. Sheppard (Eds.), Stress and health: research and clinical applications, pp. 411-436, Harwood Academic Publishers, Sydney 2000. Cieślarczyk, Marian, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010. Czajkowski, Wojciech, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014. CZAJKOWSKI, Wojciech, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. Czajkowski, Wojciech, Bezpieczeństwo a relacje społeczne i manipulacja. [w:] Bezpečne Slovensko a europska Unia. Zbornik prispevkov 5. Medzinárodnej vedeckej konferencie, 10-11 November 2011, Košice, Slovensko. Košice: Vysoka škola bespečnostného manažerstva. Czop, Andrzej, Udział firm ochrony osób i mienia w zapewnianiu bezpieczeństwa publicznego w Polsce. Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „APEIRON” w Krakowie, Katowice 2014. Hofstede, Geert, Kultury i organizacje, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Horgan, John, Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008. Horney, Karen, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Biblioteka Psychologii Współczesnej, PWN, Warszawa 1976. Kalina, R.M., Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991. 134 Kocowski, Tomasz, Potrzeby człowieka. Koncepcja systemowa, Ossolineum, Warszawa-Wrocław 1982. Maruszewski, Mariusz, Reykowski, Janusz, Tomaszewski, Tadeusz, Psychologia jako nauka o człowieku, Książka i Wiedza, Warszawa 1966. Piwowarski, Juliusz, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Busidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011. Piwowarski, Juliusz, Etyka funkcjonariusza Policji, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2012. Piwowarski, Juliusz, Fenomen bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. Piwowarski, Juliusz, (red.). Funkcje teorii nauk o bezpieczeństwie, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. Schwartz Solomon, An Overview of the Schwartz Theory of Basic Values. “Online Readings in Psychology and Culture”, 2012, 2(1). http://dx.doi. org/10.9707/2307-0919.1116 Schwartz, Solomon, Basic human values: theory, measurement, and applications, “Revue française de sociologie”, 2006, 47 (4), 929-968. Strelau, Jan, (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T.1. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000, s. 117. Wrześniewski, Kazimierz, Styl życia a zdrowie: wzór zachowania A. Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993. Zięba, Ryszard, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997. 135 Rozdział 7 Poczucie bezpieczeństwa w relacji społecznej Zasadniczym celem rozdziału jest analiza normatywnych warunków nawiązania kontaktu odniesiona do manipulowania w relacjach interpersonalnych odniesionych do bezpieczeństwa. Podstawowym modelem opisu i wyjaśniania relacji interpersonalnej jest model relacji odbywającej się w warunkach twarzą w twarz. W interpretacji kryteriów nawiązania kontaktu autor odwołuję się do M. Bubera koncepcji filozofii dialogu. W takiej interpretacji efektywny, konstruktywny dialog jest zorientowany na stworzenie w relacji interpersonalnej struktury międzyludzkiego dowodzącej możliwości wychodzenia partnerów interakcji poza swoje indywidualne ograniczenia. Przywołanie kategorii manipulacji w takim kontekście stanowić może okazję do wyjaśniania znaczeń pojęcia efektywności relacji interpretowanych w różnych kontekstach. Analiza efektywności działania w relacjach społecznych obliguje także do wskazania kryteriów relacji użytecznych w opisie i wyjaśnianiu kontaktu interpersonalnego. Wskazując pojęcie normatywnych warunków nawiązania kontaktu opisuję kryteria charakteryzujące pożądane zachowania uczestników kontaktu realizowanego w kontekście konstruktywnego wpływu społecznego. Kryteria te przeciwstawiam właściwościom zachowań przypisanym do kontekstu manipulowania w relacjach interpersonalnych. Wskazuję także istotny rys zachowania stanowiący o manipulowaniu zachowaniem innej osoby w postaci intencji podjęcia takiego działania przez podmiot. Zaś samo manipulowanie pojmuję jako wywarcie wpływu społecznego na inną osobę w celu odniesienia korzyści. W prowadzonej analizie wskazuję typowe mechanizmy psychologiczne wykorzystywane w działaniach manipulacyjnych pokazując także zasadnicze formy obrony użyteczne w kontekście bezpieczeństwa. Analiza semantyczna pragmatyczna pojęcia „bezpieczeństwo” sugeruje, że zawiera ono w swojej treści sens wartościujący. Sformułowania „bezpieczny”, „zabezpieczony”, „ubezpieczony” zawierają w sobie w warstwie denotacyjnej i konotacyjnej odniesienia wyłącznie pozytywnie wartościowane. 137 Kwestie wartościowania pojęć „poczucie zagrożenia” i „bezpieczeństwo” wymaga poddania analizie w celu precyzyjnego używania tych pojęć1. Wskazując na normatywne warunki nawiązania kontaktu sugeruję, że istnieją jakieś kryteria pozwalające pewne sytuacje wejścia w kontakt interpersonalny traktować jako lepsze od innych. Kryteria te opisywane są w kategoriach ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych, ponieważ dotyczą podstawowych kwestii istotnie opisujących istnienie i działanie podmiotu w relacji z innymi osobami. Poza perspektywą filozoficzną równie użyteczną okazuje się być perspektywa psychologiczna dotykająca wglądu jednostki w swoje działanie oraz rozumienia i wartościowania swoich relacji z innymi. Można oczekiwać, że normatywne warunki nawiązania kontaktu czynią bardziej prawdopodobnym nawiązanie konstruktywnych relacji społecznych wolnych od sytuacji wykorzystywania partnera. Z drugiej strony manipulowanie dotyczyć ma sytuacji sprowadzających się do realizowania własnych celów podmiotu z dopuszczaniem intencjonalnego traktowania partnera w sposób przedmiotowy. Istotne jest również to, że partner w typowej sytuacji tak rozumianej manipulacji nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest poddawany manipulowaniu. Kwestie te posiadają także odniesienia do problematyki poczucia bezpieczeństwa, które może być istotnie zaburzone w sytuacji wejścia w kontakt z osobą manipulującą zachowaniem podmiotu. Istotne jest także w tym miejscu wskazanie na sposób rozumienia pojęcia bezpieczeństwa. W interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców2. W tym też kontekście należy czytać interpretację pojęcia bezpieczeństwa interpretowanego przez J. Piwowarskiego w kategoriach zawartych w wymiarze bezpieczeństwo – – zagrożenie3. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Katowice: Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, s. 4. 2 Ibidem, s. 9. 3 J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. 1 138 Podejmowanie tak zarysowanej problematyki relacji społecznych prowadzi do postawienia dwu pytań: • czy należy postulować normy trudne do zrealizowania? • czy manipulowanie jest typowym zachowaniem przeciętnego człowieka? Odpowiedzi na powyższe pytania wydają się oczywiste, aczkolwiek spróbuję zwrócić uwagę na pewne użyteczne sposoby radzenia sobie z analogicznymi dylematami. I tak na przykład w pracy opisującej przygotowywanie kampanii wyborczych sugeruje się korzyści wynikające z przyjmowania naiwnego założenia, że polityka może być piękna. Co więcej zwraca się również uwagę na potrzebę przeciwstawiania się dość popularnej opinii głoszącej, że: „wszyscy politycy to złodzieje, a kampania to zło konieczne”4. Nieco inny sposób radzenia sobie z podobnymi dylematami sugeruje Witkowski5 zwracając uwagę na to, że pisanie o manipulowaniu jest czynnością moralnie neutralną6. Ocenie może być poddawany tylko sposób wykorzystywania tej wiedzy. Kiedy ludzie manipulują innymi w zgodzie z powyższą definicją, postępują nagannie. Z kolei wykorzystywanie tej wiedzy w celu obrony przed staniem się ofiarą manipulacji jest jak najbardziej konstruktywnym sposobem naszego postępowania. W praktyce życia codziennego możemy spotkać bardzo dogodną interpretację omawianych problemów. W jednym z popularnych opracowań dotyczących skutecznego działania znajdujemy dedykację: „Dla ludzi biznesu, którzy jeszcze mają złudzenia, że umiejętności merytoryczne wystarczą do osiągnięcia sukcesu”7. Dla autora tej dedykacji podstawową miarą oceny działań jednostki jest skuteczność. Kwestia manipulowania zachowaniem jest kwestią istotną tylko dla zewnętrznego obserwatora tych zachowań. Takie rozumienie manipulowania opiera się na stosowaniu czterech postulatów dotyczących wywierania wpływu. Jest to zasada maksymalnej skuteczności nakazująca preferowanie wyłącznie efektywnych form dzia N. de Barbaro, Dojść do głosu. Radykalnie praktyczny przewodnik po kampanii wyborczej. Wydawnictwo Znak, Kraków 2005, s.18-20. 5 T. Witkowski, Psycho-manipulacje. Biblioteka Moderatora. Oficyna Wydawnicza UNUS, (b.m.) 2000, s.13. 6 Por. W. Łukaszewski, D. Doliński, T. Maruszewski R. Ohme, Manipulacja. Smak Słowa, Sopot 2009. 7 P. Tymochowicz, Biblia skuteczności. Wydawnictwo Trans, Wrocław, 2007, s. 6. 4 139 łania. Kolejny postulat zaleca etyczne podejście do partnera w procesie komunikowania minimalizujące jego koszty. Następnie wskazuje się priorytetowe traktowanie relacji międzyludzkich z położeniem nacisku na tworzenie potrzeb innych ludzi. Kolejny postulat jest nazywany zasadą lustra i dotyczy potrzeby nieskrępowanego spojrzenia sobie w oczy w lustrze wtedy, gdy uznamy to za stosowne8. Autor trafnie wskazuje na możliwość zachodzenia sprzeczności pomiędzy ostatnią zasadą i pozostałymi podkreślając, że to podmiot podejmuje decyzję, czy i kiedy ją zastosować. Wydaje się jednak, że przywołane postulaty implikują dalsze sprzeczności. Jest to szczególnie widoczne w przypadku etyki komunikowania i priorytetowego traktowania relacji międzyludzkich. Szukając konsekwencji oczekiwalibyśmy, że będzie to polegało na pełnym docenieniu i zaakceptowaniu potrzeb innych ludzi. Jednakże dla cytowanego autora sprowadzać się to ma do kreowania potrzeb innych ludzi. Parafrazując wcześniej przywołane zdanie o pięknie polityki powiedzmy podobnie o komunikowaniu i nawiązywaniu kontaktu w relacjach. Komunikowanie może być satysfakcjonujące dla obydwu stron, nie musi z konieczności być inwazyjne i nastawione wyłącznie na osiąganie maksymalnej skuteczności działań własnych. FENOMENOLOGICZNE INTERPRETACJE RELACJI MIĘDZYLUDZKICH Warto w tym miejscu przywołać interpretacje fenomenologiczne, w których stwierdza się, że komunikowanie przestaje być problemem, gdy rozpozna się strukturalne, czasowe i ontologiczne podobieństwo pomiędzy sobą i innymi9. Analiza poglądów przedstawicieli nurtu egzystencjalno-fenomenologicznego i fenomenologicznego antropologii filozoficznej oraz nurtu psychologii humanistycznej pozwala na zidentyfikowanie szeregu założeń istotnych w opisie i wyjaśnianiu relacji pomiędzy dwoma osobami. Podjęcie analizy w takim obszarze interpretacji relacji międzyludzkich P. Tymochowicz, Biblia skuteczności…,op.cit. s. 80-81. W. Czajkowski, Analiza warunków wstępnych nawiązania kontaktu. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 141, „Prace Psychologiczne” nr 3, Kraków 1992, s. 26-27. 8 9 140 jest szczególnie istotne w zestawieniu ze współczesnym trendem analizy działania człowieka w perspektywie ich skuteczności. Położenie nacisku na istotne podobieństwa zachodzące pomiędzy dwoma osobami zwraca uwagę na kwestie potencjalnie obecne w relacjach międzyludzkich, ale zbyt rzadko uwzględniane i doceniane w codziennym funkcjonowaniu. Analiza relacji zachodzących pomiędzy dwoma osobami podjęta przez Bubera ma charakter interpretacji filozoficznej prowadzonej w obszarze badań egzystencjalno-fenomenologicznych . Autor przywołuje specyficzne w swoich badaniach pojęcia ja-ty, spotkanie, dialog. Buber pisząc o spotkaniu zachodzącym pomiędzy dwoma osobami zwraca uwagę na to, że nie jest to tylko „…fonetyczne zdarzenie naładowane znaczeniem”10. Jest to sytuacja, w której dochodzi do ukonstytuowania się czegoś, co autor nazywa strukturą międzyludzkiego. Jest to możliwe w kontakcie zachodzącym pomiędzy Ja i Ty. W terminologii Bubera taki ma charakter kontaktu pomiędzy dwoma podmiotami i jest przeciwstawiany kontaktowi zachodzącym pomiędzy Ja i To reprezentującemu relację uprzedmiatawiającą11. Nawiązanie kontaktu dające takie konsekwencje jest uwarunkowane normatywnymi zasadami określającymi zachowania uczestników interakcji. W opisywanej przez Bubera sytuacji wskazuje on zasadę osobowego partnerstwa, sugerującą użyteczność traktowania siebie samego i partnera w komunikowaniu w sposób podmiotowy. Negatywne konsekwencje wynikające z łamania tej zasady są znane w praktyce relacji społecznych. Koszty ponosi się zarówno wtedy, gdy podmiot łamie ją wobec partnera, jak też i wtedy, gdy podmiot nie dotrzymuje jej w relacji wobec siebie samego. Dobrą ilustracją sytuacji, w której stosowanie tej zasady normatywnej napotyka na przeszkody jest polityka nie zawsze okazująca się piękną12. Druga zasada koncentruje się na wymogu prezentowania własnej osoby w komunikowaniu w sposób pozwalający partnerowi na uzyskanie dostępu do faktycznie posiadanych przez podmiot właściwości. Realizacja tej zasady może sprawiać trudności w związku z typowymi w polskich M. Buber, Społeczne i międzyludzkie, w: Psychologia humanistyczna. Wybór tekstów, z. 1, oprac. K. Starczewska, Warszawa 1980. 11 Por. M. Buber, I and Thou, T. & T. Clark, Edinburgh 1927/1992. 12 W. Czajkowski, Zachowania publiczne i wizerunek polityka - skuteczność w odbiorze społecznym, „Państwo i Społeczeństwo” V: 2005, nr 4, s.155. 10 141 Por.: E. Goffman, Człowiek w teatrze życia codziennego, PIW, Warszawa 1981, s. 36. Por.: M. Ziółkowski, Znaczenie, interakcja, rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej, s. 126. 14 Z. Uchnast, Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, w: Człowiek – pytanie otwarte, K. Popielski (red.). Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987, s. 93. 13 142 Tworzenie relacji Ja – Ty dobrze przedstawia poniższy schemat15: Bycie-z-kimś-innym posiada także swoje epistemologiczne i aksjologiczne interpretacje odniesione do sposobów i możliwości dotarcia do innej osoby oraz dotykające wpływu uniwersaliów na tę relację16. Interpretacje takie są prowadzone przez autorów działających w nurcie filozofii spotkania takich, jak na przykład M. Buber i nawiązujących do autorów o orientacji fenomenologicznej, jak E. Husserl, E. Stein i M. Scheler. Warto zwrócić uwagę na fakt, że poznawanie siebie i poznawanie kogoś innego to w perspektywie epistemologicznej dwie zdecydowanie różne sytuacje uwarunkowane odmiennością doświadczenia wewnętrznego i doświadczenia zewnętrznego. Jednakże przyjmowanie stanowiska krańcowej odmienności obydwu typów doświadczeń prowadzi do stanowiska idealizmu, bądź solipsyzmu. Użytecznym rozwiązaniem tej trudności jest stanowisko A. Węgrzeckiego, który traktuje innego człowieka jako świat „ty” Por. W. Czajkowski, Normatywne warunki nawiązania kontaktu w relacji społecznej a poczucie bezpieczeństwa, Narodowy i międzynarodowy wymiar bezpieczeństwa państwa, Konferencja Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie, Katowice 06.11.2015. 16 W. Czajkowski, Analiza …, s. 29-30. 15 143 będący czymś realnym dla podmiotu. W tej interpretacji relacja z innym człowiekiem jest spotkaniem naprzeciw siebie, dla którego podstawowe są: wzajemność, szczerość i aktywność. Wyrażanie w kontakcie takich wartości stanowi podstawę dla doświadczania poczucia bezpieczeństwa. Wskazuje się tu zmianę kartezjańskiej perspektywy: poznający podmiot - poznawany przedmiot idącej w kierunku spostrzegania równości podmiotów jako osób. Istotne jest także zwrócenie uwagi na rozróżnienie przez Węgrzeckiego spotkań syntonicznych i dysharmonicznych oraz wprowadzenie pojęć czystego zachowania konwencjonalnego i zachowania pozorowanego17. Propozycja Węgrzeckiego jest więc swego rodzaju równoległą propozycją do interpretacji normatywnych warunków nawiązania kontaktu Bubera. PSYCHOTERAPEUTYCZNE INTERPRETACJE RELACJI JA - TY Analiza relacji zachodzących pomiędzy dwoma osobami należy uzupełniać poprzez uwzględnienie perspektywy aksjologicznej. Opisując kontakt w kategoriach wzajemności, aktywności i szczerości stwarza się możliwości przezwyciężenia barier emocjonalnych i poznawczych, które mogą występować w dialogu dwu osób. Uwzględnia także potrzebę i prawo partnerów w kontakcie do zachowania sfery intymności18. Budowanie tak rozumianego spotkania w znacznej mierze sprowadza się do realizowania wartości osoby, tworzy wspólnotę i inspiruje do realizowania wartości uniwersalnych. W warunkach spotkania podmiot może odkrywać i konstytuować sensy, co jest zwykle aktywnością przypisywaną osobie. Podmiot może odnosić sens do bycia osobą i do bycie w świecie innych osób. W spotkaniu istotne jest intensyfikowanie doświadczania innego człowieka przez podmiot oraz zaobserwowanie doświadczania siebie w perspektywie relacji z innym człowiekiem19. Doświadczenia te w warunkach podzielania wartości w sposób naturalny tworzą i intensyfikują poczucie bezpieczeństwa partnerów interakcji20. A. Węgrzecki, O poznawaniu drugiego człowieka, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, Monografie nr 51, Kraków 1982, s.117-118. 18 Por.: W. Czajkowski, Analiza..., s. 30. 19 Zob.: J. Bukowski, Wspólnota osób w świecie, „Znak” 1983, nr 346. 20 Por. Czajkowski W., Interpersonalne warunki nawiązania kontaktu w psychote17 144 Analogiczne, interesujące interpretacje są prowadzone w teoretycznej analizie terapii skoncentrowanej na osobie. Friedman sugeruje, aby rozumieć wiele właściwości osoby jako pochodzących z relacji zachodzących między osobami. W swoich badaniach Friedman dokonuje interpretacji podobieństw zachodzących pomiędzy poglądami Rogersa i Bubera. Wydaje się, że niezależnie od różnicy w obszarach, w których działali obydwaj autorzy (psychoterapia nie dyrektywna i filozofia spotkania) przyjmowane przez nich ogólne założenia dotyczące relacji międzyludzkich mogą być interesujące. Najbardziej istotna zbieżność poglądów Bubera i Rogersa dotyczy sposobu rozumienia relacji Ja – Ty. Rogers podkreśla podstawowe znaczenia bezwarunkowej akceptacji partnera. Pisząc o relacji rozumie przez nią relację Ja – Ty, a nie relację Ja – To. Zasadniczy warunek kontaktu, który może mieć wtedy znaczenie terapeutyczne i rozwijające, to traktowanie innego człowieka w sposób osobowy, stanowiący zaprzeczenie kontaktu, w którym traktuje się partnera jak przedmiot. Friedman pisząc o tym, wskazuje na dostrzeganie głębokiej realności osobowej partnera. Zarówno Rogers, jak i Buber podnosili kwestię wzajemności w kontakcie. Friedman dopuszcza wzajemność w zakresie kontaktu, zaufania, sensu, ale nie akceptuje wzajemności w zakresie poznawania sposobu doświadczania kontaktu przez podmiot. Jednostka nie jest w stanie poznać sposobu doświadczania kontaktu przez swojego rozmówcę. Zwykle doświadczanie kontaktu zawiera się w obszarze intymności nie ujawnianym nawet w sytuacji spotkania. Wzajemność w zakresie kontaktu, zaufania i sensu wynika z dynamiki kontaktu i uczestniczenia w relacji dwu stron wpływających na siebie wzajemnie i modyfikujących swoje zachowania21. Wskazana wzajemność stanowi także istotny warunek doświadczania poczucia bezpieczeństwa w kontakcie. rapii, [w:] R. Kurzawa, J. Wyczesany (red.), Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych, UNIVERSITAS. Kraków 1995. 21 Zob.: W. Czajkowski, Analiza …,s. 31-32. 145 EPISTEMOLOGICZNE INTERPRETACJE RELACJI MIĘDZYLUDZKICH. PROBLEM INTERSUBIEKTYWNOŚCI Problem dostępu poznawczego oraz trafności rozpoznania właściwości partnera w relacjach interpersonalnych warto poddać analizie w świetle fenomenologicznej koncepcji A. Schutza i jego kontynuatorów. W obszarze badań fenomenologicznych najbardziej istotnym wątkiem w analizie relacji jest doświadczanie innych przez podmiot w warunkach kontaktu twarzą-w-twarz. W takiej sytuacji inna osoba jest dla podmiotu, do pewnego stopnia, bardziej rzeczywista niż on sam. Partner jest dostępny dla podmiotu w sposób bezrefleksyjny. W przypadku poznawania siebie samego przez podmiot, koncentrowania się na jakimś aspekcie swojego własnego funkcjonowania wymaga aktu świadomej refleksji22. Kwestie związane z kontaktem podmiotu z inną osobą zwracają naszą uwagę na podstawowy dla A. Schutza problem, rozumiany przez niego jako skandal w filozofii, dotyczący braku wyjaśnienia sposobu, w jaki rozumiemy innych ludzi23. A. Schutz, podobnie jak M. Natanson i H. Spiegelberg, badał podstawową naturę komunikowania zajmując się głównie istotą i strukturą interpersonalnego rozumienia. W swoich badaniach A. Schutz stwierdza, że sens konstytuowany przez podmiot może być dostępny dla innej osoby. Zachodzi tu jednak zasadnicza różnica wobec poglądów M. Schelera, który uważał, że przeżycia innego człowieka są podmiotowi dane tak samo bezpośrednio jak jego własne. Pogląd A. Schutza różni się też od interpretacji R. Carnapa uważającego, że przeżycia innej osoby w ogóle nie mogą być dostępne dla podmiotu24. Podmiot może mieć dostęp do przeżyć innej osoby w złożonym akcie intencjonalnym. A. Schutz rozwiązuje problem intersubiektywności poprzez wprowadzenie zasady przekładalności perspektyw wyprowadzonej ze struktury sensu obecnej w warunkach kulturowych stanowiących środowisko działania partnerów interakcji. Narzędzia, symbole, język, dzieła sztuki, instytucje społeczne dowodzą działania podmiotów. Doświadczając obecności wskazanych obiektów identyfikuje Ibidem. M. Ziółkowski, op.cit., s. 181. 24 Zob.: Z. Krasnodębski, Rozumienie ludzkiego zachowania, PIW, Warszawa 1986, s. 132-133. 22 23 146 się sens działań ludzkich i można odwoływać się do zasady przekładalności perspektyw w wyjaśnianiu i rozumieniu relacji międzyludzkich. Wskazana zasada składa się z dwu idealizacji. Pierwsza z nich to idealizacja wymienialności punktów widzenia – podmiot zakłada, że gdyby zamienił się z partnerem miejscami, to będzie rozumiał, spostrzegał i interpretował zdarzenia, rzeczy, zjawiska analogicznie, jak czyni to partner. Będą one analogicznie wobec działań partnera klasyfikowane i porządkowane, co w dużej mierze wynika ze wspólnoty kulturowej. Druga idealizacja to idealizacja zgodności systemów istotności - partnerzy zakładają, że różnice wynikające z niepowtarzalnych, biograficznych uwarunkowań są mało ważne z punktu widzenia celu interakcji. Sądzą oni, że wybierają i interpretują pewne obiekty w sposób wystarczająco zgodny dla celu interakcji25. Reguła przekładalności perspektyw jest wspierana poprzez szereg działań służących przezwyciężeniu odmienności sensu w przypadku podmiotu i partnera interakcji. Pozwala to na zrozumienie działań partnera w sposób wystarczający dla możliwości realizacji celu interakcji. Próbując rozumieć zachowanie innej osoby, rekonstruuje się przeżycia, w obecności których powstał dany akt działania, zakładając, że ta osoba jest w pewnym sensie alter ego, podmiotu podobnym do niego w swoich istotnościowych charakterystykach26. PŁYNNOŚĆ PROCESU KOMUNIKOWANIA I JEGO ZABURZENIA W kolejnej warstwie interpretacyjnej dotyczącej analizy zachowań komunikacyjnych partnerów interakcji przedstawiam problem pojawiania się zaburzeń w ich realizacji. Skuteczność i płynność procesu komunikowania jest uwarunkowana szeregiem czynników powiązanych z indywidualnymi właściwościami partnerów interakcji oraz zmiennymi wynikającymi ze stopnia zgodności, bądź odmienności różnych właściwości partnerów. Zob.: A. Schutz, Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, E. Mokrzycki (red.). PIW, Warszawa 1984, t. 1, 144-148. 26 Zob.: T. M. Kando, Social Interaction. The C.V. Mosby Company, Saint Louis 1977, s. 162. 25 147 W przypadku tej drugiej grupy czynników wskazuję znaczenie koordynacji w zakresie treści interakcji, stosunku ról, intymności, stosunków uległości/dominacji, rodzaju emocji, sekwencji działań i organizacji wypowiedzi w czasie. Te wymiary interakcji zawierają strukturalne i funkcjonalne charakterystyki sytuacji dialogu nawiązujące do modelu kompetencji społecznych. D.A. Pendleton i F. Furnham27 w rozwiniętej wersji klasycznego modelu kompetencji społecznych porządkują przyczyny występowania zaburzeń w procesie komunikowania. W pierwszej grupie umieszczają podmiotowe uwarunkowania przekazu informacji. Mogą być one powiązane z występowanie barier komunikacyjnych występujących w podmiocie i dotykających komunikowania wewnętrznego. Określone strukturalne właściwości ja podmiotu prowadzą do występowania trudności w relacjach komunikacyjnych, które mogą być powiązane z działaniem mechanizmów obronnych osobowości. Identyfikowanie takich trudności w relacjach komunikacyjnych stwarza kontekst ułatwiający manipulowaniem zachowaniem osób prezentujących takie problemy. W sytuacji komunikowania jednostka zachowująca się obronnie realizuje swoje podstawowe zadanie w postaci obrony ja, identyfikując zagrożenie, bądź je tylko antycypując, nie mając w związku z tym pełnych możliwości koncentrowania się na celu interakcji. I tak, na przykład, zamiast myśleć o przedmiocie interakcji, zajmuje się tym, jak jest odbierana, jak mogłaby wygrać, dominować, uniknąć kary, uniknąć ataku28. Skuteczna komunikacja pomiędzy dwoma osobami jest utrudniona, gdy w związku z interakcją ulegają zagrożeniu wartości zasadnicze dla ja powodując istotne zachwianie poczucia bezpieczeństwa podmiotu29. Kontekst zagrożenia kluczowych dla ja wartości jest kontekstem w sposób typowy wykorzystywanym w celach manipulowania innymi. Przywoływanie takiego kontekstu wymaga posiadania wstępnej wiedzy na Zob.: D.A. Pendleton, A. Furnham, Skills: a Paradigm for Applied Social Psychological Rresearch, w: W.T. Singleton, P. Spurgeon, R.B. Stammers (red.). The Analysis of Socials Skills, Plenum Press, New York 1980, s. 241-253. 28 Por.: W. Czajkowski, Analiza…, s. 35. 29 W. Czajkowski, (2013). Społeczno-kulturowa transmisja wzoru zachowania A, [w:] K. Mudyń (red.). W poszukiwaniu międzypokoleniowej transmisji wzorców zachowań, postaw i wartości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 207-227. 27 148 temat tego, jakie obszary ja partnera są szczególnie wrażliwe na poczucie zagrożenia. Doprowadzenie do takiej sytuacji pozwala manipulującemu uzyskać przewagę poprzez zmuszenie ofiary do skoncentrowania się na problematyce własnej samooceny i poczucia własnej wartości. W tej sytuacji dosyć automatycznie wzrasta pobudzenie emocjonalne zdecydowanie ułatwiające kontrolowanie sytuacji przez agresora. Użycie terminu „agresor” wobec osoby manipulującej zachowaniem innej osoby wydaje się zasadne w związku z proponowanymi określeniami definiującymi manipulowanie i podkreślającymi naganność tego zachowania powiązaną z jego intencjonalnością. Formy obrony przed opisywaną formą manipulowania sprowadza się do działań skoncentrowanych na budowaniu i stabilizowaniu samooceny. Osoba o stabilnej, pozytywnej samoocenie będzie dość odporna na sytuacja zagrożenie własnego ja, jak też niezbyt łatwo zareaguje zgodnie z intencją manipulatora na działania ingracjacyjne. W zachowaniach komunikacyjnych można dopatrywać się informacji o charakterze relacji zachodzących pomiędzy partnerami. I tak prezentowanie przez uczestnika interakcji zachowań oceniających, kontrolowanie, podejście strategiczne, przedmiotowe traktowanie partnera, przyjmowanie postawy wyższości i dogmatyzm prowadzą dość intensywnie do działań obronnych partnera. Wskazane formy zachowania łatwo zidentyfikować w sytuacjach prób podejmowania nie konstruktywnego wpływu społecznego, czyli manipulacji. Wskazane zachowania są zwykle skojarzone ze zbiorem zachowań niewerbalnych. Są to zachowania w postaci przedłużającego się kontaktu wzrokowego, skrzyżowanie ramion, uniesienie ramion, odchylenie tułowia, potrząsanie głową. Partner interakcji w sposób typowy odpowiada na takie zachowania niewerbalne zachowaniami stanowiącymi przejawy zgeneralizowanego nastawienia obronnego stanowiącego zaprzeczenie postawy zaufania w komunikowania. Są to zachowania w postaci braku kontaktu wzrokowego, napięcie mięśni, drżenie dłoni, zwiększenie dystansu przestrzennego wobec partnera, gwałtowne ruchy, zwroty ciała na boki. Wyrażają one w sposób intensywny poczucie zagrożenia bezpieczeństwa. Typowe nastawienia podmiotu potraktowanego w sposób dominujący, oceniający i przedmiotowy opisałem w przypadku osób o zgeneralizowanej postawie obronnej skoncentrowanej na obronie ja . Formą skutecznej reakcji na opisane zachowania idące w stronę wywierania presji i manipulowania jest skoncentrowanie się na opisie, zo- 149 rientowanie się na zadanie w interakcji, empatia, przyjmowanie postawy równości i otwartość. Zachowania te stanowią dość naturalne formy obrony przed działaniami manipulacyjnymi prowadząc równocześnie do przerwania błędnego koła powstającego zwykle w takich sytuacjach. Należy jednakże dodać, że taki sposób działania jest bardziej prawdopodobny dla osób, u których nie doszło do wytworzenia wyuczonej formy reagowania poprzez skoncentrowanie się na obronie. Utrwalone i zautomatyzowane przekonanie o tym, że inni zwykle dążą do pokazania swojej wyższości i mocy wobec nas jest wynikiem długotrwałego treningu w relacjach społecznych i prowadzi do paradoksalnych zachowań dowodzących zaburzenia struktury relacji pomiędzy podmiotem a otoczeniem społecznym. Dobrym przykładem takiej sytuacji może być rozmowa pomiędzy matką i dzieckiem. I tak na przykład zaniepokojona matka w sytuacji odczuwalnych lekkich drgań sejsmicznych woła syna: „Synku, gdzie jesteś?” i w odpowiedzi słyszy wypowiedź dziecka: „Mamo, to nie ja”30. W opisanym przypadku występuje zaburzenie w procesie komunikowania sprowadzające się do skoncentrowania na poziomie relacji społecznej, a nie treści komunikowania. Partner może być spostrzegany przez podmiot, jako równorzędny uczestnik relacji komunikacyjnej, bądź też jako osoba służąca zaspakajaniu potrzeb podmiotu, wobec której przyjmuje się postawę dominowania i kontrolowania. W opisanej sytuacji dziecko sygnalizuje poczucie zagrożenia związane nie z trzęsieniem ziemi tylko z tym, że próbuje się je oskarżać za ich spowodowanie. Odnoszenie się do warstwy relacji społecznej, z pomijaniem treści komunikowania, stanowi typowy przykład kontekstu manipulowania, w którym akcentuje się kwestie marginalne dla komunikowania treści, a kluczowe na poziomie budowania relacji i ewentualnego modyfikowania zachowań osoby poddawanej manipulowaniu. I tak na przykład w sytuacji rozmowy w telewizji dwu polityków z przeciwnych opcji jeden z nich mówi: „Widzę, że jest Pan trochę zdenerwowany”, J.R. Gibb, Defensive Communication, w: J.M. Civikly (red.). Messages: a Reader in Human Communication, Random House, New York 1974, s. 333. 30 150 gdy faktycznie widać wysoki poziom napięcia emocjonalnego oponenta. Może to prowadzić do uzyskania przewagi, niezależnie od tego, że uwaga ta ma charakter poza merytoryczny i dotyka wyłącznie relacji pomiędzy rozmówcami. Skuteczną formą obrony w takiej sytuacji jest próba sprowadzenia rozmowy do poziomu merytorycznego, co jest możliwe tylko wtedy, gdy osoba prowokowana będzie w stanie nadal zajmować się wcześniej omawianą kwestią. Zareagowanie na taką uwagę w sposób zautomatyzowany zwykle prowadzi do efektu zamierzonego i przewidywanego przez agresora. NAWIĄZANIE KONTAKTU A MANIPULOWANIE W KONTEKŚCIE POCZUCIA BEZPIECZEŃSTWA Podejmowanie wątku normatywnych warunków nawiązania kontaktu w zestawieniu z problematyką manipulowania jest trudne głównie z powodu współczesnych warunków kulturowych i społecznych. Nie mam wątpliwości, że jednostka świadoma swoich celów, wartości, możliwości i ograniczeń zasługuje na docenianie jej podmiotowości i ma prawo się tego domagać. Opisywałem tę problematykę odwołując się do egzystencjalno-fenomenologicznej, fenomenologicznej i klinicznej warstwy interpretacji relacji międzyludzkich. Interpretacje te zawierają wiele interesujących i poszerzających rozumienie ludzkiej podmiotowości treści dobrze dopasowanych do opisu i wyjaśniania istoty relacji międzyludzkich. Z kolei perspektywa relacji międzyludzkich dominująca we współczesnej rzeczywistości społecznej jest zogniskowana na problematyce skuteczności działania jednostki zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Skuteczność ta jest uzyskiwana za pomocą różnorakich instrumentów, wśród których coraz częściej identyfikuje się działania polegające na manipulowaniu i stanowiące zaprzeczenie podmiotowego rozumienia działania jednostki i relacji międzyludzkich. Stąd też nieuniknione jest w takich warunkach coraz częstsze doświadczanie stanów zagrożenia poczucia bezpieczeństwa wynikającego relacji uprzedmiatawiających. W takich sytuacjach można oczekiwać doświadczania przez podmiot istotnych dylematów dotykających poczucia bezpieczeństwa w postaci: • bezpieczeństwo – zagrożenie, • bezpieczeństwo – wolność, 151 • bezpieczeństwo – rozwój, • bezpieczeństwo – potrzeba stymulacji, • bezpieczeństwo – poczucie kontroli [eliminowanie zagrożeń], • bezpieczeństwo – intensywność działania. Taka konstatacja skłania do podejmowania problemu podmiotowości jednostki w wymiarze indywidualnym i interpersonalnym wykorzystującego podejście interdyscyplinarne w eksplorowaniu działań ludzkich uwikłanych w omawiane dylematy. Wskazane okazuje się także intensywne interpretowanie podmiotowości w warstwie dotyczącej poczucia bezpieczeństwa, warunków jego budowania oraz czynników powodujących jego zagrożenie. BIBLIOGRAFIA Barbaro de N., Dojść do głosu. Radykalnie praktyczny przewodnik po kampanii wyborczej. Wydawnictwo Znak, Kraków 2005. Buber M., I and Thou, T. & T. Clark, Edinburgh 1927/1992. Buber M., Społeczne i międzyludzkie, tłum. Andrzej Doktór, w: Psychologia humanistyczna. Wybór tekstów, z. 1, oprac. K. Starczewska, Warszawa 1980. Bukowski J., Wspólnota osób w świecie, Znak 1983, nr 346. Czajkowski W., Analiza warunków wstępnych nawiązania kontaktu. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 141, Prace Psychologiczne nr 3, Kraków 1992, s. 26-27. Czajkowski W., Zachowania publiczne i wizerunek polityka - skuteczność w odbiorze społecznym, „Państwo i Społeczeństwo”, V: 2005, nr 4. Czajkowski W., Interpersonalne warunki nawiązania kontaktu w psychoterapii, [w:] R. Kurzawa, J. Wyczesany (red.), Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych. UNIVERSITAS. Kraków 1995. Czajkowski W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Katowice: Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON. Czajkowski, W., Normatywne warunki nawiązania kontaktu w relacji społecznej a poczucie bezpieczeństwa, Narodowy i międzynarodowy wymiar bezpieczeństwa państwa, Konferencja Wyższej Szkoły Bezpieczeń- 152 stwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON w Krakowie, Katowice 06.11.2015. Czajkowski, W. (2013). Społeczno-kulturowa transmisja wzoru zachowania A, [w:] K. Mudyń (red.). W poszukiwaniu międzypokoleniowej transmisji wzorców zachowań, postaw i wartości. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s. 207-227, Gibb J. R., Defensive Communication, w: J.M. Civikly (red.). Messages: A Reader in Human Communication, Random House, New York 1974. Goffman E., Człowiek w teatrze życia codziennego, tłum. Helena i Paweł Śpiewakowie, PIW, Warszawa 1981. Kando T.M., Social Interaction, The C.V. Mosby Company, Saint Louis 1977. Krasnodębski Z., Rozumienie ludzkiego zachowania, PIW, Warszawa 1986. Łukaszewski W., Doliński D., Maruszewski T., Ohme R., Manipulacja. Smak Słowa, Sopot 2009. Pendleton D.A., Furnham A., Skills: a Paradigm for Applied Social Psychological Research, w: W.T. Singleton, P. Spurgeon, R.B. Stammers (red.). The Analysis of Socials Skills, Plenum Press, New York 1980. Schutz A., Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, tłum. Dorota Lachowska, w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, E. Mokrzycki (red.). PIW, Warszawa 1984, t. 1. Tymochowicz P., Biblia skuteczności, Wydawnictwo Trans, Wrocław, 2007. Uchnast Z., Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej, w: Człowiek – pytanie otwarte, K. Popielski (red.). Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1987. Węgrzecki A., O poznawaniu drugiego człowieka, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Monografie nr 51, Kraków 1982. Witkowski T., Psycho-manipulacje. Biblioteka Moderatora. Oficyna Wydawnicza UNUS, (b.m.) 2000. Ziółkowski M., Znaczenie, interakcja, rozumienie. Studium z symbolicznego interakcjonizmu i socjologii fenomenologicznej jako wersji socjologii humanistycznej. PWN, Warszawa 1981. 153 Rozdział 8 Poczucie zagrożenia a paradoksy empatii w relacjach społecznych WPROWADZENIE Jesienią 2014 roku w amerykańskiej i zachodnioeuropejskiej prasie społeczno-politycznej rozpoczęła się intensywna debata dotycząca znaczenia i przystosowawczości posiadania empatii we współczesnych warunkach cywilizacyjnych Zachodu XXI wieku. Rzecz zaczęła się od konstatacji znanego psychologa z Yale University Paula Blooma, który stwierdził, że świat potrzebuje nieco mniej empatii. Stwierdzenie to brzmi nieco dziwacznie w kontekście intuicyjnych przekonań ludzi oraz wyników badań empirycznych, z których wynika, że osoby empatyczne są bardziej altruistyczne i że wyższy poziom empatii przekłada się na lepsze kontakty z innymi. Zdaniem R. Krznaricka posiadanie empatii jest w stanie doprowadzić do rozwiązania wszelkich zasadniczych problemów ludzkości zaczynając od nierówności i kończąc na zmianach klimatycznych. Według opinii tego niezwykle aktywnego filozofa ma to być możliwe poprzez ekstrospekcję, czyli wysiłek nakierowany na poznawanie doświadczeń innych osób1. W różnorodnych interpretacjach próbuje się wskazywać na to, że empatia oznaczająca próbę myślenia i odczuwania tak, jak robi to ktoś inny nie jest wiarygodnym sposobem czynienia dobra. Okazuje się bowiem, że ludzie są empatyczni bardziej wobec tych, którzy są do nich bardziej podobni, tych, którzy przynależą do tej samej rasy oraz tych, którzy są bardziej atrakcyjni fizycznie. Wskazane ilustracje wskazują na to, że empatia może być istotnie uruchamiana poprzez różnego rodzaju stereotypy, które w sposób zautomatyzowany modyfikują zachowania ludzi. Podobnie też empatia może być modyfikowana poprzez efekt „ofiary możliwej do wyróżnienia”. Prowadzi to do tego, że ludzie są bardziej empatyczni w relacji do konkretnej osoby, z którą mają kontakt i której sytuację są w stanie odczuć i zrozumieć, niż w relacji do zunifikowanej, abstrakcyjnej masy ludzi znajdującej się w trudnej sytuacji. 1 R. Krznarick, Empathy. A Handbook for Revolution, 2014. 155 Na uwagę zasługuje komentarz S. Barona-Cohena opublikowany na łamach Chicago Review stanowiący uporządkowany i krytyczny odzew na propozycje P. Blooma. Bardziej klarowne wyjaśnienie stanowiska Barona-Cohena wymaga odniesienia się do jego ostatniej pracy, w której pisze o empatii. Zasadniczy sens tej pracy zawiera się w propozycji bardziej operacyjnego wyjaśniania problematyki zła. Według Barona-Cohena wyjaśnianie okrutnych zachowań człowieka poprzez przywołanie kategorii zła nie ma sensu wyjaśniającego i domaga się używania bardziej precyzyjnych kategorii pojęciowych. W swojej pracy Baron-Cohen odnosi się do empatii, a raczej jej braku jako zasadniczej przyczyny okrucieństwa w zachowaniach ludzi. Pisze o kategorii osób nazywanych zero-negatywnymi, u których po pierwsze, stwierdza się zerowy poziom empatii i po drugie, nie stwierdza się pozytywnych konsekwencji ich zachowań identyfikując wyłącznie konsekwencje negatywne2. Można to rozumieć jako swoistą operacjonalizację problematyki przyczyn okrutnych zachowań ludzi. Zajmuje się także kategorią osób nazywanych zero-pozytywnymi. W tej grupie typowy jest również zerowy poziom empatii, przy czym towarzyszą mu właściwości i zachowania, którym zwykle przypisuje się pozytywne znaczenie. Baron-Cohen odnosi się do komentarza Blooma, który twierdzi: ” “Jeżeli chcesz być dobry lub pragniesz czynić dobro odwoływanie się do empatii jest kiepskim narzędziem w tym zakresie”3. Zdecydowanie odrzuca taką interpretację wskazując na dziesięć argumentów uszczegóławiających problematykę rozumienia i interpretowania empatii. Uporządkowany i empirycznie uzasadniony punkt widzenia dotyczący roli empatii w działaniach człowieka Baron-Cohen przedstawia we wskazanej wyżej książce ułatwiającej rozumienie powodów nieludzkiego postępowania człowieka. Przy czym powody te s a inaczej interpretowane niż ma to miejsce w znanej opinii P. Zimbardo, który stwierdza: „Granica pomiędzy dobrem i złem jest przepuszczalna i prawie każdy może ulec sytuacyjnej presji by ją przekroczyć”4. Zob. S. Baron-Cohen, Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa. Sopot: Smak Słowa, 2014. 3 Por. Boston Review. A Political and Literary Forum, 26.08.2014, [w:] http://www. bostonreview.net/forum/against-empathy/simon-baron-cohen-response-against-empathy-baron-cohen (dostęp 17.02.2015). 4 P. Zimbardo, Efekt Lucyfera. Warszawa; PWN, 2008. 2 156 RELACJE Z INNYMI LUDŹMI JAKO PROBLEM TEORII BEZPIECZEŃSTWA Relacje społeczne stanowią obszar działań dotyczących wpływu wywieranego na innych oraz wpływu, jakiemu się poddajemy. Obydwie postaci wpływu społecznego w sposób zasadniczy odnoszą się do problematyki bezpieczeństwa stwarzając poczucie bezpieczeństwa bądź jego zagrożenie w relacji. Wpływ społeczny interpretuje się jako stałą, nieodłączną charakterystykę relacji interpersonalnych. W sytuacjach związanych z polityką istotnym uszczegółowieniem tej charakterystyki jest realizacja celów politycznych. Podleganie wpływowi społecznemu prowadzi do zmiany w zachowaniu wynikającej z wyobrażonej, bądź realnej presji ze strony innych. Intensywność tej presji i rodzaj kontekstu, w którym wpływ społeczny zachodzi prowadzi do zaktywizowania jednej z trzech form ulegania innym ludziom: 1) konformizmu, 2) podporządkowywania się, 3) posłuszeństwa. W każdej z powyższych postaci podlegania wpływowi społecznemu jednostka kieruje się jednym z trzech motywów tłumaczących nasze zachowanie w relacjach społecznych. Pierwszy z nich dotyczy potrzeby dokonywania właściwych wyborów, które nie zawsze mogą być przez nas dokonywane samodzielnie. W pewnych warunkach potrzebujemy przewodnika, lidera, doradcy, których uznajemy za bardziej kompetentnych niż my sami. Drugim motywem stanowiącym o uleganiu presji jest potrzeba aprobaty społecznej. Możemy zachowywać się konformistycznie dążąc do prezentowania wzorów zachowań akceptowanych i podzielanych w określonej grupie społecznej. Trzecim, równie istotnym, motywem ulegania presji jest utrzymywanie obrazu własnej osoby na względnie stabilnym poziomie. Wskazanie trzech postaci podlegania wpływowi społecznemu oraz zidentyfikowanie głównych motywów skłaniających nas do ulegania presji prowadzi do sformułowania generalizowanego sposobu interpretowania relacji międzyludzkich. Otóż możemy założyć, że wpływ społeczny stanowi niezbywalny element relacji interpersonalnych zachodzący również wtedy, gdy presja ze strony innych ma tylko postać wyobrażoną. Konstatacja ta ma również znaczenie dla kontekstu polityki, w którym, jak się wydaje, wy- 157 wierany wpływ społeczny jest w większym stopniu intencjonalny i uświadamiany. Spostrzegany stopień intencjonalności działań polityków stanowiących wpływ społeczny skłania do rozważania dylematu w jakim stopniu stanowi to wyzwanie, a w jakim może być zagrożeniem we współczesnych warunkach życia politycznego. Pojęcie przywództwa może być definiowane na różne sposoby w zależności od kontekstu, w jakim prowadzi się analizę relacji społecznych. W szerokim rozumieniu można interpretować przywództwo jako umiejętność oddziaływania na jednostki lub grupę w celu uzyskania określonych efektów5. Takie ujęcie problemu przywództwa odsyła nas do trojakiej interpretacji. Można rozumieć przywództwo jako atrybut przypisany do pozycji społecznej wynikający z jej zajmowania przez jednostkę. Przywództwo może być również interpretowane w terminach cech i właściwości osoby. Wreszcie przywództwo dotyczyć może szczególnie użytecznych kategorii zachowania jednostki stanowiących istotny warunek skuteczności wpływu społecznego6. W pierwszym znaczeniu odnosimy się do formalnego rozumienia przywództwa nawiązującego do koncepcji Frencha i Ravena dotyczącej podstaw władzy wynikającej z mocy prawa oraz możliwości wywierania presji (wzmacnianie negatywne i wzmacnianie pozytywne)7. Relacje społeczne uporządkowane na mocy prawa dają jednostkom określone możliwości wpływania na innych wynikające z zajmowanej pozycji i pełnionej roli społecznej. Kategoria przywództwa i przewodzenia prowadzi też do problematyki poczucia bezpieczeństwa i poczucia zagrożenia w zależności od tego, czy przywódca je stwarza w relacji. Cechy i właściwości osoby rozumiemy głównie jako cechy osobowościowe stanowiące o pewnych charakterystycznych i typowych rysach zachowania jednostki. Kategorie zachowania interpretujemy jako intencjonalnie prezentowane sposoby wchodzenia w relacje niewynikające z posiadanych cech osobowości. W związku z tym wydaje się użyteczne wprowadzenie rozróżnienia pomiędzy cechami osobowościowymi stanowiącymi Por. S.P. Robbins, Zasady zachowania w organizacji. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2001, s. 142. 6 D. Katz, R.L. Kahn, Społeczna psychologia organizacji. Biblioteka Psychologii Współczesnej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 467. 7 Ibidem. 5 158 względnie stałe wyposażenie jednostki, a umiejętnościami interpersonalnymi i kompetencją interpersonalną, które mogą być przez jednostkę nabywane i rozwijane . Bycie przywódcą interpretuje się także jako względnie trwałe i przewidywalne wywieranie wpływu na grupy ludzi. Taki sposób rozumienia przywództwa odnosi się do kontekstu kierowania organizacją, przewodzenia ugrupowaniu partyjnemu, jak też uzyskiwania wpływu na działanie tłumu8. Przywództwo nieodłącznie jest związane z władzą, o której mówi się:”…władza nie jest cechą aktorów, ale tkwi w zachodzących między nimi relacjach”9. Podejmowanie prób interpretacji funkcjonowania przywódców skłania badaczy tej problematyki do poszukiwań kontekstowych i sytuacyjnych uwarunkowań działania liderów, polityków i menedżerów. Jednakże poza szerokim zbiorem zmiennych sytuacyjnych istotne znacznie dla sposobu działania przywódcy mogą mieć czynniki o charakterze indywidualnym związane z cechami posiadanymi przez jednostkę oraz prezentowanymi przez nią zachowaniami. W koncepcji cech psychicznych próbuje się zwracać uwagę na pewne właściwości o charakterze cech, które przywódca powinien posiadać. Odwołując się do potocznych przekonań społecznych oraz do wizerunków przywódców kreowanych przez media można wskazać następujące cechy: inteligencja, zdecydowanie, siła, odwaga, uczciwość i pewność siebie. Trudność jednakże sprowadza się do tego, że nie są to cechy pozwalające na odróżnienie przywódców od ludzi nimi nie będących. Dlatego też w badaniach nad właściwościami przywódców koncentrowano się na identyfikowaniu cech trwale związanych z przywództwem i pozwalających na dokonanie takiego rozróżnienia. Jest to następujący zbiór cech: • zapał i ambicja, • chęć kierowania innymi i wywierania wpływu, • uczciwość i rzetelność, • pewność siebie, U. Jakubowska, Przywództwo polityczne. W: K. Skarżyńska (red.). Podstawy psychologii politycznej. Warszawa: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2002, s. 84. 9 M. Crozier, E. Friedberg, Człowiek i system. Ograniczenia działania systemowego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1982, s. 67. 8 159 • • inteligencja, rzetelna wiedza techniczna związana z zakresem odpowiedzialności10. Prezentowanie wskazanych właściwości przywódcy bądź ich brak może przyczyniać się do powstawania poczucia bezpieczeństwa wśród współpracowników przywódcy, bądź też poczucia zagrożenia. W tym drugim przypadku jest to zwykle uwarunkowane próbami działań manipulacyjnych ze strony lidera. POCZUCIE BEZPIECZEŃSTWA I POCZUCIE ZAGROŻENIA W RELACJACH SPOŁECZNYCH Interesującą interpretacją problematyki bezpieczeństwa zaproponował J. Piwowarski, który pisząc o kulturze bezpieczeństwa widzi w niej trzy wzajemnie przenikające się elementy w postaci warstwy mentalno-duchowej, warstwy racjonalnej, warstwy organizacyjno-prawnej oraz warstwy materialnej. Rozumie on kulturę bezpieczeństwa jako fenomen pozwalający człowiekowi na realizację szeregu ważkich celów11. Odniesienie się do pojęcia bezpieczeństwa wymaga wskazania kolejnych terminów istotnych zarówno w rozwijającej się problematyce nauk o bezpieczeństwie, jak też obecnych w konceptualizacjach teoretycznych i badania empirycznych podejmowanych w psychologii. Pierwszym z nich jest termin zagrożenia. Zagrożenie w rozumieniu proponowanym przez Ziębę, jest to „stan psychiki lub świadomości, wywołany postrzeganiem zjawisk, które są oceniane jako niekorzystne lub niebezpieczne”12. Z kolei Kalina sądzi, że zagrożenie ….”to w odniesieniu do określanego podmiotu uświadomione lub nieuświadomione przez niego niebezpieczeństwo, utrata określonego dobra lub wartości (na przykład życia, zdrowia, mienia, suwe S.P. Robbins, Zasady zachowania w organizacji. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2001, s. 143. 11 J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. 12 R. Zięba, Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997, s. 4. 10 160 renności, ukochanej osoby itp.), bądź czasowa lub względnie trwała utrata zdolności do szeroko rozumianego rozwoju.”13 Wydaje się, że w proponowanych interpretacjach, szczególnie w przypadku ujęcia Zięby zagrożenie lepiej byłoby nazywać poczuciem zagrożenia, eksponując podmiotowy, subiektywny charakter tego stanu zrelatywizowanego do jego odbierania i uświadamiania przez podmiot. W przypadku interpretacji Kaliny wydaje się to pojęcie bardziej uzasadnione w związku z definicją eksponującą także sytuacje zagrożenia nieuświadamiane sobie przez podmiot. W takim przypadku definicja jest szeroką interpretacja ujmującą również takie sytuacje, w których zagrożenie ma zewnętrzny, zobiektywizowany charakter. Stąd też wydaje się, że w interpretacji psychologicznej poczucie zagrożenia należałoby definiować jako subiektywny stan podmiotu sprowadzający się do odczuwania negatywnych emocjonalnie doznań wynikających z działających na podmiot bodźców. W takiej interpretacji rozumie się szeroko działające na jednostkę bodźce ujmując w tej kategorii również bodźce ograniczające się wyłącznie do stanów wewnętrznych jednostki w postaci wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń. Taka interpretacja jest istotna o tyle, że poczucie zagrożenia może być stanem subiektywnym nie mającym zobiektywizowanego, zewnętrznego uwarunkowania. Można wskazać sytuacje, w których ktoś doznaje ekstremalnie silnego poczucia zagrożenia w sytuacji, w której inni nie odczuwają takiego stanu. Wskazane trudności interpretacyjne i definicyjne związane z pojęciem zagrożenia i poczucia zagrożenia sugerują potrzebę uwzględniania wielu punktów widzenia w porządkowaniu tej problematyki. Wydaje się jasne, że podejmowanie wątku zagrożenia w kategoriach stosunków międzynarodowych jest czymś innym niż w przypadku analizy poczucia zagrożenia doznawanego przez konkretną jednostkę znajdującą się w ekstremalnej dla siebie sytuacji. Ponadto analiza pojęcia zagrożenia powinna być zrelatywizowana do pojęcia bezpieczeństwa. Na takie ujęcie tej problematyki zwraca uwagę Piwowarski wskazując na współzależność tych pojęć14. W interpretacji psychologicznej obydwa pojęcia są ze sobą nierozerwalnie powiązane wzajemnie się warun R. M. Kalina, Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991, s. 80-81. 14 Por. J. Piwowarski, Fenomen….op.cit., s. 9. 13 161 kując. Jest to szczególnie prawdziwe, gdy używa się pojęcia poczucie zagrożenia. Odczuwając stan zagrożenia jednostka traci poczucie bezpieczeństwa. Czując się bezpiecznie nie odczuwa stanu zagrożenia. W takich interpretacjach warto również pamiętać o specyficznych przypadkach doznań nietypowych dla przeciętnej jednostki. Chodzi mianowicie o takie sytuacje, w których jednostka odczuwa niedosyt w sytuacjach, które charakteryzują się wysokim poziomem poczucia bezpieczeństwa. Poziom ten jest dla nich tak wysoki, że przestaje być stanem komfortowym. W związku z tym w takich sytuacjach osoby te odczuwają potrzebę znalezienia się w kontekstach dostarczających pewnego poziomu poczucia zagrożenia. Realizując takie działania doprowadzają do tego, że w sytuacji, w której doznają poczucia zagrożenia czują się komfortowo. Opisywana w tym miejscu kategoria osób określana jest nazwą osób o podwyższonym zapotrzebowaniu na stymulację. Poziom zapotrzebowania na stymulację stanowi zmienną temperamentalną z reguły stanowiąca stałą charakterystykę danej osoby. Sposób funkcjonowania takich osób wiąże się z ich niezwykle ciekawą psychologiczną charakterystyką nazywaną Wzorem zachowania A (WZA) i stanowiącą stały behawioralny schemat funkcjonowania15. Człowiek funkcjonuje w złożonym środowisku zewnętrznym zawierającym szereg charakterystyk, które wpływają na efekty jego działania. W rozumieniu Tomaszewskiego, klasyka polskiej psychologii, czynności wykonywane przez podmiot są wynikiem jego zależności od otoczenia, a także próbą regulacji stosunków podmiotu z otoczeniem. Regulacja stosunków podmiotu ze światem otaczającym sprowadza się do zmian aktywności tegoż podmiotu zmierzających do optymalnego układu tych stosunków. W toku czynności podejmowanych przez jednostkę zachodzą zdarzenia i procesy modyfikujące ich przebieg ale nie powiązane bezpośrednio z czynnościami Tomaszewski nazywa je warunkami wykonywania czynności. Czynnościami autor ten nazywa działania ukierunkowane, zorganizowane i posiadająca określoną strukturę oraz poziom ich uświadamia- W. Czajkowski, Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. 15 162 nia sobie przez podmiot16. Z kolei zadania sprowadzają się do zależności funkcjonowania systemu społecznego od aktywności ludzi, którzy w nim uczestniczą. W interpretacji działania jednostki zwraca się uwagę na wzajemne zależności zachodzące pomiędzy elementami tworzącymi swoisty system działania. Zrównoważony system zadań, czynności i warunków Tomaszewski nazywa sytuacją normalną. W tym zrównoważonym systemie znaczenie istotne posiadają potrzeby zaspakajane w systemie realizacji określonych grup czynności. Z kolei sytuacje, w których występuje naruszenie równowagi zadań, czynności, warunków i cech podmiotu nazywa się sytuacjami trudnymi17. Warto w tym miejscu powołać się na klasyfikację sytuacji trudnych wprost odniesiona do kluczowego w tej książce pojęcia zagrożenia. W klasyfikacji tej we wstępie rozróżnia się ogólnie trudności obiektywne i subiektywne, gdzie w pierwszym przypadku człowiek zdolny do wykonywania normalnych zadań w normalnych warunkach napotyka zadania, bądź warunki, które te normę przekraczają. W drugim przypadku człowiek nie może wykonać normalnego zadania w normalnych warunkach. Klasyfikacja sytuacji trudnych zawiera następujące ich kategorie: • deprywacje, • przeciążenia, • zagrożenia, • utrudnienia. W przypadku deprywacji w otoczeniu brakuje elementów koniecznych do normalnego funkcjonowania organizmu. Dobrym przykładem w tym zakresie może być deprywacja sensoryczna sprowadzająca się do braku właściwego poziomu stymulacji sensorycznej u jednostki, co powodować może zaburzenia zachowania typowe dla chorób psychicznych. W badaniach nad deprywacja sensoryczną drastycznie ograniczano zakres bodźców docierających do osób badanych, co powodowało konsekwencje w postaci omamów i halucynacji18. M. Maruszewski, I. Reykowski, T. Tomaszewski, Psychologia jako nauka o człowieku, Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s. 203-210. 17 Ibidem, s. 236. 18 Por. J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T.1. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000, s. 117. 16 163 Kolejną interesującą grupą sytuacji trudnych z tej klasyfikacji jest grupa sytuacji zagrożenia. Zagrożenie interpretuje się jako podwyższone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejkolwiek wartości cenionej przez działający podmiot19. W zakres cenionych wartości może wchodzić wiele kategorii zdarzeń i obiektów, jak chociażby życie zdrowie, pozycja społeczna, pogląd, własne dzieło, poczucie własnej wartości, przyswojone normy działania, przekonania. W sytuacji zagrożenia pojawiają się typowe reakcje o charakterze obronnym (angażujące mechanizmy obronne osobowości) w postaci: • zachowań agresywnych, • ucieczki, • protestu, • dezorganizacji zachowania (czynności), • stuporu i amnezji (w skrajnych przypadkach). W warunkach oczekiwania na nową, trudną sytuację antycypacja niebezpieczeństwa prowadzi do dezorganizacji zachowania, zaś w momencie znalezienia się w tych trudnych warunkach podmiot radzi sobie w nich skutecznie. Podobnie jest w trudnych warunkach bojowych, gdy funkcjonariusze służb mundurowych, bądź grup dyspozycyjnych nie odczuwają strachu. Jednakże wydaje się, że pewien poziom napięcia emocjonalnego ma znaczenie przystosowawcze podnoszą poziom sprawności wykonania zadania. Jest to prawidłowość zgodna z prawem Yerkesa-Dodsona, w którym analizuje się zależność pomiędzy poziomem napięcia emocjonalnego i poziomem sprawności działania. Wysoką sprawność działania uzyskuje się przy średnich poziomach napięcia emocjonalnego, Natomiast w przypadku niskich i wysokich poziomów napięcia emocjonalnego sprawność działania jest zdecydowanie niska20. Warto także posłużyć się interpretacją prowadzoną w nurcie psychoanalitycznym problematyki psychologicznej, gdzie sugerowano, iż życie we współczesnych warunkach cywilizacyjnych życie przebiega w warunkach stałego zagrożenia prowadząc do wzrostu poziomu zachorowalności na choroby psychiczne. Dobrą ilustracją w tym Por. M. Maruszewski, J. Reykowski, T. Tomaszewski, Psychologia….op.cit., s. 239. 20 G.S. Everly, R. Rosenfeld, Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, PWN, Warszawa 1992, s. 19. 19 164 zakresie noże być tytuł książki Horney, przedstawicielki nurtu neopsychoanalitycznego21. Wprowadzając pojęcie sytuacji trudnych wskazano na pojęcie zagrożenia pamiętając o tym, że jego doświadczanie przez podmiot jest zawsze uwarunkowane subiektywnym rozumieniem obiektywnie występujących czynników podważających poczucie bezpieczeństwa. Stąd też opowiadamy się za używaniem pojęcia poczucie zagrożenia akcentując subiektywne uwarunkowania odbioru sytuacji przez podmiot. EMPATIA W RELACJACH SPOŁECZNYCH A PODMIOT BEZPIECZEŃSTWA Zdefiniowanie pojęcia empatii stanowi podstawę do interpretacji związanych z jej użytecznością w relacjach społecznych. Już na początku lat 90-ych XX wieku w obszarze problematyki psychologicznej pojawiła się kategoria inteligencji emocjonalnej rozszerzająca pojęcie inteligencji o problematykę radzenia sobie z emocjami. Stanowiło to nawiązanie do koncepcji inteligencji wielorakich H. Gardnera. Rozumiano inteligencję emocjonalną jako umiejętność życiową radzenia sobie z emocjami poprzez ich hamowanie, odczytywanie u innych, skuteczne układanie sobie stosunków z innymi22. Warto w tym miejscu zacytować użyteczną interpretacją Arystotelesa znakomicie opisującą tę sprawność jako rzadką umiejętność: „złoszczenia się na właściwą osobę, we właściwym stopniu i właściwym momencie, we właściwym celu i we właściwy sposób”23. We współczesnym badaniach i interpretacjach rozumie się empatię jako zdolność rozpoznawania myśli lub uczuć innej osoby oraz zdolność reagowania na jej myśli i uczucia odpowiednią emocją. W definiowaniu empatii istotne okazuje się także rozróżnianie jednoogniskowej (single-minded) i dwuogniskowej (double-minded) koncentracji uwagi w relacji. W pierwszym przypadku trudność sprowadza się do braku możliwości przyjęcia przez podmiot perspektywy partnera. Powoduje to niemożność K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, Biblioteka Psychologii Współczesnej, PWN, Warszawa 1976. 22 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina, 1997, s. 17. 23 Ibidem. 21 165 zrozumienia jego położenia i tym samym stosownego zareagowania, które w sytuacji trudnej dla partnera polegałoby na skutecznym udzieleniu mu pomocy. W drugim przypadku jest mowa o możliwości przyjęcia punktu widzenia partnera i zrozumienia jego sytuacji. Jednoogniskowa i dwuogniskowa koncentracja uwagi stanowi współczesny odpowiednik interpretacji relacji międzyludzkiej opisywanej przez Bubera. Buber wyróżniał relację Ja-Ty stanowiącą ilustrację relacji, w której jej uczestnicy traktują się wzajemnie jako osoby (podmioty). Jest to odpowiednik relacji dwuogniskowej. Z drugiej strony Buber pisał o relacji Ja-to dobrze ilustrującą przedmiotowe traktowanie partnera relacji24. Jest to z kolei odpowiednik relacji jednoogniskowej. Taka interpretacja powinna być uzupełniona przez przyjęcie założeń aksjologicznych dotyczących charakteru relacji. Opisując kontakt w kategoriach wzajemności, aktywności i szczerości stwarza się możliwości przezwyciężenia barier emocjonalnych i poznawczych, które mogą występować w dialogu dwu osób. Uwzględnia także potrzebę i prawo partnerów w kontakcie do zachowania sfery intymności25. Budowanie tak rozumianego spotkania w znacznej mierze sprowadza się do realizowania wartości osoby, tworzy wspólnotę i inspiruje do realizowania wartości uniwersalnych. W warunkach spotkania podmiot może odkrywać i konstytuować sensy, co jest zwykle aktywnością przypisywaną osobie. Podmiot może odnosić sens do bycia osobą i do bycie w świecie innych osób26. W spotkaniu istotne jest intensyfikowanie doświadczania innego człowieka przez podmiot oraz zaobserwowanie doświadczania siebie w perspektywie relacji z innym człowiekiem27. Doświadczenia te w warunkach podzielania wartości w sposób naturalny tworzą i intensyfikują poczucie bezpieczeństwa partnerów interakcji28. M. Buber, I and Thou. Transl. R.G. Smith. New York: Scribner’s, 1927/1992. Por. W. Czajkowski, Analiza warunków wstępnych nawiązania kontaktu. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 141, Prace Psychologiczne nr 3, Kraków 1992. 26 M. Buber, Ja i Ty: wybór pism filozoficznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1992. 27 Zob.: J. Bukowski, Wspólnota osób w świecie, „Znak” 1983, nr 346. 28 Por. W. Czajkowski, Interpersonalne warunki nawiązania kontaktu w psychoterapii, [w:] R. Kurzawa, J. Wyczesany (red.), Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych, UNIVERSITAS. Kraków 1995. 24 25 166 Warto w tym miejscu przywołać interpretacje fenomenologiczne, w których stwierdza się, że komunikowanie przestaje być problemem, gdy rozpozna się strukturalne, czasowe i ontologiczne podobieństwo pomiędzy sobą i innymi29. Analiza poglądów przedstawicieli nurtu egzystencjalno-fenomenologicznego i fenomenologicznego antropologii filozoficznej oraz nurtu psychologii humanistycznej pozwala na zidentyfikowanie szeregu założeń istotnych w opisie i wyjaśnianiu relacji pomiędzy dwoma osobami. Podjęcie analizy w takim obszarze interpretacji relacji międzyludzkich jest szczególnie istotne w zestawieniu ze współczesnym trendem analizy działania człowieka w perspektywie ich skuteczności. Położenie nacisku na istotne podobieństwa zachodzące pomiędzy dwoma osobami zwraca uwagę na kwestie potencjalnie obecne w relacjach międzyludzkich, ale zbyt rzadko uwzględniane i doceniane w codziennym funkcjonowaniu. Analiza relacji zachodzących pomiędzy dwoma osobami podjęta przez Bubera ma charakter interpretacji filozoficznej prowadzonej w obszarze badań egzystencjalno-fenomenologicznych. Autor przywołuje specyficzne w swoich badaniach pojęcia Ja-Ty, spotkanie, dialog. Buber pisząc o spotkaniu zachodzącym pomiędzy dwoma osobami zwraca uwagę na to, że nie jest to tylko „…fonetyczne zdarzenie naładowane znaczeniem”30. Jest to sytuacja, w której dochodzi do ukonstytuowania się czegoś, co autor nazywa strukturą międzyludzkiego. Jest to możliwe w kontakcie zachodzącym pomiędzy Ja i Ty. W terminologii Bubera taki ma charakter kontaktu pomiędzy dwoma podmiotami i jest przeciwstawiany kontaktowi zachodzącym pomiędzy Ja i To reprezentującemu relację uprzedmiatawiającą31. Nawiązanie kontaktu dające takie konsekwencje jest uwarunkowane normatywnymi zasadami określającymi zachowania uczestników interakcji. W opisywanej przez Bubera sytuacji wskazuje on zasadę osobowego partnerstwa, sugerującą użyteczność traktowania siebie samego i partnera w komunikowaniu w sposób podmiotowy. Negatywne konsekwencje wynikające z łamania tej zasady są znane w praktyce relacji społecznych. Koszty ponosi się zarówno W. Czajkowski, Analiza warunków…op.cit., s. 26-27. M. Buber, Społeczne i międzyludzkie, w: Psychologia humanistyczna. Wybór tekstów, z. 1, oprac. K. Starczewska, Warszawa 1980. 31 Por. M. Buber, I and Thou…op.cit.. 29 30 167 wtedy, gdy podmiot łamie ją wobec partnera, jak też i wtedy, gdy podmiot nie dotrzymuje jej w relacji wobec siebie samego. Opisywane przez Bubera relacje Ja-Ty oraz Ja-to reprezentują dwie odrębne sytuacje wchodzenia w kontakt interpersonalny. W pierwszej z nich pojmuje się relację jako współtworzenie, budowanie struktury międzyludzkiego niezależnie od tego, jak bardzo może być to trudny proces. W takich warunkach jest wysoce prawdopodobne doświadczanie poczucia bezpieczeństwa wynikającego z oparcia relacji na zasadzie osobowego partnerstwa, zasadzie prezentowania własnej osoby w zgodzie z prawda oraz na zasadzie jedyności istotnie ograniczającej spostrzeganie partnera dialogu w sposób stereotypowy. W drugiej z nich ma miejsce uprzedmiotowienie partnera równoznaczne ze stwarzaniem poczucia zagrożenia w relacji społecznej. W funkcjonowaniu człowieka typowym i zautomatyzowanym nastawieniem wobec siebie samego jest doświadczanie siebie jako podmiotu. W opisywanej interpretacji relacji Ja-to dokonywanej przez Bubera, ten który uprzedmiatawia swego partnera tworzy dla niego kontekst zagrożenia wynikający z zaprzeczenia podstawowej w doświadczeniu indywidualnym wartości bycia podmiotem. Wydaje się, że taka interpretacja poczucia bezpieczeństwa i poczucia zagrożenia stanowić powinna jedną z podstawowych wykładni problematyki bezpieczeństwa. MECHANIZMY WARUNKUJĄCE NISKI POZIOM EMPATII Nie rozstrzygając jednoznacznie kwestii użyteczności empatii w relacjach społecznych należałoby się zastanowić nad przyczynami jej niskiego poziomu w pewnych charakterystycznych przypadkach. I tak Baron-Cohen stwierdza, że mamy wszelkie podstawy do wyróżnienia dwu grup osób posiadających stosunkowo niski, o ile nie zerowy poziom empatii. Wskazuje on na kategorie tzw. osób zero-negatywnych i tzw. osób zero-pozytywnych. Dla obydwu grup wspólny jest bardzo niski poziom empatii. Zerowy poziom empatii prowadzi do tego, że nie wie się jak odbierają nas inni, nie wie się, jak się z nimi komunikować, nie potrafi się przewidywać ich uczuć i reakcji. Prowadzi to nieuchronnie do głębokiego egocentryzmu32. Jednakże w pierwszej z nich w zachowaniu jej członków nie można zidentyfikować S. Baron-Cohen, Teoria zła…op.cit., s. 55. 32 168 elementów pozytywnych. Ich zachowania przynoszą wyłącznie negatywne skutki zarówno osobie o zerowy poziomie empatii, jak i osobom w jej otoczeniu. Baron-Cohen za pomocą poniżej prezentowanego schematu pokazuje trzy typy osób zero-negatywnych pochodzących z trzech grup zaburzeń osobowości: osobowości typu borderline, osobowości psychopatycznej i osobowości narcystycznej. Centralny fragment schematu powstający poprzez nałożenie się trzech kół reprezentujących wskazane typy osobowości przedstawia osoby zero-negatywne. Ryc. 2. Trzy typy zero-negatywne (za S. Baron-Cohen, Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa. Sopot: Smak Słowa 2014, s. 56) ne są: W przypadku zaburzeń osobowości typu borderline charakterystycz• • • • • • intensywne i niestabilne związki interpersonalne, impulsywność, skrajne wahania nastroju, niezdolność do panowania nad gniewem, groźby samobójcze lub samookaleczenia, zaburzenia tożsamości, 169 • dojmujące poczucie pustki, • silny lęk przed porzuceniem, • zerowy poziom empatii. W przypadku zaburzeń osobowości typu psychopatycznego typowe objawy dotyczą: • powierzchowny urok osobisty, • brak lęku lub poczucia winy, • nierzetelność i nieszczerość, • egocentryzm, • niezdolność do budowania trwałych związków emocjonalnych, • niezdolność do uczenia się na błędach, • ubóstwo emocji, • brak wglądu w skutki własnego zachowania, • brak planowania. W przypadku narcystycznych zaburzeń osobowości stwierdza się następujące rysy funkcjonowania: • wyolbrzymione poczucie własnego znaczenia, • zaabsorbowanie fantazjami na swój temat, • przekonanie o własnej wyjątkowości, • nadmierna potrzeba bycia podziwianym, • roszczeniowość, • manipulowanie jako styl interpersonalny, • całkowity brak empatii, • zawiść wobec innych, • arogancja. Baron-Cohen poddaje także interpretacji osoby zero-pozytywne pokazując, że w ich przypadku charakterystyczny jest również zerowy poziom empatii ale towarzyszą mu niezwykle pozytywne właściwości. Za Baronem-Cohenem wyróżnia się dwie kategorie zaburzeń spostrzeganych jako przypadki osób zero-pozytywnych. Jest to zespół Aspergera i autyzm. Osoby z zespołem Aspergera charakteryzują się specyficznym sposobem przetwarzania informacji powodującym powstawanie u nich pewnych zdolności. Osoby te cechują się swego rodzaju supermoralnością33. Warto w tym miejscu wskazać charakterystyki opisujące typowe sposoby funkcjonowania osób z zespołem Aspergera i osób cierpiących na autyzm: S. Baron-Cohen, Teoria zła….op.cit., s. 95. 33 170 • upośledzenie interakcji społecznych (nieadekwatne reakcje społeczne i emocjonalne), • powtarzające się zachowania rutynowe, rytuały, • problemy z komunikacją niewerbalną, • niezgrabność ruchowa, • ograniczone zainteresowania i aktywności, • błędna interpretacja znaczeń dosłownych i ukrytych w wyrażeniach językowych, • niezwykła zdolność systematyzowania, • zerowy poziom empatii. Niski poziom empatii jest interpretowany w badaniach Barona-Cohena jako pochodna zaburzeń zachowania dotyczących rysów osobowości typu borderline, psychopatycznej i narcystycznej oraz zespołu Aspergera i autyzmu. Pierwsze trzy ze wskazanych zaburzeń dotyczą osób zero-negatywnych, czyli takich, które posiadając zerowy poziom empatii nie prezentują w swoich zachowaniach niczego pozytywnego zarówno dla siebie, jak też dla swojego otoczenia. Dwa pozostałe zaburzenia dotyczą osób zero-pozytywnych, czyli takich, które posiadając zerowy poziom empatii prezentują interesujące, nietypowe i konstruktywne zachowania w postaci wyjątkowej zdolności systematyzowania oraz przywiązania do wypełniania różnego rodzaju reguł i zasad. Można sądzić, że w obydwu przypadkach osób o zerowym poziomie empatii można oczekiwać podwyższonego prawdopodobieństwa pojawiania się poczucia zagrożenia płynącego z relacji z innymi ludźmi wynikającego ze zdecydowanie obniżonego poziomu kompetencji społecznych i emocjonalnych. Osoby te stanowią grupę, dla której utrzymanie stabilnego poziomu poczucia bezpieczeństwa jest kluczowym, życiowym problemem. KONKLUZJA Podejmowanie wątku poczucia bezpieczeństwa i poczucia zagrożenia w związku z problematyka empatii nie jest łatwe głównie z powodu współczesnych warunków kulturowych i społecznych. Nie mam wątpliwości, że jednostka świadoma swoich celów, wartości, możliwości i ograniczeń zasługuje na docenianie jej podmiotowości i ma prawo się tego domagać. W opisie tej problematyki warto się odwoływać do egzystencjalno-feno- 171 menologicznej, fenomenologicznej i klinicznej warstwy interpretacji relacji międzyludzkich. Interpretacje te zawierają wiele interesujących i poszerzających rozumienie ludzkiej podmiotowości treści dobrze dopasowanych do opisu i wyjaśniania istoty relacji międzyludzkich34. Z kolei perspektywa relacji międzyludzkich dominująca we współczesnej rzeczywistości społecznej jest zogniskowana na problematyce skuteczności działania jednostki zarówno w wymiarze indywidualnym, jak i społecznym. Skuteczność ta jest uzyskiwana za pomocą różnorakich instrumentów, wśród których coraz częściej identyfikuje się działania polegające na manipulowaniu i stanowiące zaprzeczenie podmiotowego rozumienia działania jednostki i relacji międzyludzkich. Stąd też nieuniknione jest w takich warunkach coraz częstsze doświadczanie stanów zagrożenia poczucia bezpieczeństwa wynikającego relacji uprzedmiatawiających. W takich sytuacjach można oczekiwać doświadczania przez podmiot istotnych dylematów dotykających poczucia bezpieczeństwa w postaci: • bezpieczeństwo – zagrożenie, • bezpieczeństwo – wolność, • bezpieczeństwo – rozwój, • bezpieczeństwo – potrzeba stymulacji, • bezpieczeństwo – poczucie kontroli [eliminowanie zagrożeń], • bezpieczeństwo – intensywność działania35. Taka konstatacja skłania do podejmowania problemu podmiotowości jednostki w wymiarze indywidualnym i interpersonalnym wykorzystującego podejście interdyscyplinarne w eksplorowaniu działań ludzkich uwikłanych w omawiane dylematy. Wskazane okazuje się także intensywne interpretowanie podmiotowości w warstwie dotyczącej poczucia bezpieczeństwa, warunków jego budowania oraz czynników powodujących jego zagrożenie. W interpretacji dotyczącej wyzwań, zagrożeń i ryzyka związanego z bezpieczeństwem warto poświęcać uwagę problematyce empatii i jej para Por. M. Buber, Społeczne i międzyludzkie, [w:] Psychologia humanistyczna. Wybór tekstów, z. 1, oprac. K. Starczewska, Warszawa 1980. 35 Por. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Katowice: Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, 2014. 34 172 doksów wynikających z warunków życia społecznego w wielokulturowym i normatywnie zróżnicowanym świecie. BIBLIOGRAFIA Baron-Cohen, S., Teoria zła. O empatii i genezie okrucieństwa. Sopot: Smak Słowa, 2014. Bloom, P., Against Empathy, [w:] www.bostonreview.net/forum/paul-bloom-against-empathy [dostęp 12.02.2015] Buber, M., I and Thou. Transl. R.G. Smith. New York: Scribner’s, 1927. Buber, M., Ja i Ty: wybór pism filozoficznych. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1992. Buber, M., Społeczne i międzyludzkie, [w:] Psychologia humanistyczna. Wybór tekstów, z. 1, oprac. K. Starczewska, Warszawa 1980. Crozier, M., Friedberg, E., Człowiek i system. Ograniczenia działania systemowego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, 1982. Czajkowski W., Analiza warunków wstępnych nawiązania kontaktu. „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie”, z. 141, Prace Psychologiczne nr 3, Kraków 1992. Czajkowski W., Interpersonalne warunki nawiązania kontaktu w psychoterapii, [w:] R. Kurzawa, J. Wyczesany (red.), Dziecko chore na astmę. Integracja działań pedagogicznych, medycznych i psychologicznych. Kraków: UNIVERSITAS, 1995. Czajkowski, W., Type A Behavioral Pattern and Coronary Heart Disease: Theoretical and Methodological Dillemmas. [w:] Kliś, M., Kossewska, J., Czajkowski, W., Studies on Communication and Stress. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2006. Czajkowski, W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Katowice: Cracow Research Institute for Security and Defense APEIRON, ISBN 978-83-64035-22-7. Everly, G.S., Rosenfeld, R., Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, Warszawa: PWN, Warszawa 1992. Goleman, D., Inteligencja emocjonalna w praktyce. Poznań: Media Rodzina, 1999. Goleman, D., Inteligencja emocjonalna. Poznań: Media Rodzina, 1997. 173 Horney, K., Neurotyczna osobowość naszych czasów, Biblioteka Psychologii Współczesnej, PWN, Warszawa 1976. Jakubowska, U., Przywództwo polityczne. W: K. Skarżyńska (red.). Podstawy psychologii politycznej. Warszawa: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2002. Kalina, R.M., Ogólne kategorie klasyfikacji i charakterystyki zagrożeń zewnętrznych, [w:] B. Hołyst, Człowiek w sytuacji trudnej, Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa 1991. Katz, D., Kahn, R.L., Społeczna psychologia organizacji. Biblioteka Psychologii Współczesnej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. Krznarick, R., Empathy. A Handbook for Revolution, 2014. Maruszewski, M., Reykowski, J., Tomaszewski, T., Psychologia jako nauka o człowieku, Warszawa: Książka i Wiedza, Warszawa 1966. Piwowarski, J., Fenomen bezpieczeństwa. Pomiędzy zagrożeniem a kulturą bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2014. Robbins, S.P., Zasady zachowania w organizacji. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2001. Strelau, J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T.1. Podstawy psychologii, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2000. Zięba, R., Kategorie bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] D. B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. SCHOLAR, Warszawa 1997. 174 Rozdział 9 Pierwszy filar japońskiej kultury bezpieczeństwa w interpretacji aksjologiczno-psychologicznej Jak napisała Karin Fierke: „kontrolowanie czegoś jest aktem powołującym do istnienia motyw czy przedmiot, który bez niego by nie istniał”1. To, co nazywamy bezpieczeństwem, ma swój rewers, za który możemy uznać potencjał podmiotu, jaki stanowi jego autonomiczna obronność, rozumiana znacznie szerzej niż tylko w militarnym znaczeniu tego terminu. „Bezpieczeństwo bywa pojmowane – przykładowo – jako ochrona podstawowych wartości jakiejś grupy”2. Obecnie jesteśmy w Polsce w nowej, z formalnego punktu widzenia początkowej odsłonie rozwoju nauk o bezpieczeństwie. W 2011 roku doczekały się one oficjalnego uznania za odrębną gałąź w obszarze nauk społecznych3. Jak pisze Zalewski, odnosząc się do autonomii i tożsamości nowej naukowej dyscypliny – nauki o bezpieczeństwie: „problem ten nabiera znaczenia i jest dostrzegany w piśmiennictwie krajowym”4. Niezależnie K. Fierke, Changing Games Changing Strategies: Critical Investigations in Security, Manchester University Press 1998, s. 56 2 Studia bezpieczeństwa, red. P.D. Williams, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012, s. 61 3 Zob. Uchwała Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów Naukowych z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniająca uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, MP z 2011 r., nr 14, poz. 149. W następstwie minister nauki i szkolnictwa wyższego wydała 8 sierpnia 2011 r. Rozporządzenie w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, Dz.U. z 2011 r., nr 179, poz. 1065, w którym nauki o bezpieczeństwie (obok nauk o obronności) zostały – jako dyscypliny naukowe – zaliczone do dziedziny (i obszaru wiedzy) nauk społecznych. S. Zalewski, W poszukiwaniu tożsamości nauk o bezpieczeństwie, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, tom III, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012, s. 33. 4 S. Zalewski, op. cit., s. 31; A. Glen, Aksjologiczne i ontologiczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego. Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo 2010, t. 1, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, 1 175 od obecnych wydarzeń dotyczących nowej (z formalnego punktu widzenia) gałęzi nauki, w nieustającym ciągu historycznego rozwoju człowieka wysiłki na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa5 zawsze były podejmowane. Towarzyszą owym procesom przemyślenia oraz badania naukowe. Są one inne niż w wąsko wyspecjalizowanych gałęziach nauki i jak podaje sekuritolog Korzeniowski, mają one charakter interdyscyplinarny6. Działania podejmowane na rzecz bezpieczeństwa są elementami pozwalającymi na rozwinięcie skutecznych metod, które mają zapobiegać różnym możliwym zagrożeniom podmiotów. Chodzi o zagrożenia w stosunku do podmiotu zarówno o charakterze zewnętrznym, jak i te, których podłoże może pojawić się w autonomicznym systemie bezpieczeństwa jednostki, mających w stosunku do podmiotu charakter wewnętrzny, psychofizyczny. W tym miejscu zatrzymać się należy przy fundamencie codziennego funkcjonowania ludzkich zespołów, wspólnot i całych społeczeństw, jaki stanowi kultura7. Kultura to ogół utrwalonego, mającego materialny i pozamaterialny charakter dorobku człowieka. Jak mówi Scruton – „kultura jest AON, Warszawa 2010; W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe,. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, TWO, Zeszyt Problemowy nr 1 (61) 2010; L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008; R. Kulczycki, Bezpieczeństwo a nauka i dydaktyka, [w:] Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, red. K. Jaroszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtaszek, WSA, Bielsko-Biała 2007; Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, red. P. Sienkiewicz, AON, Warszawa 2010; Bezpieczeństwo 2010, t. 2, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2011; S. Zajas narodowego. Bezpieczeństwo 2010, t. 1, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2010; S. Zajas, Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego. Bezpieczeństwo 2010, t. 2, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2011; B. Zdrodowski, Dylematy poznawcze bezpieczeństwa, ibidem. 5 J. Piwowarski, A. Zachuta, Pojęcie bezpieczeństwa w naukach społeczno-prawnych, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”, Kraków 2013. 6 Por.: L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie …op.cit. 7 Kultura – ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i niematerialnych: duchowych, symbolicznych. Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Por. J. Kmita, G. Banaszak, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Instytut Kultury, Warszawa 1994. 176 ważna”8. Stwierdzenie to wydaje się truizmem, jednak nie brzmi ono w czasach globalizacji na tyle mocno, by nie trzeba go było powtarzać częściej, niż ma to miejsce obecnie. Jeśli chodzi o zachodni krąg kulturowy, obowiązek ten winien szczególnie mocno być podejmowany przez mieszkańców Starego Kontynentu, obywateli państw Unii Europejskiej, państw stanowiących kolebkę zachodniej, euro-amerykańskiej cywilizacji. Chcąc wobec innych głosić, że „kultura jest ważna”, należy zawsze najpierw zaczynać od siebie, gdyż podejmowane w omawianym zakresie działania bardzo często obecnie są tylko fałszywą interpretacją wolności. Taka interpretacja uwalnia człowieka tylko od pozornych „więzów” kultury, a tym samym od obowiązków czy odpowiedzialności moralnej. W sytuacji tak rozumianej wolności istnieje spore zagrożenie, iż prawdziwa kultura może zostać roztrwoniona, a moralność, ze szkodą dla kultury bezpieczeństwa, trafi do lamusa gromadzącego anachronizmy. Częścią kompleksowo rozumianej kultury jest już wyżej wspomniany fenomen – kultura bezpieczeństwa. „Jako wyraźnie zarysowująca się domena kultury towarzyszy człowiekowi od jego zarania. Jak zauważa wielu antropologów, z Malinowskim na czele, zapewnienie bezpieczeństwa leżało u podstaw humanizacji i stanowiło conditio sine qua non nie tylko przetrwania gatunku ludzkiego, ale także rozwoju innych płaszczyzn ludzkiej kultury”9. Marian Cieślarczyk formułuje szeroką definicję kultury bezpieczeństwa w taki sposób: kultura bezpieczeństwa to „wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań, wpływających na sposób postrzegania wyzwań, szans i (lub) zagrożeń, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim oraz związany z tym sposób zachowania i działania (współdziałania) podmiotów, w różny sposób przez te podmioty „wyuczonych” i wyartykułowanych w procesach szeroko rozumianej edukacji, w tym również w naturalnych procesach wewnętrznej integracji i zewnętrznej adaptacji oraz w innych procesach organizacyjnych, a także w procesie umacniania szeroko (nie tylko militarnie) rozumianej R. Scruton, Kultura jest ważna. Wiara i uczucie w osaczonym świecie, Zysk i S‑ka, Poznań 2010, s. 105–106. 9 S. Jarmoszko, Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski (red.), Aspra-JR, Warszawa 2010; B. Malinowski, Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958, s. 69. 8 177 obronności, służących w miarę harmonijnemu rozwojowi tych podmiotów i osiąganiu przez nie najszerzej rozumianego bezpieczeństwa, z pożytkiem dla siebie, ale i otoczenia”10. Kultura bezpieczeństwa opiera się na trzech filarach: 1. Pierwszy filar – składają się nań określone idee, wartości i duchowość człowieka11. 2. Drugi filar – odnosi się do oddziaływań społecznych, organizacji i systemów prawa. 3. Trzeci filar – obejmuje on materialne aspekty egzystencji ludzkiej12. Składowe tych filarów częściowo przenikają się. Na przykład składnik pierwszego filara, wiedza, występująca poza należącymi do tego filara wyznawanymi przez człowieka wartościami i zasadami, jest w znacznym stopniu także elementem filara drugiego, mającego charakter organizacyjno-prawny i techniczny w szerokim rozumieniu tego słowa. Wywodzące się z filozofii bezpieczeństwa13 podejście securitologiczne14 pozwala na komplementarne ujęcie przedmiotowej tematyki wpisującej się również w problematykę, która za swoją podstawę bierze hierarchię po- M. Cieślarczyk, Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010, s. 210. 11 Duchowość – pojęcie obecnie dostrzegane i opisywane przez naukę, jest ono szersze aniżeli pojęcie religii. Por. między innymi: P. Socha (red.), Duchowy rozwój człowieka, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. 12 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2007, s. 103 i nast.; A. Kroeber, Istota kultury, PWN, Warszawa 2002, s. 195 i nast.; M. Cieślarczyk, Fenomen bezpieczeństwa i zjawisko kryzysów postrzegane w perspektywie kulturowej, [w:] Jedność i różnorodność, red. E. Rekłajtis, B. Wiśniewski, J. Zdanowski, ASPRA-JR, Warszawa 2010, s. 96. 13 R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej i irenologicznej, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009. 14 Securitologia – nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych. Do grona badaczy zajmujących się securitologią należą między innymi: L.F Korzeniowski., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie…, s. 23, L.F. Korzeniowski, A. Pepłoński, Wywiad gospodarczy. Historia i współczesność, EAS, Kraków 2005, s. 243; L.F. Korzeniowski, Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”, 2007, nr 5, s. 186. 10 178 trzeb człowieka przedstawioną przez Maslowa15. Według niego najważniejszą potrzebą osoby ludzkiej jest potrzeba dążenia ku samorealizacji, której uświadomienie sobie pomaga osiągnąć wysoki poziom kultury bezpieczeństwa, a co za tym idzie – samego bezpieczeństwa – stanu uwalniającego nas od wszelkiej obawy16. Jeśli chodzi o komplementarne podejście do fenomenu bezpieczeństwa w wymiarach indywidualnym (personalnym) i grupowym (społecznym), niewątpliwie jeden z solidniejszych i długotrwale sprawdzanych na przestrzeni dziejów stanowią koncepcje dalekowschodnie. W systemach myślowych Dalekiego Wschodu prowadzący nas ku samorealizacji proces samodoskonalenia jest niewątpliwie elementem centralnym. Przenosi się on na kulturę bezpieczeństwa i praktyczne uprawianie filozofii, które najlepiej koreluje z prowadzoną przez badacza obserwacją (w tym introspekcją) uczestniczącą. Nauka Zachodu, w tym filozofia, zdaniem Kudelskiej17 jest w przeważający sposób prowadzona z pozycji „stojącego z boku” badacza-obserwatora. Autorzy niniejszego rozdziału wyrażają opinię, iż dla budowy autentycznej kultury bezpieczeństwa, postawy bezpośredniej, aktywnej oraz autentycznej i zaangażowanej partycypacji wypracowane w tradycji Wschodu są niejednokrotnie bardziej użyteczne niż ich zachodnie odpowiedniki. Współcześnie, zarówno w Japonii, jak i na całym świecie egzystują grupy ludzi, którzy wybierają styl życia trzymający się ideałów Bushidō lub takich systemów wartości, jakie są bardzo zbliżone do przesłania zawartego w honorowym kodeksie samurajów. Pamiętajmy przy tym o utylitarności dalekowschodnich wskazówek zalecających harmonijne łączenie uzupełniających się (a nie przeciwstawnych, jak często uważa się na Zachodzie) Por. J. Campbell, C. Hall, G. Lindzey , Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2006; A. Maslow, Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 16 M.S.B. Linde, Słownik języka polskiego, t. I (reprint), Warszawa 1994, s. 84, podano za: L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie…, s. 33 – także porównawczo Korzeniowski przytacza szeroką gamę definicji bezpieczeństwa. 17 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tek­stów, red. B. Szymańska (red.), Uniwersytet Jagielloń­ski, Kraków 2002, s. 13. 15 179 elementów – stałości i zmiany18. Dzięki takiemu podejściu do procesu samodoskonalenia możliwe staje się łączenie siły tradycji z dynamiką nowoczesności, zamiast niepotrzebnego (a nawet szkodliwego) przeciwstawiania ich sobie. Właśnie z tego powodu w okresie modernizacji Meiji japoński władca Mutsuhito, wraz ze stojącymi przy nim elitami wojskowymi Cesarstwa, w 1882 roku odnowili oficjalnie swą wierność wobec kodeksu rodów wojskowych Bushidō19 i wobec jego cnót. Na czele tychże cnót stoją prawość, mądrość, odwaga, życzliwość, szacunek, honor, lojalność, szczerość (uczciwość), pietyzm rodzinny, a wreszcie cnota samokontroli20. Jak wspomniano, istotnym elementem charakterystycznym dla ucieleśniających kulturę bezpieczeństwa systemów pochodzenia dalekowschodniego jest zaangażowana, uczestnicząca postawa adepta Drogi Wojownika. Postawa taka wiąże się z przyjmowaniem określonego stylu życia. Filozofia staje się tu synonimem strategii zdrowego rozsądku i treningu umiejętności, nie stanowi zaś wyłącznie spekulacji intelektualisty sprowadzającego swoją aktywność do bycia badaczem-obserwatorem. Mówimy w tym przypadku o filozofii bezpieczeństwa oraz związanej z nią mądrości opartej mocno na systematycznej, codziennej praktyce i nauce, powodujących podnoszenie potencjału autonomicznych zdolności obronnych podmiotu. Należy zwrócić uwagę, że tworzenie i stosowanie zasad funkcjonowania autonomicznego systemu bezpieczeństwa na podstawie reguł kodeksu Bushidō jest możliwe wtedy, gdy internalizacja cnót samurajskich następuje w zgodzie z ideą japońskich sztuk walki budo21. M. Aluchna, P. Płoszajski, Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008. 19 Zob. Reskrypt Cesarski do Żołnierzy i Żeglarzy (1882), [cyt. za:] A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), TWW, Warszawa 1939. 20 Por. J. Piwowarski, Siedem cnót Bushido, „Zeszyt Problemowy. Nauka ­– Praktyka – Refleksje”, Apeiron WSBPI, 2011, nr 5. 21 Budo (jap.) – liczne odmiany, metody Sztuki Walki, biorące swój po­czątek w Kraju Kwitnącej Wiśni. W odróżnieniu od bujutsu, także oznaczającego techniki i metody walki wręcz, ale w znaczeniu głównie użytkowym, budo sugeruje uduchowione bujutsu. Por. D.F. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International, Tokyo 1969; S. Mol, Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International, Tokyo 2003; M. Ueshiba, Budo. Teaching of the Founder of Aikido, Kodansha International, Tokyo 1996. Z kolei duchowo-etycznym, honorowym kodeksem japońskich rycerzy, nie­jako definiującym mentalny aspekt budo, jest Bushidō. Określa ono spo18 180 Koncepcji tej nadano nazwę karada de oboeru, co tłumaczymy „uczenie się całym ciałem”22. Elementem niezwykle użytecznym dla praktyki karada de oboeru jest systematyczne uprawianie sztuki walki przez tych ludzi, których osobowość, temperament i potrzeba samodoskonalenia powodują, iż poszukują one intensywnej, niosącej spore wyzwania metody samodoskonalenia. Nie jest najprawdopodobniej w tym miejscu konieczne, by na nowo obszernie ukazywać, jak wielki potencjał w tym zakresie oferują globalnej wiosce liczne odmiany dalekowschodnich sztuk walki23, gdyż czyniono to już wielokrotnie w obfitej literaturze światowej dotyczącej budo. Należałoby jedynie poważnie się zastanowić nad tym, czym tak naprawdę jest sztuka walki i czym różni się ona od szkoleń i od posiadania umiejętności w zakresie metod walki. Według Piwowarskiego dalekowschodnia „Sztuka Walki jest sferą kultury związaną z systemami bojowymi opisywanymi przy pomocy szczegółowej kodyfikacji, wynikającej najczęściej z dalekowschodnich inspiracji, dotyczącą technik, metod, tradycji i obyczaju, opartych na przesłankach zarówno filozoficzno-religijnych, jak też utylitarnych. Możliwie jak najskuteczniej służy ona utrzymaniu i podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa zarówno jednostek, jak również zespołów ludzkich, przez ćwiczenia i wieloaspektowy rozwój następujących elementów: 1) możliwości aktywności i skutecznego przeciwdziałania zagrożeniom ze strony osób i innych niekorzystnych okoliczności o charakterze militarnym, cywilnym, sił natury bądź konfrontacji o charakterze sportowym, 2) możliwości utrzymania, ratowania i poprawiania jakości życia, sób postępowania, wytycza drogę samorealizacji (samodoskonalenia) bez zajmo­ wania się manualnymi szczegółami aplikacji technik bojowych. Por. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokyo 1979. 22 B.L. de Mente, Samuraje a współczesny biznes, Bellona, Warszawa 2006. 23 Definiując Sztukę Walki za Cynarskim, można powiedzieć, że „Nazwa ta oznacza dyscypliny wojenne z Dalekiego Wschodu, odnoszące się do zjawiska bezpośredniej konfrontacji, rywalizacji fizycznej co najmniej dwóch przeciwników, dyscypliny o silnych związkach z religią lub filozofią i nakazujące ciągłe samodoskonalenie adepta w zakresie sztuki”. W.J. Cynarski, Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 2000, s. 17. 181 w tym bezpieczeństwa zdrowotnego oraz moralnych i estetycznych24 wartości wzajemnie się przenikających i wzmacniających w wymiarach indywidualnym oraz społecznym, 3) możliwości oparcia w okresie trwania całego życia na angażującej ciało i umysł metodzie perfekcjonistycznego samodoskonalenia, 4) poziomu umiejętności bojowych determinującego również podjęcie walki z wewnętrznymi przeciwnościami, takimi jak negatywne intencje i emocje”25. Trening sztuki walki skorelowany z „treningiem” doskonalącym etyczność postaw adepta Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa „Apeiron” umożliwia także osiągnięcie większej pewności i skuteczności w codziennych działaniach – tak indywidualnych, jak i zespołowych26. W związku z potrzebą naukowego badania dalekowschodniego podejścia do budowy kultury bezpieczeństwa w Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie powstał zespół badawczy, który realizuje badania podczas odbywających się corocznie obowiązkowych Zgrupowań Szkoleniowych studentów WSBPI „Apeiron”. Badania te zmierzają do ustalenia rankingu wartości i związanych z nimi postaw, jakimi kierują się ci studenci. Osoby te na mocy własnego wyboru są kandydatami do podążania tzw. „drogą wojownika” (chodzi o wybór określonego stylu życia). Droga ta, zarówno w życiu prywatnym. jak A. Kozyra, Estetyka zen, Trio, Warszawa 2010; D. Ambroży, Wielowymiarowość estetyki codzienności, „Zeszyt Naukowy Apeiron”, Apeiron WSBPI, 2011, nr 5; D. Ambroży, T. Ambroży, Aksjologia sportu, [w:] Realizacja wartości estetycznych w widowisku gimnastycznym poprzez kreacje wartości ciała, Estrella, Warszawa 2001; L.F. Korzeniowski, T. Ambroży, Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa a hierarchia wartości w treningu holistycznym, [w:] Annales. Medicina, Akademia Medyczna, Lublin 2005. 25 W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administrowanie jakością życia człowieka poprzez system Modern Bushidō, „IDŌ. Ruch dla kultury”, 2010, nr 10, s. 19. 26 Grupa dyspozycyjna – szczególny rodzaj grupy, mający kształtowaną przez państwo strukturę i hierarchiczność, polegającą na tym, iż mniejsze grupy składają się na większe grupy. W całości podlegają one dysponentowi. Zob. J. Skurej, Integracja i dezintegracja społecznej struktury w wojsku w kontekście socjologicznym, [w:] Rekrutacja do grup dyspozycyjnych, red. J. Maciejewski, M. Liberacki, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, 2011, s. 383. 24 182 i w przyszłej karierze zawodowej, ma oddziaływać na rzecz podnoszenia wieloaspektowo traktowanego, spektralnego bezpieczeństwa, manifestującego się w wymiarach indywidualnym i społecznym. Proces kształcenia stanowi złożony system działań podejmowanych w relacjach społecznych prowadzących do uzyskania przez jednostkę wiedzy, umiejętności i kompetencji społecznych oraz pewnego zasobu doświadczeń. Szczególnie trzy ostatnie spośród wskazanych kategorii zasługują na uwagę przy podejmowaniu problematyki wartości i przekonań normatywnych. Zdobywanie umiejętności i kompetencji (oraz doświadczeń) społecznych jest powiązane z procesem tworzenia hierarchii wartości i zbioru przekonań normatywnych, mających znaczenie porządkujące i służące możliwości dokonywania oceny zachowań i sposobów funkcjonowania. Odwołując się do poglądów Sandela, uznawanego ostatnio za zdeklarowanego rzecznika świata wartości uniwersalnych27, należałoby traktować zarówno wartości, jak i przekonania normatywne jako niezwykle istotne, choć nieco różniące się kryteria porządku społecznego. Budowanie systemu wartości i przekonań normatywnych stanowi więc proces, który ma znaczenie kluczowe dla tworzenia solidnej kultury bezpieczeństwa. Chodzi tu w szczególności o jej pierwszy filar, zawierający indywidualną tożsamość świadomego społecznie podmiotu i kulturowo uniwersalne kryteria oceny działań człowieka w otoczeniu społecznym. Mechanizmy tworzenia systemu wartości i przekonań normatywnych, stanowiących szkielet pierwszego filaru kultury bezpieczeństwa, stają się elementem ważkim w procesie kształcenia młodych ludzi. Jest to szczególnie istotne w odniesieniu do grup zawodowych funkcjonujących w szeroko rozumianej problematyce bezpieczeństwa. Potrzeba ta uwidacznia się jeszcze mocniej w przypadku członków tzw. grup dyspozycyjnych. Podejmowanie zagadnienia psychologicznych i aksjologicznych regulatorów działania jednostki działającej w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa prowadzi do kwestii analizy i interpretowania moralnych granic zachowania podmiotu. Interpretacja systemu wartości uniwersalnych niezmiennie prowadzi do problemu dopuszczalnych granic zachowań nadających się do zaakceptowania. W badaniach nad wpływem społecznym stwierdzano znaczenie kontekstu społecznego i sytuacyjnego Zob. M. Sandel, Czego nie można kupić za pieniądze. Moralne granice rynku, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012. 27 183 dla istotnego modyfikowania standardowych zachowań jednostki, wychodzących poza granice uniwersaliów w zakresie wartości, a więc tym samym nienadających się do zaakceptowania i budzących sprzeciw. Jednocześnie takie przypadki prowadzą także do przywoływania kategorii heroizmu jako zachowania stanowiącego drugi kraniec zakresu zmienności opisywanego wymiaru zachowania człowieka. Badanie wartości, postaw i przekonań normatywnych wymaga przyjęcia wstępnych ustaleń dotyczących sposobu rozumienia tych terminów i rozróżniania bardziej szczegółowych kategorii w tym obszarze problematyki badawczej. W interpretacjach metodologicznych zwraca się uwagę na niezbędność odróżniania wartości od przekonań normatywnych. Potrzeba ta ujawnia się w aspekcie uświadamiania sobie powyższych czynników przez podmiot. Zwykle podkreśla się wgląd podmiotu w wyznawane przez siebie wartości. Stanowią one wewnętrzne regulatory zachowania jednostki, prowadzące do konstruowania i modyfikowania jej zachowań w określonych warunkach. Należy jednakże zwracać uwagę na pewien niezwykle istotny, ale niestety rzadko brany pod uwagę sposób rozróżniania wartości. Chodzi o istnienie dwóch typów wartości. Mowa tu o podziale wartości na: • Wartości jawne, oraz • Wartości ukryte. W drugim z wyżej wymienionych przypadków wartości będą prezentowane implicite, w sposób niekoniecznie dostępny na poziomie samokontroli i wglądu podmiotu we własne działanie. Taki sposób interpretacji jest zwykle wykorzystywany w przypadku przekonań normatywnych, które są traktowane jako nabyte i jednocześnie wysoce zautomatyzowane regulatory działania jednostki28. Wskazanie na takie rozróżnienie jest uzasadnione szczególnie wtedy, gdy podejmuje się problematykę samodoskonalenia w ramach profesjonalnych działań w pracy ze studentami kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne (lub bezpieczeństwo narodowe), szkolącymi się między innymi w zakresie sztuk walki29. Nieść to może istotne konsekwencje dla uzyskiwanych wyników. Odwoływanie się do metod samoobserwacyjnych, sprowadzonych do postaci skali wartości, skutkuje zwykle prezen Por. K. Skarżyńska, Człowiek i polityka. Zarys psychologii politycznej, Wykłady z psychologii, t. 13, Scholar, Warszawa 2005, s. 41–43. 29 W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administrowanie jakością…op.cit. 28 184 towaniem przez osoby badane deklaracji dotyczących siły akceptowania określonych wartości. Nie stanowi to jednak dla badacza wystarczającego materiału, pozwalającego na wnioskowanie o wyrażaniu tych wartości na poziomie ukrytym (wartości wyrażanych implicite). Dotarcie do wyników związanych z wyrażaniem wartości na poziomie jawnym (wartości dane explicite) wydaje się mniej rzetelnym (a mówiąc dobitniej – bardziej powierzchownym) źródłem informacji na temat istotnych, realnych regulatorów zachowania jednostki. Jest to problem złożony, także dlatego, że z reguły mamy do czynienia z występowaniem naturalnych różnic w zakresach posiadanej łatwości dokonywania rzetelnego wglądu w funkcjonowanie podmiotów, co jest uwarunkowane zmiennymi osobowościowymi. Wartości wyrażane explicite stanowią więc niezbyt wiarygodny materiał uzyskiwany od osób badanych. Jest to związane przede wszystkim z konstrukcją metod samoobserwacyjnych, w których osoby badane, deklarując podzielanie określonych wartości, wyrażają raczej opinie i poglądy akceptowane oraz oczekiwane w określonych warunkach społecznych i kulturowych niż takie, z którymi w pełni by się identyfikowały. Dostęp do wartości i przekonań normatywnych w pełni podzielanych, czyli głęboko zinternalizowanych i wyrażanych implicite, jest o wiele bardziej prawdopodobny przez stosowanie takich procedur badawczych, które dają badaczowi dostęp do wartości utajonych, w jakie jest wyposażony obserwowany podmiot. W przedstawianej konceptualizacji warto również pamiętać o rozróżnieniu wartości dokonanym przez Rokeacha. Typologia wartości określona przez Rokeacha wyróżnia: • Wartości ostateczne, oraz • Wartości instrumentalne30. Zarówno w sytuacji empirycznego badania wartości, jak i działań służących kształtowaniu, rozwijaniu oraz pogłębianiu świadomości podmiotu w tym zakresie, kategoryzacja ta ma zasadnicze znaczenie i w żadnym razie nie powinna być marginalizowana. Podejmowanie badań o charakterze eksperymentalnym może dawać zdecydowanie większe szanse na uzyskanie wyników opisujących wartości ukryte (dane na poziomie implicite). Wymaga to jednak przygotowania właściwie zaprogramowanej procedury eksperymentalnej, pozwalającej na uchwycenie istotnych zależności pomiędzy 30 Por. Rokeach M., The Nature of Human Values, Free Press, New York 1973. 185 wartościami podmiotu a jego zachowaniami wobec określonych obiektów rzeczywistości, w której podmiot działa (obiekty fizyczne, społeczne i abstrakcyjne). Być może pozwoli to także na odniesienie się do problemu uniwersalnej hierarchii wartości, w której istnienie wielu badaczy wątpi, albo chociażby wypowiada się o jej istnieniu w sposób jedynie hipotetyczny31. Stwarzać to może także inne możliwości w postaci wiązania problematyki wartości z problematyką osobowości32. Próby identyfikowania uniwersalnej hierarchii wartości można interpretować w zestawieniu ze stosowaniem teorii osobowości Costy i McCrae, w której identyfikuje się pięć czynników pojmowanych w sposób uniwersalny33. W standardowych badaniach dotyczących hierarchii wartości używa się kwestionariuszy i skal odwołujących się do danych samoobserwacyjnych, które mają określony poziom trafności i rzetelności techniki badawczej, pozwalający na traktowanie jej jako metody badania psychometrycznego. Można wskazać w tej grupie metody takie jak Skala Wartości Rokeacha (RVS) służąca do badania wartości ostatecznych i instrumentalnych (po 18 wartości w każdej podgrupie). Kolejna stosowana skala nosi nazwę Skala Wartości Schelerowskich (SWS). Służy do badania wartości za pomocą dwu skal: 50-itemowej (wersja D) i 37-itemowej, w której wyróżniono podskale wartości hedonistycznych, wartości witalnych, wartości estetycznych, wartości prawdy, wartości moralnych, wartości świętości świeckich, wartości świętości religijnych. Podejmowanie badań nad postawami, wartościami i przekonaniami jednostki wymaga przeprowadzenia systemowej konceptualizacji podejmowanego problemu badawczego. Budowanie osobowości jednostki przygotowywanej do roli zawodowej oficera podejmującego relacje z podwładnymi, sprowadzające się do Zob. P. Brzozowski, Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja?, „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48, s. 261–276. 32 J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy. Nauka – Praktyka – Refleksje”. Nr 2, Apeiron WSBPI, Kraków 2011, s. 31–41. 33 Por. B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2008; Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, red. J. Strelau, t. II, PWN, Warszawa 2008. 31 186 szkolenia, rozwijania instrumentalnych sprawności i kierowania ich zachowaniem, nie powinno, a nawet nie może odbywać się bez odwołania się do zasobów własnych jednostki. Odwołując się do roli zasobów własnych podmiotu, mamy na myśli zdolność dokonywania wglądu w swoje działanie i podejmowania decyzji oraz wyborów dotyczących procesu rozwoju własnego. Takie działania zwykle stanowią o sensie i znaczeniu wskazanego wyżej czynnika rozwoju osobowości w postaci aktywności własnej podmiotu. W kontekście rangi działań podejmowanych wobec własnej osoby i własnego rozwoju czynnik ten jest szczególnie znaczący dla możliwości podejmowania profesjonalnych działań związanych z problematyką szkolenia i kierowania. Wskazane profesjonalne działania prowadzone w stosunku do swoich podkomendnych sprowadzają się zwykle na początku do potrzeby zbudowania właściwej relacji interpersonalnej, umożliwiającej skuteczne wywieranie konstruktywnego wpływu społecznego, precyzyjnie odróżnianego od manipulowania zachowaniem podwładnych34. Wydaje się więc uzasadnione mocne podkreślenie znaczenia aktywności własnej podmiotu dla rozwoju jego osobowości, jak również dla sprawnego i skutecznego wchodzenia w relacje z innymi osobami. Eksponowanie problematyki aktywności własnej podmiotu w pracy z przyszłymi oficerami wydaje się szczególnie istotne z punktu widzenia problematyki wartości odniesionej do samooceny, konstruktywnego obrazu własnej osoby i dbania o własny wizerunek w relacjach z innymi35. Te osobowościowe mechanizmy stanowią znaczące regulatory, jednocześnie wskazujące na wysoką rangę czynnika aktywności własnej w rozwoju osobowości jednostki. Aktywność własna jednostki odniesiona do problematyki rozwoju podmiotu, świadomie skoncentrowanego na potrzebie samodoskonalenia i oczekiwanego skutku w postaci rozwoju własnego, zgodnego z regułą motywacji właściwej dla wyższego piętra potrzeb w interpretacji Maslowa, dotyczy ogólnie rozumianej potrzeby dokonywania się rozwoju podmiotu. Nie jest to tylko zaspokajanie potrzeb (niższe piętro potrzeb) sprowadzające się W. Czajkowski, Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] Człowiek – praca – organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze, red. F. Bylok, A. Czarnecka, A. Słocińska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2010, s. 38–46. 35 Zob. M. Leary, Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. 34 187 do uzupełniania braku elementu koniecznego dla sprawnego funkcjonowania, ale realizowanie potrzeby określonej progresji, polegającej na osiąganiu wyższego poziomu funkcjonowania w obszarze motywacji działań podmiotu. Jest to dla rozumienia koncepcji Maslowa kluczowy sposób interpretacji mechanizmu zaspokajania potrzeb wyższego rzędu, określanych również terminem metapotrzeb. Taki sposób interpretacji problematyki rozwoju własnego i samodoskonalenia jest bliski koncepcji rozwijanej przez Piwowarskiego36, który opisując problematykę samodoskonalenia, przywołuje zasadnicze cnoty Bushidō. Właściwie wszystkie te cnoty są powiązane i uwarunkowane ostatnią – samokontrolą. Prawość (i mądrość), życzliwość, szacunek (i uprzejmość), odwaga, lojalność (i honor), szczerość (i uczciwość) oraz pietyzm rodzinny są powiązane z relacjami społecznymi. Rozwijanie i spełnianie tych cnót w sposób zasadniczy wymaga kontrolowania własnego zachowania i zdawania sobie sprawy z tego, jaki jest charakter danej relacji z inną osobą. Równie istotne jest to w przypadku cnoty mądrości, niewątpliwie zazębiającej się z problematyką samokontroli. W ich przypadku warunek samokontroli i aktywności własnej jest istotnie spełniony. Wydaje się także, że realizowanie opisywanych cnót Bushidō jest istotnie uwarunkowane poziomem dojrzałości i stopniem rozwoju indywidualnego podmiotu. Kierowanie się wartościami kodeksu Bushidō w funkcjonowaniu podmiotu wymaga dysponowania zintegrowanymi mechanizmami regulacyjnymi, które pozwalają na traktowanie ich jako istotnych kryteriów właściwego działania. Nabycie takich mechanizmów regulacyjnych jest wynikiem uczestniczenia przez podmiot w dwojakiego rodzaju procesach. Po pierwsze, jest to podleganie różnorodnym wpływom zachodzącym w ramach procesu socjalizacji. Po wtóre, jest to proces dojrzałego budowania struktury własnego ja oraz poczucia własnej wartości, wynikających z samodzielnego monitorowania efektów (poziomu skuteczności) własnego działania. Dzięki jednoczesnemu występowaniu obydwu wyżej wymienionych procesów dochodzi do internalizacji i automatyzacji funkcjonowania systemu wartości uniwersalnych oraz zbioru przekonań normatywnych, sta J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, s. 294–303; tegoż, Etyka funkcjonariusza Policji. Źródła, motywacja, realizacja, Apeiron WSBPI, Kraków 2012, s. 177. 36 188 nowiących o etycznych rysach ram zachowania podmiotu. Dlatego też, zarówno w już zrealizowanych, jak i przygotowywanych projektach badawczych kładzie się wyraźny nacisk na znaczenie zmiennych osobowościowych w wyznaczaniu wzorów zachowania jednostki, odniesionych jednocześnie do struktury ja, poczucia własnej wartości i do doświadczania sfery wartości podczas funkcjonowania podmiotu w relacjach z innymi osobami. Równocześnie podkreśla się także znaczenie rozstrzygnięć metodologicznych związanych z potrzebą uzupełniania metod samoobserwacyjnych metodami pozwalającymi na uzyskanie dostępu do warstwy poziomu wartości utajonych. Rozstrzygnięcia takie są również powiązane z teoretyczną konceptualizacją podejmowanej problematyki. Metody samoobserwacyjne będą bardziej właściwe w naukowym podejściu zorientowanym scjentystycznie. Wydaje się także, że również w przypadku procedur eksperymentalnych dających możliwość pomiaru wartości ukrytych pozostaje się w tym samym obszarze orientacji metodologicznej. Z kolei podjęcie badań naukowych ukierunkowanych na eksplorację indywidualnego doświadczania podmiotu, kontaktu z samym sobą, będzie bardziej właściwe w podejściu fenomenologiczno-egzystencjalnym oraz w podejściu o charakterze klinicznym37. W cytowanej pracy Horynia38 położono nacisk na zmienne dotyczące wpływu szeroko rozumianego środowiska, jednocześnie marginalizując znaczenie zmiennych osobowościowych. W podejmowanej problematyce przekonań i wartości wydaje się szczególnie istotne uwzględnianie czynników osobowościowych, identyfikowanych chociażby w intensywnie wykorzystywanej w badaniach metodzie Costy i McCrae Neo-FFI39. Metoda ta opiera się na teorii osobowości, w której Costa i McCrae40 zidentyfikowali pięć czynników osobowościowych mających uniwersalny i ponadkulturowy charakter. Czynnikami tymi są: 1) neurotyczność, 2) otwartość, 3) ekstrawersja, 4) ugodowość oraz 5) sumienność. W. Czajkowski, Współczesna myśl psychologiczna, [w:] Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, red. W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona, WSP, Kraków 2008, s. 12–36. 38 W. Horyń, op. cit. 39 B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. Śliwińska, op. cit.; J. Strelau, op. cit. 40 Por. R.R. McCrae, P.T. Costa, Osobowość dorosłego człowieka, WAM, Warszawa 2006. 37 189 Proponowany kierunek poszukiwań wydaje się uzasadniony z powodu znaczenia zmiennej określanej aktywnością własną podmiotu. Budowanie zespołu względnie stabilnych przekonań oraz systemu wartości charakteryzujących funkcjonowanie danego podmiotu będzie najprawdopodobniej uwarunkowane wskazanymi powyżej zmiennymi osobowościowymi. Dlatego też wobec przyjętych założeń zasadne jest konstruowanie projektu badawczego, w którym koncentruje się uwagę na poszukiwaniu zależności między preferowaniem wartości stanowiących cnoty Bushidō a zmiennymi osobowościowymi wyróżnianymi w koncepcji Costy i McCrae. Odnoszenie się do wskazanych cnót wydaje się celowe szczególnie wtedy, gdy próbuje się opisywać i wyjaśniać psychologiczne oraz aksjologiczne uwarunkowania działania podmiotu. Podejmowanie problematyki pracy w kontakcie z młodymi adeptami sztuki wojennej, będącej przedmiotem powyższych rozważań, może stanowić przyczynek do rozszerzenia perspektyw spostrzegania, rozumienia i doświadczania własnego funkcjonowania w warstwie psychologicznej i aksjologicznej. Autorzy konstruowanego projektu badawczego rozumieją podejmowanie takich działań jako pewien standard, realizowany w kontakcie ze słuchaczami zarówno w trakcie zajęć z obszaru etyki, psychologii i zarządzania, jak treningów w zakresie sztuk walki. W ramach omawianego projektu badawczego rozumie się takie procedury jako realizowanie Misji szkoły, skoncentrowanej na doskonaleniu i samodoskonaleniu studenta szkoły bezpieczeństwa. Zasadniczym celem i efektem takich działań zwykle staje się pogłębienie wglądu w swoje funkcjonowanie oraz lepsze zrozumienie problematyki wpływu społecznego, niewątpliwie zaznaczającego swe oddziaływanie w relacjach społecznych41. Wgląd w swoje funkcjonowanie oraz uzyskanie sprawności poruszania się w realiach współczesnych relacji społecznych stanowią zasadnicze elementy budowania profesjonalnych wzorów skutecznego działania, koniecznych w radzeniu sobie z wyzwaniami zwykle obecnymi w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Kontekst zagrożenia własnego bezpieczeństwa i bezpieczeństwa innych wymaga w sposób oczywisty podejmowania opisywanych w projekcie wartości i przekonań normatywnych. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007. 41 190 Warto zwrócić uwagę na potrzebę dokonywania badań empirycznych także w środowiskach niezwiązanych ze służbami mundurowymi i pracownikami ochrony. Sytuacje zagrożenia bezpieczeństwa personalnego (indywidualnego) i publicznego są zwykle wpisane w specyfikę kontekstów, w których działają służby mundurowe i pracownicy komercyjnych służb (firm) ochrony – wszyscy będący członkami tzw. grup dyspozycyjnych. Przy dokonywaniu konceptualizacji problematyki wartości i przekonań normatywnych zachodzi też potrzeba dokonywania badań o charakterze międzynarodowym czy ponadkulturowym. Prowadzenie badań w innych warunkach kulturowych pozwoli zarówno na uwzględnianie specyfiki mechanizmów tworzenia i funkcjonowania systemu wartości, jak i na potwierdzenie ich uniwersalności. Autorzy podejmujący problematykę znaczenia uwarunkowań kulturowych zachowań jednostki zwracają uwagę na potrzebę odkrywania inności własnej i cudzej42. Funkcjonowanie w typowych dla XXI wieku warunkach pluralizmu i globalizmu w sposób istotny wymaga takich działań od ludzi świadomych swoich zasobów i otwartych na doświadczanie odmienności, ale również podobieństw i analiz w działaniu przedstawicieli innych kultur. Prowadzenie tak ukierunkowanych badań może pozwolić na zidentyfikowanie bardziej uniwersalnych mechanizmów funkcjonowania wartości i przekonań normatywnych, regulujących zachowania jednostki. Badania takie mogą także ułatwić wyjaśnianie i interpretacje tworzenia się hierarchii wartości, jak również pozwolą na lepsze rozumienie wpływu wartości jawnych i utajonych na zachowanie podmiotu w sytuacjach standardowych i ekstremalnych. Podobnie też może stworzyć możliwości klarownego rozróżniania i interpretowania wartości ostatecznych oraz instrumentalnych. Porównywanie obydwu kontekstów sytuacyjnych stanowić może o lepszym rozumieniu podobieństw oraz różnic w działaniu psychologicznych i aksjologicznych mechanizmów regulacyjnych zachowania danego podmiotu. Tak sformułowano teoretyczne zręby przyszłego eksperymentu badawczego o charakterze multidyscyplinarnym, aksjologiczno-psychologicznym, dotyczącym pierwszego filara kultury bezpieczeństwa. Zob. P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa 2009. 42 191 Należy wyjaśnić również, że wskazane jest podejmowanie działań konceptualizacyjnych, służących uporządkowaniu sposobu rozumienia i interpretacji podstawowych pojęć z obszaru problematyki wartości z jednej strony i przekonań normatywnych z drugiej. Dopiero takie zaangażowanie w samodoskonalenie daje szanse na uruchomienie dynamicznej progresji w obrębie autonomicznej kultury bezpieczeństwa, a wyjaśnianie zasadniczych mechanizmów regulacji zachowania jednostki w postaci wartości jawnych oraz ukrytych, ostatecznych i instrumentalnych, a także przekonań normatywnych, jest bez podjęcia wskazanych działań porządkujących niemożliwe. Reasumując – interdyscyplinarność projektu i nakierowanie na przeciwdziałanie zagrożeniom określonego podmiotu sytuuje proponowane badania pierwszego filara kultury bezpieczeństwa w obrębie gałęzi nauk o bezpieczeństwie. Bezpieczeństwo zaś traktować możemy jako wartość, jako stan niezagrożenia, ewentualnie jako proces (rozwoju). Ta trzecia interpretacja fenomenu bezpieczeństwa ma bezpośredni związek z procesem samodoskonalenia, podnoszącym autonomiczną obronność określonego podmiotu, czyli dyspozycje do reagowania na wewnętrzne i zewnętrzne zagrożenia oraz zasób możliwości przeciwdziałania zagrożeniom. Oczekiwane dyspozycje można zarówno doskonalić, jak i badać w odniesieniu do komplementarnego podejścia sekuritologicznego, w szczególności zaś do interpretacji aksjologiczno-psychologicznej. Ze względu na zaprezentowane interdyscyplinarne podejście wrócimy na moment od szczegółu do ogółu. Geneza współczesnych nauk o bezpieczeństwie „sięga ubiegłego wieku, choć niektórzy autorzy wskazują na jej mityczne i historyczne przesłanki […]”43 Jak twierdzi Zalewski, uogólniając, można przyjąć, że ta nowa dyscyplina ma dwa główne nurty. Pierwszy z nich jest nurtem sekuritologicznym, odnoszącym się do bezpieczeństwa personalnego, którego uwaga kieruje się na „człowieka i wyznawane przez niego wartości”44 pozwalające mu realizować swe aspiracje w wymiarach indywidualnym i spo Zob. L. F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie…, s. 17–31; zob. także R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995; J. Świniarski, Główne koncepcje wojny, pokoju i bezpieczeństwa filozofów starożytnych i średniowiecznych, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa – bezpieczeństwo w edukacji, red. R Rosa, J. Świniarski, UP-H, Siedlce 2010. 44 L.F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie…, s. 32. 43 192 łecznym. Duże znaczenie odgrywa tutaj humanistyczny i społeczny wymiar spuścizny człowieka, niezbędny do podjęcia rozważań o bezpieczeństwie. „Współczesny zakres znaczeniowy terminu bezpieczeństwo w starożytności oddawany był często przez cały wachlarz problemów związanych z zagadnieniem szczęścia, pomyślności i harmonii oraz sprawiedliwości. O ile zagadnienie szczęścia i pomyślności odnoszone bywa najczęściej przez tych filozofów do życia indywidualnego i jego stanu, to zagadnienia harmonii, porządku i sprawiedliwości do ponadindywidualnego, społecznego i politycznego oraz nawet przyrodniczego”45. Niniejszy artykuł nawiązuje do sekuritologicznej optyki nauk o bezpieczeństwie i do przynależnej tu, w swej istocie opartej na dążeniu do samorealizacji46 Drogi wojownika. Dla pójścia tą Drogą bardzo istotne są wartości – zarówno jawne, jak i ukryte. Drugi z głównych nurtów nauk o bezpieczeństwie dotyczy organizacji bezpieczeństwa i obronności. Udział wielu różnych dyscyplin naukowych, który jest niezbędny w przypadku formułowania badań dotyczących możliwości przeciwdziałania zagrożeniom, „skutkuje uznaniem – jak zwraca uwagę Zalewski – podejścia [interdyscyplinarnego] jako wyznacznika tożsamości sekuritologii”47. BIBLIOGRAFIA Aluchna M., Płoszajski P., Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2008. Ambroży D., Ambroży T., Aksjologia sportu, [w:] Realizacja wartości estetycznych w widowisku gimnastycznym poprzez kreacje wartości ciała, Estrella, Warszawa 2001. Ambroży D., Wielowymiarowość estetyki codzienności, „Zeszyt Naukowy Apeiron”, Apeiron WSBPI, 2011, nr 5. Boski P., Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, PWN, ACADEMICA Wydawnictwo Szkoły Wyższej Psychologii Społecznej, Warszawa 2009. J. Świniarski, op. cit., s. 27. J. Ratajczak, Dwie teorie samorealizacji, [w:] „The Peculiarity of Man” vol 7. 47 S. Zalewski, op. cit, s. 33; por.: L. F. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie…, s. 48; J. Gryz, Zarys podstaw teorii bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2010, s. 27. 45 46 193 Brzozowski P., Uniwersalna hierarchia wartości – fakt czy fikcja?, „Przegląd Psychologiczny”, 2005, (3), T. 48. Campbell J., Hall C., Lindzey G., Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2006. Cialdini R., Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007. Cieślarczyk M., Fenomen bezpieczeństwa i zjawisko kryzysów postrzegane w perspektywie kulturowej, [w:] Jedność i różnorodność, red. E. Rekłajtis, B. Wiśniewski, J. Zdanowski, ASPRA-JR, Warszawa 2010. Cieślarczyk M., Kultura bezpieczeństwa i obronności, Wyd. AP, Siedlce 2010. Cynarski W.J., Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Rzeszów 2000. Czajkowski W., Piwowarski J., Administrowanie jakością życia człowieka poprzez system Modern Bushidō, „IDŌ. Ruch dla kultury”, 2010, nr 10. Czajkowski W., Warunki normatywne nawiązywania kontaktu a manipulowanie w relacjach organizacyjnych i administracyjnych, [w:] Człowiek – praca – organizacja. Wymiary socjologiczne, psychologiczne i zarządcze, red. F. Bylok, A. Czarnecka, A. Słocińska, Politechnika Częstochowska, Częstochowa 2010. Czajkowski W., Współczesna myśl psychologiczna, [w:] Podstawy psychologii. Podręcznik dla studentów kierunków nauczycielskich, red. W. Pilecka, G. Rudkowska, L. Wrona, WSP, Kraków 2008. Draeger D.F., Smith R., Asian Fighting Arts, Kodansha International, Tokyo 1969. Duchowy rozwój człowieka, red. P. Socha, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2000. Fierke K., Changing Games, Changing Strategies: Critical Investigations in Security, Manchester University Press 1998. Glen A., Aksjologiczne i ontologiczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego. Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo 2010, t. 1, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2010. Gryz J., Zarys podstaw teorii bezpieczeństwa, AON, Warszawa 2010. Horyń W., Środowisko wojskowe a kształtowanie osobowości podchorążych, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2006. 194 Janik P., Koncepcja przekonania w ujęciu semiotyczno-pragmatycznym: Charles S. Peirce (1839–1914), WAM, Kraków 2011. Jarmoszko S., Nowe wzory kultury bezpieczeństwa a procesy deterioracji więzi społecznej, [w:] Jedność i różnorodność. Kultura vs. kultury, red. E. Rekłajtis, R. Wiśniewski, J. Zdanowski, Aspra-JR, Warszawa 2010. Kahneman, D., Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym, Media Rodzina, Poznań 2012. Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe,. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, TWO, Zeszyt Problemowy nr 1 (61) 2010. Kłoskowska A., Socjologia kultury, PWN, Warszawa 2007. Kmita J., Banaszak G., Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury, Instytut Kultury, Warszawa 1994. Korzeniowski L.F., Ambroży T., Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa a hierarchia wartości w treningu holistycznym, [w:] Annales. Medicina, Akademia Medyczna, Lublin 2005. Korzeniowski L.F., Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008. Korzeniowski L.F., Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”, 2007, nr 5. Korzeniowski L.F., Pepłoński A., Wywiad gospodarczy. Historia i współczesność, EAS, Kraków 2005. Kozyra A., Estetyka zen, Trio, Warszawa 2010. Kroeber A., Istota kultury, PWN, Warszawa 2002. Kudelska M., Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, red. B. Szymańska, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2002. Kulczycki R., Bezpieczeństwo a nauka i dydaktyka, [w:] Współczesne postrzeganie bezpieczeństwa, red. K. Jaroszyński, B. Wiśniewski, T. Wojtaszek, WSA, Bielsko-Biała 2007. Leary M., Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2012. Linde M.S.B., Słownik języka polskiego, t. I (reprint), Warszawa 1994. Malinowski B., Naukowa teoria kultury, [w:] Szkice z teorii kultury, Książka i Wiedza, Warszawa 1958 Maslow A., Motywacja i osobowość, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009. 195 McCrae R.R., Costa P.T., Osobowość dorosłego człowieka, WAM, Warszawa 2006. Mente de B.L., Samuraje a współczesny biznes, Bellona, Warszawa 2006. Metody badań nad bezpieczeństwem i obronnością, red. P. Sienkiewicz, AON, Warszawa 2010. Mol S., Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International, Tokyo 2003. Piwowarski J., Etyka funkcjonariusza Policji. Źródła, motywacja, realizacja, Apeiron WSBPI, Kraków 2012. Piwowarski J., Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy. Nauka – Praktyka – Refleksje”. Nr 2, WSBPI Apeiron, Kraków 2011. Piwowarski J., Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011. Piwowarski J., Siedem cnót Bushido, „Zeszyt Problemowy. Nauka – – Praktyka – Refleksje”, Apeiron WSBPI, 2011, nr 5 Piwowarski J., Zachuta A., Pojęcie bezpieczeństwa w naukach społeczno- prawnych, Apeiron WSBPI, Kraków 2013. Psychologia. Podręcznik akademicki. Psychologia ogólna, red. J. Strelau, t. II, PWN, Warszawa 2008. Ratajczak J., Dwie teorie samorealizacji, [w:] „The Peculiarity of Man” vol 7. Reskrypt Cesarski do Żołnierzy i Żeglarzy (1882), [cyt. za:] A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), TWW, Warszawa 1939. Rokeach M., The Nature of Human Values, Free Press, New York 1973. Rosa R., Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995. Rosa R., Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej i irenologicznej, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2009. Rozporządzenie w sprawie obszarów wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych z dnia 8 sierpnia 2011 r., Dz. U. z 2011 r., nr 179, poz. 1065. Sandel M., Czego nie można kupić za pieniądze. Moralne granice rynku, Kurhaus Publishing, Warszawa 2012. Scruton R., Kultura jest ważna. Wiara i uczucie w osaczonym świecie, Zysk i S-ka, Poznań 2010. 196 Skarżyńska K., Człowiek i polityka. Zarys psychologii politycznej, Wykłady z psychologii, t. 13, Scholar, Warszawa 2005 Skurej J., Integracja i dezintegracja społecznej struktury w wojsku w kontekście socjologicznym, [w:] Rekrutacja do grup dyspozycyjnych, red. J. Maciejewski, M. Liberacki, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2011. Studia bezpieczeństwa, red. P.D. Williams, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2012. Świniarski J., Główne koncepcje wojny, pokoju i bezpieczeństwa filozofów starożytnych i średniowiecznych, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa – bezpieczeństwo w edukacji, red. R Rosa, J. Świniarski, UP-H, Siedlce 2010. Uchwała Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów Naukowych z dnia 28 stycznia 2011 r. zmieniająca uchwałę w sprawie określenia dziedzin nauki i dziedzin sztuki oraz dyscyplin naukowych i artystycznych, MP z 2011 r., nr 14, poz. 149. Ueshiba M., Budo. Teaching of the Founder of Aikido, Kodansha International, Tokyo 1996. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokyo 1979. Zajas S., Aksjologiczne i ontologiczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego. Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo 2010, t. 1, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2010. Zajas S., Nauki wojskowe a nauki o bezpieczeństwie i obronności, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego. Bezpieczeństwo 2010, t. 2, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2011. Zalewski S., W poszukiwaniu tożsamości nauk o bezpieczeństwie, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, tom III, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2012. Zawadzki B., Strelau J., Szczepaniak P., Śliwińska M., Inwentarz osobowości NEO-FFI Costy i McCrae, Pracownia Testów Psychologicznych PTP, Warszawa 2008. Zdrodowski B., Dylematy poznawcze bezpieczeństwa, [w:] Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego. Bezpieczeństwo 2010, t. 2, red. P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda, AON, Warszawa 2011. Zimbardo P., Efekt Lucyfera. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?, PWN, Warszawa 2008. 197 Zakończenie WYMIARY KULTURY A SZANSE I WYZWANIA BEZPIECZEŃSTWA Podejmowanie problematyki interpretacji kulturowych wzorów funkcjonowania stanowi niezwykle praktycznie użyteczny wątek analizy funkcjonowania społecznego jednostki żyjącej w warunkach współczesnej cywilizacji. Sprawność wchodzenia w relacje jest traktowana jako ważki instrument wykorzystywany w interakcjach społecznych w wielu kontekstach, jakie można przywołać w takiej analizie. Umiejętności słuchania, skutecznego nadawania informacji, posiadanie dobrej orientacji i doświadczenia w interpretacji sygnałów niewerbalnych, kompetencje w zakresie skutecznej perswazji są instrumentami skutecznego działania. Analogicznie sprawności porządkowania i kategoryzowania rzeczywistości fizycznej i społecznej stanowią kluczowy element działania jednostki w świecie. Wymiar skuteczności działania ma podstawowe znaczenie w wywieraniu wpływu społecznego analizowanego w perspektywie kontekstu językowego, behawioralnego, interpersonalnego, zadaniowego i kulturowego. Kompetencje kulturowe i komunikacyjne posiadają swoje szczególne znaczenie w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa jednostki, grup społecznych i większych zbiorowości w postaci narodu, czy też państwa. Pozwalają one na sprawne rozpoznanie sytuacji, intencji działań agresora oraz użycie adekwatnych do określonych warunków instrumentów komunikacyjnych. Stąd też uznaje się, że kompetencje kulturowe i komunikacyjne stanowią kluczowe instrumentarium użyteczne w warunkach zagrożenia i sytuacjach kryzysowych. W takich warunkach konieczne jest poodejmowanie działań związanych z negocjowaniem z agresorem, terrorystą bądź osobą usiłującą wprowadzić innych w błąd powodując tym samym poważane zagrożenie bezpieczeństwa w obszarze personalnym, grupowym, społecznym, narodowym, czy nawet międzynarodowym. Brak kompetencji we wskazanych zakresach prowadzi do nieuchronnego fiaska prowadzonych przez jednostkę działań i podejmowanych relacji społecznych. 199 Taka problematyka posiadająca istotne znaczenie dla człowieka żyjącego w XXI wieku niewątpliwie dotyczy kwestii bezpieczeństwa i zagrożeń, które podważają możliwość jego utrzymania. Zagrożenia związane z codziennymi warunkami bytowymi dotykają każdej jednostki, podobnie jest z zagrożeniami, które mają inny charakter powiązany ze współczesną cywilizacją i kontrowersjami w relacjach międzyludzkich i w szczególności w relacjach międzykulturowych. Kwestie te prowadzą nieuchronnie do problematyki zagrożeń terrorystycznych i przestępczości, gdzie w sposób oczywisty pojawiają się problemy dotyczące moralnego wymiaru działań człowieka uwikłane w kontekst kłamstwa, przestępczości, norm etycznych i uczciwości. Rodzi to w interpretacji szereg wyzwań, szans, zagrożeń i kontrowersji związanych z kontekstem bezpieczeństwa1. Równie ważki problem dotyczy ułożenia konstruktywnych relacji pomiędzy płaszczyzną funkcjonowania indywidualnego w obszarze intrapersonalnym oraz interpersonalnym. Warto w tym miejscu podkreślić, że sprawność wglądu w funkcjonowanie podmiotu prowadzi zwykle do bardziej efektywnego jego działania w relacjach społecznych2. Analiza i interpretacja mechanizmów przebiegu interakcji w sposób bezpośredni jest uwikłana w problematykę bezpieczeństwa i jego zagrożenia. Codzienne funkcjonowanie jednostki w relacjach społecznych może prowadzić do sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa indywidualnego i personalnego. Wynikać to może choćby z działań podejmowanych przez innych mających na celu uzyskanie korzyści własnych kosztem partnera w relacji interpersonalnej. Taki kontekst opisuje się zwykle za pomocą pojęcia manipulowania3. Poza codziennymi sytuacjami można oczekiwać pojawiania się sytuacji wyjątkowych i kryzysowych, w których zagrożenie bezpieczeństwa jest związane z działaniami przestępczymi i terrorystycznymi, Por. J. Piwowarski, Fenomen bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. 2 Por. W. Czajkowski, Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014. 3 W. Czajkowski, Bezpieczeństwo a relacje społeczne i manipulacja, [w:] Bezpečne Slovensko a Europska Unia. Zbornik prispevkov 5. Medzinárodnej vedeckej konferencie, 10-11 November 2011, Košice, Slovensko. Košice: Vysoka škola bespečnostného manažerstva. 1 200 w których zagadnienia psychologicznych mechanizmów komunikowania i negocjowania ma podstawowe znaczenie dla możliwości uniknięcia bądź zwalczania tych zagrożeń. Znakomitym przykładem takiej interpretacji jest praca Johna Horgana dotykająca problematyki psychologii terroryzmu, w której podejmuje się kwestie osobistego i społecznego kontekstu terroryzmu. Pamięta się również o tym, że w tej problematyce są uwikłane czynniki indywidualne, społeczne i kulturowe wymagające wysokiego poziomu kompetencji od osób podejmujących wysiłki mające na celu zapobieganie i zwalczanie zagrożeń terrorystycznych4 . W sytuacji zagrożenia pojawiają się typowe reakcje o charakterze obronnym (angażujące mechanizmy obronne osobowości) w postaci: • zachowań agresywnych, • ucieczki, • protestu, • dezorganizacji zachowania (czynności), • stuporu i amnezji (w skrajnych przypadkach). W warunkach oczekiwania na nową, trudną sytuację antycypacja niebezpieczeństwa prowadzi do dezorganizacji zachowania, zaś w momencie znalezienia się w tych trudnych warunkach podmiot radzi sobie w nich skutecznie. Podobnie jest w trudnych warunkach bojowych, gdy funkcjonariusze służb mundurowych, bądź grup dyspozycyjnych nie odczuwają strachu. Jednakże wydaje się, że pewien poziom napięcia emocjonalnego ma znaczenie przystosowawcze podnosząc poziom sprawności wykonania zadania. Jest to prawidłowość zgodna z prawem Yerkesa-Dodsona, w którym analizuje się zależność pomiędzy poziomem napięcia emocjonalnego i poziomem sprawności działania. Wysoką sprawność działania uzyskuje się przy średnich poziomach napięcia emocjonalnego, Natomiast w przypadku niskich i wysokich poziomów napięcia emocjonalnego sprawność działania jest zdecydowanie niska. Warto także posłużyć się interpretacją prowadzoną w nurcie psychoanalitycznym problematyki psychologicznej, gdzie sugerowano, iż życie we współczesnych warunkach cywilizacyjnych przebiega w warunkach stałego zagrożenia prowadząc do wzrostu poziomu zachorowalności na choroby psychiczne. 4 J. Horgan, Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008. 201 Wskazane konstatacje stanowią znakomity punkt wyjścia do podejmowania problematyki bezpieczeństwa w kategoriach psychologicznych i antropologicznych. Ułatwiają także zrozumienie na czym polega przeciwstawienie pojęć zagrożenia i bezpieczeństwa. Prowadzić może także do wyeksponowania punktu widzenia Maslowa, który podkreśla rangę wewnętrznej, indywidualnej natury jednostki i naturalistyczny system wartości. Konsekwencją takiego rozumienia rozwoju jednostki jest przekonanie o tym, że jednostka dokonuje odkrywania wartości w obszarze swojej indywidualnej natury. Stąd też nie powinny być one narzucane z zewnątrz poprzez jakiekolwiek działania sprowadzające się do wpływu społecznego i powiązane z propagowaniem jakichkolwiek ideałów przekazywanych w procesie wychowania, „kształtowania pożądanych wzorów zachowania” czy też propagandy. BIBLIOGRAFIA Czajkowski W., Bezpieczeństwo a relacje społeczne i manipulacja, [w:] Bezpečne Slovensko a Europska Unia. Zbornik prispevkov 5. Medzinárodnej vedeckej konferencie, 10-11 November 2011, Košice, Slovensko. Košice: Vysoka škola bespečnostného manažerstva. Czajkowski W., Psychologiczne mechanizmy działania w warunkach zagrożenia bezpieczeństwa. Cracow Research Institute for Security and Defence APEIRON, Katowice 2014. Horgan J., Psychologia terroryzmu, PWN, Warszawa 2008. Maruszewski M., Reykowski I., Tomaszewski T., Psychologia jako nauka o człowieku, Książka i Wiedza, Warszawa 1966. Piwowarski J., Etyka funkcjonariusza Policji, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2012. Piwowarski J., Fenomen bezpieczeństwa, Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego APEIRON, Kraków 2014. Strelau J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki, T.1. Podstawy psychologii, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 202
