ignorantia iuris nocet - Centrum Europejskie UW
advertisement
PRAWO „ignorantia iuris nocet” Temida – grecka bogini sprawiedliwości . Atrybuty: opaska, waga i miecz. Mgr Maciej Tauber Centrum Europejskie UW Pojęcie i Funkcje Prawa Prawo pozytywne v. prawo naturalne Kierunek pozytywistyczny Uznaje on, że prawem jest zespół norm (wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu. (A.Comte, J.Austin, H.Kelsen) Kierunek prawnonaturalny Zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem zachowań i że ludzie związani są także prawem naturalnym, normami lub choćby ideałami nie będącymi wytworem ludzkiego stanowienia. (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwinu) Prawo w znaczeniu prawniczym Zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo. (sens przedmiotowy) Uprawnienia przyznawane obowiązujące akty prawne. (sens podmiotowy) jednostce przez Funkcje prawa • • • • • • • • • Stabilizacyjna – utrwalenie istniejącego ładu politycznego, gospodarczego itp. Dynamizacyjna – polega na promowaniu zmian w różnych sferach życia społecznego. Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia. Organizacyjna – instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego. Represyjna – prawo karze. Wychowawcza Kontrolna – poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli. Dystrybutywna – przyczyniania do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów. Regulacja konfliktów – rezultatem działania prawa (przestrzegania i stosowania) jest rozstrzyganie sporów między ludźmi. Kulturotwórcza Dziedziny i gałęzie prawa Prawo materialne ogół norm regulujących treśd stosunków prawnych – obowiązki i uprawnienia podmiotów tych stosunków oraz ewentualnie określające sankcje za nieprzestrzeganie, niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie granic uprawnieo. (prawo karne materialne, ujęte w zasadniczej części przez Kodeks Karny, prawo cywilne materialne, p. materialne administracyjne) Prawo formalne (zwane także procesowym) określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym. (Kodeks postępowania karnego, postępowania administracyjnego) Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks Dziedziny i gałęzie prawa Inne kryteria kategoryzowania normy to: Prawo przedmiotowe ogół norm składających się na system prawa zarówno obowiązującego tu i teraz, jak też obowiązującego dawniej. W takim znaczeniu termin prawo pojawia się w takich zwrotach jak: prawo europejskie, zwyczajowe prawo francuskie XII w. itd. (Występuje również w węższym znaczeniu, na określenie zbioru norm mniejszego niż cały system, w odniesieniu do norm regulujących pewną sferę życia społecznego: polskie prawo karne, prawo o ruchu drogowym, prawo zobowiązao, prawo energetyczne. Takie prawo zazwyczaj obejmuje normy o charakterze zarówno materialnoprawnym oraz formalnoprawnym) Prawo podmiotowe zespół uprawnieo służących podmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach. W tym znaczeniu: nabywamy prawo do emerytury, prawo obywatelskie, prawo własności. Prawo i wartości Prawo jest zjawiskiem kulturowym – budowane jest na gruncie pewnych wartości w celu ich realizacji i ochrony Wartości są zasadniczym elementem każdej kultury we wszystkich jej postaciach – artystycznej, moralnej, naukowej, politycznej, obyczajowej. Wartości przyjmowane w społeczeństwie kształtują nie tylko treść, formę i granice prawa. Uznanie pewnych stanów rzeczy lub przedmiotów za cenne (wartości) prowadzi ludzi do formułowania wzorów zachowań, uzasadniania oraz wspierania ich (obrony) w taki sposób, że wzory te stają się też częścią innych systemów normatywnych. Prawo nie jest bowiem jedynym społecznie wykorzystywanym regulatorem zachowań ludzkich. (normatywne i nienormatywne regulatory) Przepis prawny a norma prawna Norma prawna – to wypowiedź zawierająca żądanie władzy publicznej, aby w określonej sytuacji adresat podjął wyznaczone w niej działanie. Jest to zatem norma postępowania, która została ustanowiona przez kompetentne organy władzy publicznej. Przepis prawny – jednostka redakcyjna aktu prawnego wyraźnie wyodrębniona w formie artykułu lub paragrafu (gramatycznie – zdanie). Budowa normy prawej Trójelementowa koncepcja budowy normy prawnej: • Hipoteza – określa warunki zastosowania normy prawnej oraz jej adresata; • Dyspozycja – określa właściwy sposób zachowania się adresata w okolicznościach wskazanych w hipotezie (co zrobid by uniknąd sankcji); • Sankcja – określa negatywne następstwa, jakie spotkają adresata, jeśli zachowa się w sposób niezgodny z zasadą wyrażoną w dyspozycji. Rodzaje norm i sankcji Rodzaje norm prawnych podział ze względu na: Sposób wysłowienia: • Nakazujące • Zakazujące • Uprawniające Zakres stosowania: • Bezwzględnie obowiązujące – podmioty prawa nie mogą decydować, czy należy zastosować się do tych norm. • Względnie obowiązujące – są stosowane tylko wtedy, gdy podmioty prawa nie przyjęły innych reguł niż wyrażone w dyspozycji. Rodzaje sankcji Karne: • mają charakter represyjny i polegają na odebraniu lub ograniczeniu dostępu do dóbr uznawanych za cenne i pożądane (życia, majątku, wolności); • w polskim prawie kary dzieli się na zasadnicze i dodatkowe. Egzekucji: • polegają na zmuszeniu adresata nieprzestrzegającego normy prawnej do zrealizowania takiego stanu rzeczy, który istniałby, gdyby norma była przestrzegana. • Sankcje egzekucji mogą mieć postać: – – Zakres obowiązywania: • IUS COMMUNE – obowiązujące na obszarze całego państwa • IUS PARTICULARE – obowiązujące na części terytorium państwa egzekucji sądowej (sądy i komornicy) egzekucji administracyjnej (urzędy skarbowe, ZUS) Nieważności: • polegają na tym, że jeżeli czynność prawna została wadliwie dokonana, to nie wywołuje skutków prawnych; • działania objęte sankcją nieważności są traktowane jako nieważne. Gałęzie prawa Podział gałęzi prawa: Prawo prywatne: • chroni interesy jednostek, reguluje stosunki majątkowe i osobiste, • stronami stosunku prawnego są jednostki, • opiera się na zasadzie równorzędności podmiotów. Prawo publiczne: • służy ochronie interesów państwa, zbiorowości, dobra wspólnego, • reguluje stosunki między organami państwa oraz między państwem a jednostką, • opiera się na zasadzie podporządkowania jednych podmiotów drugim. Najważniejsze gałęzie prawa Prawo międzynarodowe publiczne: • reguluje stosunki między państwami i innymi podmiotami stosunków międzynarodowych (np. organizacjami międzynarodowymi). Wywiera także wpływ na prawo wewnętrzne państw. • podstawowymi źródłami międzynarodowego prawa publicznego są umowy międzynarodowe, zwyczaj międzynarodowy, a także orzecznictwo sądów międzynarodowych. Prawo konstytucyjne: • jest prawem publicznym, obejmującym normy dotyczące ustroju państwowego, kompetencji organów oraz praw obywateli. • normy konstytucyjne mają znaczenie szczególne, są bowiem zasadami całego prawa w państwie, w którym obowiązują. Prawo administracyjne: • jest prawem publicznym; • reguluje organizację i funkcjonowanie organów administracji rządowej i samorządowej, a także ich relacje z obywatelami; • dzieli się na materialne, ustrojowe oraz postępowania; • podstawowe źródła to kodeks postępowania administracyjnego oraz akty wydawane przez różne organy administracji. Najważniejsze gałęzie prawa c.d. Prawo karne: • jest prawem publicznym; • określa reguły odpowiedzialności oraz sankcje za czyny zabronione; • dzieli się na materialne, procesowe i wykonawcze; • podstawowe źródła: kodeks karny, kodeks karny wykonawczy, kodeks postępowania karnego. Prawo cywilne: • fundament prawa prywatnego • normuje stosunki majątkowe i niektóre niemajątkowe między osobami fizycznymi i prawnymi oraz tzw. ułomnymi osobami prawnymi; • podstawowe źródła: kodeks cywilny oraz ustawy. Prawo pracy: • charakter mieszany – elementy prawa publicznego oraz prywatnego; • reguluje stosunki między pracownikami a pracodawcami, określa ich prawa i obowiązki, a także zasady zawierania umów o pracę. • podstawowe źródła: kodeks pracy. System źródeł prawa w Polsce Hierarchia aktów prawnych w Konstytucji RP: Konstytucja I Ratyfikowane umowy międzynarodowe I Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje UE I Ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy I Rozporządzenia I Akty prawa miejscowego Publikacja aktów prawnych Art. 88 Konstytucji – jawnośd i powszechnośd dostępu do prawa. Ustawa z 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych Dziennik Ustaw RP • wydawany przez Prezesa Rady Ministrów i ogłasza się w nim: • konstytucję; • ustawy; • rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez Prezydenta RP; • rozporządzenia wydane przez Prezydenta RP, Radę Ministrów, premiera, ministrów kierujących działami administracji rządowej, członków Rady Ministrów, którzy są przedstawicielami komitetów określonych w ustawach, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji; • orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych publikowanych w Dzienniku Ustaw; • akty dotyczące stanu wojny i zawarcia pokoju; • akty dotyczące referendum zatwierdzającego zmianę konstytucji, referendum ogólnokrajowego wyborów do sejmu i senatu oraz prezydenta; • akty dotyczące stanu wojennego, wyjątkowego oraz stanu klęski żywiołowej. Publikacja aktów prawnych c.d. Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”: publikowany przez Prezesa Rady Ministrów i ogłasza się w nim: • zarządzenia Prezydenta RP na podstawie ustawy;\ • uchwały Rady Ministrów i zarządzenia premiera wydawane na podstawie ustawy; • orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawie aktów normatywnych z „Monitora Prawnego”; • uchwały Zgromadzenia Narodowego; • niektóre uchwały Sejmu i Senatu (dot. m.in. wotum zaufania lub wotum nieufności dla rządu); • akty prezydenta dotyczące m.in. powołania premiera, dymisji rządu, powołania na wyższe stanowiska państwowe. Dzienniki Urzędowe Ministrów publikowane przez poszczególnych ministrów: • akty wydawane przez danego ministra; • uchwały rządu uchylające zarządzenia ministra wydającego dziennik; • orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wyżej wymienionych aktów prawnych. Wojewódzki dziennik urzędowy publikowany przez wojewodę: • akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę, organy administracji niezespolonej, sejmik województwa, radę powiatu i gminy; • akty premiera uchylające akty prawa miejscowego. Prawo cywilne Podmioty prawa cywilnego: Osoba fizyczna: • w języku prawa – człowiek od momentu narodzin do śmierci; • posiada zdolność prawną – możliwość bycia podmiotem prawa cywilnego (wyjątek to dziecko poczęte – nie ma prawa dziedziczenia). Osoba prawna: • jednostka organizacyjna • może występować jako samodzielny podmiot prawa • to m.in. : stowarzyszenia, partie polityczne, związki zawodowe, jednostki samorządu terytorialnego (gmina, powiat, województwo), skarb państwa oraz związki religijne. Zdolność do czynności prawnych Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych (możliwość zawierania umów, sporządzania testamentu). Żeby być właścicielem rzeczy wystarczy zdolność prawna, ale aby ją sprzedać w sposób prawnie ważny trzeba mieć zdolność do czynności prawnych. Prawo cywilne c.d. 3 zakresy zdolności do czynności prawnych w przypadku osób fizycznych: • Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą osiągnięcia 18 lat (wyjątek małżeństwo; nie traci się zdolności prawnej jeżeli takie małżeństwo rozpadnie się przed uzyskaniem 18 roku życia). Można dokonywać wszelkich czynności prawnych. • Ograniczoną zdolność mają osoby, które ukończyły 13 rok życia oraz osoby częściowo ubezwłasnowolnione. Czynność prawna takiej osoby wymaga potwierdzenia przez rodziców (opiekunów). Taka osoba może jednak zawierać umowy w drobnych sprawach życia codziennego. • Nie mają w ogólne zdolności do czynności prawnych osoby poniżej 13 roku życia oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione. Nie mogą zawierać żadnych umów z wyjątkiem umów należących do drobnych spraw życia codziennego, które nie pociągają za sobą pokrzywdzenia tej osoby. Prawo cywilne c.d. Rodzaje norm prawa cywilnego: • Bezwzględnie wiążące (imperatywne, kategoryczne, IUS COGENS) – strony stosunku prawnego muszą się zastosować do ich brzmienia, nie mogą samodzielnie kształtować swojego zachowania. Normy charakterystyczne dla prawa publicznego. • Względnie wiążące (dyspozytywne, uzupełniające, IUS DISPOSITIVUM) – ich zastosowanie zależy od woli stron, gdy nie ustalą one inaczej konsekwencji prawnych. Normy te są charakterystyczne dla prawa prywatnego. Najczęściej w tego rodzaju normach występują zwroty: „z braku odmiennej umowy”, „chyba że strony postanowiły inaczej”. • Semiiperatywne (semidyspozytywne) – strony mogą zmienić stosunek prawny ale tylko na korzyść określonej w normie strony, nie mogą zaś pogorszyć jej sytuacji. Częściowo norma ma więc charakter bezwzględnie wiążący, a częściowo względnie wiążący. Mówi się, że jest to kategoria pośrednia. Normy te mają funkcję ochronną dla podmiotów, które z reguły są stroną słabszą, np. konsumentów. Prawo cywilne c.d. Działy prawa cywilnego 1. Część ogólna 2. Prawo rzeczowe 3. Prawo zobowiązań 4. Prawo spadkowe 5. Prawo rodzinne 6. Prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej). Prawo rzeczowe: • dział prawa cywilnego regulujący wszystkie sprawy związane z prawem do rzeczy; • Rzecz to przedmiot materialny mający charakter samoistny (na tyle wyodrębniony, że może być przedmiotem obrotu), dzielą się na: • nieruchomości – grunty, budynki, części budynków, lokale; • ruchomości – pozostałe rzeczy. Prawo cywilne c.d. Rodzaje praw rzeczowych: Własność • wyłączne prawo do posiadania rzeczy, korzystania z niej (np. pobierania dochodów) oraz rozporządzania nią (np. przeniesienia prawa własności na inną osobę). Użytkowanie wieczyste • dotyczy gruntów będących własnością skarbu państwa lub gminy. • trwa minimum 40 lat, a zwykle jest to umowa na 99 lat. • w sytuacji gdy państwo sprzedaje swoje grunty, użytkownicy mają prawo pierwokupu. Ograniczone prawa rzeczowe • prawa zapewniające tylko ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy, występują w kilku postaciach: • Hipoteka – to zabezpieczenie roszczeń pieniężnych na nieruchomości. Pozwala wierzycielowi dochodzić swoich roszczeń z nieruchomości. • Zastaw – to zabezpieczenie roszczeń częścią majątku dłużnika, na wypadek gdyby nie wywiązał się ze swoich zobowiązań wobec wierzyciela. • Służebność – to obciążenie nieruchomości prawem do korzystania z niej przez inne osoby(np. korzystanie z drogi biegnącej przez posiadłość innej osoby). • Użytkowanie – to uprawnienie do korzystania z rzeczy oraz czerpania z niej korzyści. • Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkaniowego – występuje wtedy, gdy właścicielem lokalu jest spółdzielnia, a osoba, której to prawo przysługuje, może dysponować lokalem. Prawo cywilne c.d. Prawo spadkowe • dział prawa cywilnego regulujący zasady dziedziczenia, czyli przechodzenia praw i obowiązków majątkowych (spadku) z osoby zmarłej na jej spadkobierców. Prawo to przewiduje dwie formy dziedziczenia – testamentowe i ustawowe: • testament – jednostronne oświadczenie woli, w którym osoba dysponuje swoim majątkiem na wypadek śmierci. Warunkiem ważności testamentu jest posiadanie przez osobę go sporządzającą pełnej zdolności do czynności prawnych. • ustawowe – zachodzi wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu. Prawo dokładnie reguluje kolejność dziedziczenia. W pierwszej kolejności prawo do spadku mają dzieci i współmałżonek. W sytuacji gdy zmarły nie miał żadnej bliższej ani dalszej rodziny, majątek staje się własnością Skarbu Państwa. Prawo karne Przestępstwo dokonany przez człowieka zawiniony i społecznie niebezpieczny czyn, który jest zabroniony pod groźbą kary. W przestępstwie występują 4 elementy: – – – – podmiot przestępstwa – sprawca przedmiot przestępstwa – dobro, przeciwko któremu przestępstwo było skierowane (życie, mienie) strona przedmiotowa – sposób i okoliczności popełnienia czynu (czas, narzędzie, miejsce) strona podmiotowa – subiektywne okoliczności sprawy (psychika sprawcy) Sposoby popełniania przestępstw: – – – – – sprawstwo – popełnienie, kierowanie, zlecenie podżeganie – nakłanianie do popełnienia przestępstwa pomocnictwo – umożliwienie lub ułatwienie usiłowanie – nieudana próba przygotowanie – stworzenie warunków Podział przestępstw: • • • wysokość kary: – zbrodnie – czyny zagrożone karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności – występki – czyny zagrożone karą pozbawienia wolności dłużej niż miesiąc, grzywną powyżej 30 dziennych stawek wynagrodzenia sprawcy lub karą ograniczenia wolności sposób ścigania: – ścigane z urzędu – przez organy państwa niezależnie od woli pokrzywdzonego (poważne przestępstwa) – ścigane na wniosek – osoby pokrzywdzonej (nietykalność cielesna) rodzaj winy: umyślne i nieumyślne Prawo karne Kara środek przymusu stosowany przez państwo wobec osoby uznanej za winną popełnienia przestępstwa. Spełnia kilka funkcji: • odstraszającą • represyjną – zaspokaja społeczne poczucie sprawiedliwości • resocjalizacyjną – umożliwia przestępcy powrót do uczciwego życia • izolacyjną Rodzaje kar: • pozbawienie wolności – 3 rodzaje tej kary: od miesiąca do 15 lat, 25 lat oraz dożywotnie pozbawienie wolności • ograniczenie wolności – od miesiąca do 12 miesięcy i polega na wykonywaniu pracy nakazanej przez sąd • grzywna – kara o charakterze majątkowym, od 10 do 360 stawek dziennych (dochody sprawcy, warunki majątkowe i rodzinne). Może występować samoistnie lub w połączeniu z karą pozbawienia wolności w zawieszeniu Postępowanie karne Naczelne zasady: • zasada prawdy materialnej – rekonstrukcja • zasada obiektywizmu – bezstronny stosunek sędziego do procesu • zasada domniemania niewinności • IN DUBIO (PRO REO) – w razie wątpliwości orzekać na korzyść oskarżonego • Zasada prawa do obrony • Zasada publiczności – jawność procesu • Zasada równouprawnienia stron • Zasada inkwizycyjności – niezależnie od stron, sąd sam zbiera dowody i sam ustala okoliczności sprawy Etapy procesu karnego: • Postępowanie przygotowawcze – może mieć postać śledztwa lub dochodzenia. Odpowiednie organy wyjaśniają sprawę – prowadzone w sprawach lżejszych przez policję (cięższe – zaangażowany prokurator) • Postępowanie główne – wniesienie aktu oskarżenia przez oskarżyciela do właściwego sądu. Rozprawa przed sądem I instancji (rejonowy lub okręgowy). Kończy się wydaniem wyroku (orzeczenie skazujące lub uniewinniające, może być także zawieszenie lub umorzenie) • Postępowanie apelacyjne – przed sądem II instancji (miejsce ławników zawodowi sędziowie) • Postępowanie wykonawcze – po uprawomocnieniu się wyroku na wniosek sądu, który przesyła odpowiedniemu organowi wniosek o wykonanie wyroku. Środki odwoławcze: • Apelacja – odwołanie od nieprawomocnego wyroku - 14 dni od daty doręczenia. • Zażalenie – 7 dni od daty wydania postanowienia na postępowanie sądu • Kasacja – od wyroku sądu II instancji – naruszenie prawa lub procedur – 30 dni. Postępowanie cywilne Postępowanie cywilne dzielimy na: • Nieprocesowe – brak przeciwstawnych stron, uczestnicy, może być wszczęte z urzędu lub na wniosek. (skład: sędzia lub referendarz sądowy, kończy: postanowienie) • Procesowe - wszczynane przez osobę, która dochodzi swoich praw, dwie strony ze sprzecznymi interesami Przebieg: • wniesienie do sądu pisma procesowego • pozew w, zależności od sprawy, wnosi się do sądu rejonowego lub okręgowego. • Skład sądu: Sędzia lub Sędzia i 2 ławników • Powód i pozwany • Materiał procesowy przygotowywany przez strony procesu • Proces zakończony jest orzeczeniem o charakterze wyroku, postanowienia lub zarządzenia. Postępowanie administracyjne Akty organów administracyjnych: • Decyzja – skierowany do konkretnego adresata, zawierający rozstrzygnięcie w konkretnej sprawie (np. nakaz, zakaz, licencja) • Postanowienie – dotyczy kwestii proceduralnych postępowania, nie rozstrzyga istoty sprawy. w toku (odrzucenie dowodu) Ograny odwoławcze: • • • od organów samorządu terytorialnego – Samorządowe Kolegium Odwoławcze. (wojewoda – właściwy minister), od organów administracji rządowej – odpowiednie organy nadrzędne lub minister, od organizacji społecznych – właściwe organy wyższe lub organ państwowy sprawujący nadzór. Środki odwoławcze: • • • • odwołanie – 14 dni od otrzymania decyzji, kierowane do właściwego organu odwoławczego (wskazany w decyzji), który może decyzję uchylić w całości lub częściowo, utrzymać lub umorzyć postępowanie. zażalenie – 7 dni od doręczenia wznowienie postanowienia – sprawy, w których zapadła ostateczna decyzja, stwierdzenie nieważności decyzji Skargi: - Zgodność z prawem decyzji, postanowień lub bezczynność. 30 dni od otrzymania ostatecznej decyzji. Wnieść może strona, prokurator lub RPO Od decyzji Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego można wnieść skargę kasacyjną do NSA, który jeśli zasadna to kieruje z powortem. Dziękuje za uwagę.
