119 KORZYŚCI I NIEBEZPIECZEŃSTWA WYNIKAJĄCE Z
advertisement
Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 KORZYŚCI I NIEBEZPIECZEŃSTWA WYNIKAJĄCE Z PERMANENTNEGO SZKOLENIA PRACOWNIKÓW SOCJALNYCH W POLSCE Małgorzata Duda – Katarzyna Wojtanowicz Streszczenie: Zawód pracownika socjalnego chodź zdefiniowany ustawowo, teoretycznie i praktycznie wymaga od osób go wykonujących ciągłej profesjonalizacji. Praca z osobami o zróżnicowanych potrzebach, oczekiwaniach, jak również zasobach własnych domagają się stosownego wykształcenia – co więcej – permamentnego uzupełniania wiedzy i jej nieustanną weryfikację. W tym zakresie, jak i w procesie podejmowanych działań zawodowych sam pracownik socjalny definiuje u siebie szereg potrzeb w zakresie doskonalenia zawodowego, wzmacniania swojej pozycji i tożsamości zawodowej. Podejmowane przez pracownika socjalnego różnorodne formy doskonalenia zawodowego odgrywają ważną rolę w profesjonalizacji zawodu i wypełnianiu codziennej misji. Słowa kluczowe: kształcenie ustawiczne, szkolenie pracowników socjalnych, rofesjonalizacja pracy socjalnej Summary: Profession of a social worker walk defined by law, theoretically and practically requires the constant professionalization from persons making it. Work with persons about diversified needs, expectations, as well as own stores they are demanding the appropriate education - what's more – permamentnego of supplementing the knowledge and her unceasing verification. In this respect, as well as in the process of taken professional action very social worker is defining the row of needs at himself in the in-service training, enhancing his position and the professional identity. Diverse forms taken by a social worker of the in-service training are playing an important role in professionalization of the profession and performing the everyday mission. Key words: lifelong learning, training social workers, the professionalization of the social work Wstęp Zawód pracownika socjalnego wymaga od osób go podejmujących zróżnicowanej, interdyscyplinarnej wiedzy, umiejętności i kompetencji. Dodatkowo, od pracowników socjalnych oczekuje się odpowiednich predyspozycji osobowościowych; właściwej postawy etycznej. Praca z osobami o zróżnicowanych potrzebach, oczekiwaniach, jak również zasobach własnych domagają się stosownego wykształcenia – co więcej – permamentnego uzupełniania wiedzy i jej nieustanną weryfikację. 119 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 Sam proces profesjonalizacji pracowników socjalnych nabrał szczególnego znaczenia po 1989 roku, a współcześnie – w kontekście nowych wyzwań stawianych tej grupie zawodowej – budzi coraz więcej pytań dotyczących diagnozy stopnia jego zaawansowania Zawód pracownika socjalnego przede wszystkim jest kojarzony z instytucją pomocy społecznej, a dopiero następnie z pracą socjalną, której praktykowanie stanowi o jego istocie. Mówiąc zatem o profesjonalizacji zawodu, myślimy przede wszystkim o wzroście profesjonalizacji jego praktykowania, czyli stosowania w praktyce społecznej wspomnianej pracy socjalnej. Może zatem przebiegać ona zarówno w obszarze instytucji pomocy społecznej, jak i poza nią. Pracownicy socjalni stanowią w związku z tym grupę zawodową, której istota tkwi w specyfice działalności zawodowej, a nie tylko, czy przede wszystkim, w przynależności instytucjonalnej (M. Łuczyńska, 2013, s. 7). Proces ten jest długotrwały i przebiega w co najmniej trzech płaszczyznach: 1. indywidualnej (przestrzeń aktywności indywidualnej) – polegającej na profesjonalizacji się w zawodzie, zdobywaniu i rozwijaniu nowych kompetencji, stawaniu się specjalistą. Działania te koncentrują się w sferze doskonalenia działań pracownika socjalnego, tworzenia spójnego zasobu wiedzy z różnych dziedzin niezbędnej do realizacji zadań oraz zdobywaniu pewności siebie w wykonywaniu czynności zawodowych i posiadanych umiejętności; 2. organizacyjnej (przestrzeń wewnętrzna) – odnoszącej się do profesjonalizacji instytucji zatrudniającej pracowników socjalnych i podejmowanych przez nią działań zmierzających do utrzymania wysokich standardów pracy; 3. instytucjonalnej (przestrzeń zewnętrzna) – odnosząca się do działań podejmowanych przez instytucje zewnętrzne, władze publiczną, organizacje pozarządowe, wszystkie przyczyniające się do uzyskiwania uprawnień zawodowych pracowników socjalnych oraz prowadzących dążenia do podnoszenia jakości i efektywności realizowanej pracy socjalnej (B. Kowalczyk, J. Kowalczyk, A. Karczewska, 2014, s.19 – 20). Istotnym zatem jest, aby proces kształcenia do zawodu pracownika socjalnego oraz późniejszy proces doskonalenia zawodowego był drogą profesjonalizacji, wzmacniają jego tożsamość i kompetencje zawodowe. Stąd w drodze profesjonalizacji dla pracownika socjalnego najistotniejsza jest płaszczyzna indywidualna, odnosząca się do niego samego. System i wymogi prawne przygotowania zawodowego pracowników socjalnych w Polsce Warunki formalne zatrudnienia pracowników socjalnych definiuje ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku, z późn. zm.. Zgodnie z zapisem art. 116, pkt. 1, pracownikiem socjalnym może zostać osoba, która spełnia co najmniej jeden z określonych kryteriów: posiada dyplom ukończenia 120 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 kolegium pracowników społecznych lub ukończyła studia wyższe na kierunku praca socjalna albo dyplom ukończonych do dnia 31 grudnia 2013 r. studiów wyższych o specjalności przygotowującej do zawodu pracownika socjalnego na jednym z kierunków: pedagogika, pedagogika specjalna, politologia, polityka społeczna, psychologia, socjologia, nauki o rodzinie (Ustawa z dnia 12 marca 2004 r o pomocy społecznej, Dz.U. 2004 nr 64 poz. 593, ze zmianami). Jednakże, od 2013 roku wymogiem jest ukończenie studiów na kierunku praca socjalna. Warto przy tym zwrócić uwagę, że pracownik socjalny niekoniecznie musi posiadać wykształcenie wyższe. Zawód ten może również wykonywać osoba posiadająca wykształcenie średnie, która legitymuje się dyplomem ukończenia kolegium pracowników służb społecznych. Nauka w kolegium trwa 3 lata. Jego słuchaczem może zostać osoba, która posiada świadectwo dojrzałości oraz uzyska pozytywny wynik w postępowaniu rekrutacyjnym. Współcześnie, wydaje się, że wolą ustawodawcy jest prowadzenie dwutorowości kształcenia albo w kolegium pracowników służb społecznych, albo na studiach wyższych na kierunku praca socjalna (http://www.samorzad.lex.pl/czytaj/-/arty kul/kwalifikacje-potrzebne-do-zatrudnienia-na-stanowisku-pracownika-socjalnego; data dostępu 10.09.2015). Pracownik socjalny jest zobowiązany do ustawicznego kształcenia. Zgodnie ze wspomnianą ustawą o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 roku w zawodzie pracownika socjalnego obowiązują dwa stopnie specjalizacji (Ustawa o pomocy społecznej, art.116, pkt.2, ust. 1 i 2.). Zdobycie I stopnia specjalizacji z zakresu pracy socjalnej ma na celu uzupełnienie wiedzy oraz doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych. Natomiast II stopień specjalizacji ma na celu pogłębienie wiedzy i doskonalenie umiejętności pracy z wybranymi grupami osób korzystających z pomocy społecznej. Uzupełnienie wykształcenia specjalistyczną wiedzą jest wiec niezwykle istotne w profesjonalizacji tej grupy zawodowej. Minister Pracy i Polityki Społecznej określił szczegółowe zasady uzyskiwania oraz nadawania I i II stopnia specjalizacji (Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 17 kwietnia 2012 r. w sprawie specjalizacji w zawodzie pracownik socjalny Dz.U. z 8 maja 2012 r. poz. 486). Wokół kształcenia ustawicznego Idea kształcenia ustawicznego towarzyszy człowiekowi niemal od jego poczatków. Przytaczane poglady dawnych myślicieli siegają antyku. Postulaty o potrzebie, a nawet konieczności stałego uczenia się i rozwoju można znaleźć w twórczości Konfucjusza, Pitagorasa, Platona czy Seneki. W „Myślach” Seneki Młodszego można znaleźć następujaca sentencję: Tamdiu discendum 121 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 est, quamdiu nescias: si proverbio credimus, quamdiu vivasn1 (www.cku. czest.pl/ publikacje_pdf/Radziejowska_Edukacja_Ustawiczna.pdf; data dostępu 29.08.2011). Ideę te podtrzymał wybitny przedstawiciel czasów nowożytnych Jan Amos Komeński, porównując życie do szkoły. Potrzeba ustawicznego kształcenia nabrała w Europie szczególnego znaczenia od rewolucji przemysłowej przełomu XVIII/XIX wieku i rozwija się do dnia dzisiejszego (WUP, 2011, s. 11-15). W literaturze przedmiotu pojecie „kształcenie ustawiczne” jest używane zamiennie z takimi jak: „edukacja permanentna, edukacja ustawiczna, kształcenie ciągłe, edukacja dorosłych”. K. Symela definiuje kształcenie ustawiczne jako proces ciągłego doskonalenia zasobu wykształcenia i kwalifi kacji oraz ciągłej adaptacji intelektualnej, psychicznej i profesjonalnej do przyspieszonego rytmu zmienności, który jest znamieniem współczesnej cywilizacji. Z kolei, Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) określa kształcenie ustawiczne jako koncepcję uczenia się obejmującą rozwój indywidualny i rozwój cech społecznych we wszystkich formach i wszystkich kontekstach – w systemie formalnym, tj. w szkołach, placówkach kształcenia zawodowego, uczelniach i placówkach kształcenia dorosłych oraz w ramach kształcenia nieformalnego, a więc w domu, w pracy i w społeczności (WUP, 2011, s. 27-28). Z powyższą definicja korespoduje poniższa klasyfikacja kształcenia: formalne – rozumiane jako system oparty na stałych pod względem czasu i treści formach nauki (klasy, stopnie, szkoły, programy i podręczniki), prowadzący od nauczania początkowego do uniwersytetu i włączający obok kursów wykształcenia ogólnego - wiele programów specjalnych oraz instytucji stacjonarnego kształcenia technicznego i zawodowego; nieformalne – czyli działalność o charakterze kształcenia i wychowywania, prowadzona poza ustawowym formalnym systemem szkolnym, umożliwiająca określonej grupie uczestników osiągnięcie założonych celów kształcenia; incydentalne – to trwający przez całe życie niezorganizowany i niesystematyczny proces nabywania przez człowieka wiadomości, sprawności, przekonań i postaw, na podstawie codziennego doświadczenia oraz wpływów wychowawczych otoczenia (WUP, 2011, s. 28-29). Współczesność potwierdziła potrzebę ustawicznego kstałcenia, które stało się jednym z elementów składowych „sukcesu” rozwoju gospodarek. Przyspieszające tempo życia wymusza od osób pracujących nieustannej weryfikacji swojej wiedzy i umiejętności praktycznych. Eskalacja dotychczasowych 1 Tłumaczenie: „Trzeba się uczyć, dopóki nie wiesz, a jeśli wierzyć przysłowiu – dopóki żyjesz”. 122 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 problemów społecznych, jak również pojawienie się nowych wymusza na pracownikach socjalnych konieczność edukacji permanentnej. Dlaczego pracownik socjalny musi się permanentnie szkolić? Pracownik socjalny, jako specjalista od wspierania osób w potrzebie, zobowiązany jest do efektywnego pomagania swoim klientom. Efektywność prowadzonych działań, potrzeba monitoringu i ewaluacji wywołuje ocenę kompetencji pracownika socjalnego, jak i jego skuteczności w realizacji pracy socjalnej. I nie są to tylko wymogi formalne nałożone przez ustawodawcę. Również kodeks etyczny pracownika socjalnego zobowiązuje go do posiadania i doskonalenia kwalifikacji zawodowych oraz rzetelnego wykonywanie zawodu i pogłębiania wiedzy zawodowej. W tym zakresie, jak i w procesie podejmowanych działań zawodowych sam pracownik socjalny definiuje u siebie szereg potrzeb w zakresie doskonalenia zawodowego, wzmacniania swojej pozycji i tożsamości zawodowej. Nie bez znaczenia są również potrzeby klientów, na które w toku realizowanej pracy socjalnej musi odpowiadać. Pracownik socjalny w procesie realizowanej pracy socjalnej buduje relacje z klientem. Pozytywna relacja pozwala na zabezpieczenie potrzeb klienta, jego otwarcie na proces zmiany oraz efektywność prowadzonych oddziaływać. M. Łuczyńska, za F. Biestekiem, określa relacje pomocową jako dynamiczną interakcję postaw i emocji pomiędzy pracownikiem socjalny, a jego klientem, mająca na celu pomoc klientowi w osiągnięciu lepszego przystosowania pomiędzy nim samym, a jego środowiskiem (M. Sokołowska, red. 2014, s. 10 – 11). Określiła ona następujące potrzeby klientów pomocy społecznej, które zostają ujawnione w trakcie relacji pracownika socjalnego z klientem (op.cit., s. 11) : potrzeba bycia traktowanym jak niepowtarzalna jednostka, a nie jako typ lub kategoria, potrzeba wyrażania uczuć pozytywnych i negatywnych, potrzeba bycia akceptowanym jako osoba wartościowa, posiadająca prawo do godności, potrzeba bycia życzliwie rozumianym, potrzeba bycia nieocenianym za przyczyny przeżywanych trudności, potrzeba podejmowania własnych wyborów i decyzji w sprawie swojego życia, potrzeba poufności przekazywanych informacji. Nade wszystko jednak klient ujawnia potrzebę uzyskania skutecznej, satysfakcjonującej pomocy, która doprowadzi do złagodzenia przeżywania „bólu” kryzysu, poprawy swojej sytuacji. 123 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 Na tak zdefiniowane potrzeby, zarówno samych pracowników socjalnych, jak i ich klientów, dochodzą potrzeby systemu organizacyjnego pomocy społecznej. W zapisach ustawowych odczytujemy ukierunkowanie działań podejmowanych przez pracownika socjalnego: 1. obowiązek wspierania osoby i rodziny w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb i umożliwienia im życia w warunkach odpowiadających godności człowieka; 2. wszelkie formy udzielanej pomocy zmierzają do życiowego usamodzielnienia osób i rodzin oraz ich integracji ze środowiskiem; 3. rodzaj, forma i rozmiar świadczenia powinny być odpowiednie do okoliczności uzasadniających udzielenie pomocy; 4. potrzeby osób i rodzin korzystających z pomocy powinny zostać uwzględnione, jeżeli odpowiadają celom i mieszczą się w możliwościach pomocy społecznej (Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, Dz.U z 12 stycznia 2015 r., poz. 163, art. 3). Ustawodawca wyraźnie podkreślił, iż misją pracy socjalnej jest wywoływanie zmiany społecznej, w efekcie świadomego podejmowania i planowania działań, zarówno na poziomie jednostki, rodziny jak i grupy społecznej, a pośrednio również na poziomie całego społeczeństwa (B. Kowalczyk, J. Kowalczyk, A. Karczewska, 2014, s. 21). Niezbędne, do wykonywania zawodu umiejętności praktyczne są wynikiem zdobytej wiedzy teoretycznej oraz zasoby własne. Stanowią one istotne przesłanki, tzw. predyspozycje psychospołeczne do wykonywania zawodu pracownika socjalnego. Do katalogu najważniejszych z tych kategorii umiejętności zalicza się między innymi: empatię, łatwość nawiązywania kontaktów, umiejętności komunikacyjne, analizy, stawiania diagnozy, planowania strategicznego i ewaluacji. A. Zasada – Chorab (2014, s. 28 – 33) wskazuje na potrzebę posiadania i doskonalenia przez pracownika socjalnego następujących umiejętności: 1. Umiejętności metodologiczne: udzielania porad i stosowania elementów psychoterapii, obserwacji, dokonywania analizy i formułowania wniosków, formułowania diagnozy socjalnej oraz planu pomocy (projektowanie działań), stosowania w praktyce metod i technik interwencji socjalnej i pracy opiekuńczej, stosowania w praktyce metod i technik monitorowania i ewaluacji (okresowe oceny, analizy), 124 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 łączenia niektórych elementów poszczególnych metod w zakresie odpowiadającym sytuacji osoby lub rodziny. 2. Umiejętności społeczne: komunikacyjne, nawiązywania kontaktu, rozumienia sytuacji osoby lub rodziny, okazywania ciepła i empatii, współpracy z klientami i ważnymi osobami z ich otoczenia, współpracy z przedstawicielami innych zawodów, instytucji oraz z wolontariuszami, mediacji i negocjacji, organizowania i prowadzenia grup zadaniowych, występowania na forum publicznym, wykorzystania lokalnej sceny politycznej, aktywizowania społeczności lokalnej. 3. Umiejętności związane ze stosowaniem wiedzy z zakresu prawa: posługiwania się i stosowania w praktyce przepisów prawa, dokonywania analizy dokumentów oraz właściwej interpretacji przepisów prawa, dostosowanych do sytuacji osoby, uświadamiania uprawnień i sposobów ich egzekucji. 4. Umiejętność wskazywania kompetentnych instytucji 5. Umiejętności menedżerskie: przewidywania potrzeb społecznych, odpowiedniego zdobywania i alokacji zasobów, twórczego rozwiązywania problemów społecznych, organizowania pracy i kierowania zespołem ludzkim, prowadzenia nadzoru, inicjowania i współrealizowania projektów działań społecznych, wspomagania aktywności, kształtowania postaw i stosunków międzyludzkich, skutecznego negocjowania dla osiągnięcia celów pomocy społecznej, pozyskiwania do współdziałania osób, rodzin, środowiska lokalnego, instytucji, organizacji pozarządowych, publicznego prezentowania problemów społecznych, zdobywania funduszy dla realizacji celów pomocy społecznej. Aby posiadać powyższe umiejętności pracownik socjalny nie może poprzestać na raz zdobytym wykształceniu. Większość tych umiejętności może 125 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 posiąść lub udoskonalić podejmując dokształcanie w toku wypełniania swojej roli zawodowej. Pracownik socjalny, aby profesjonalnie wykonywać swoją pracę, musi doskonalić swoje umiejętności menadżerskie, w tym opracowania i realizacji projektów. Jednymi z najpilniej dostrzeganymi brakami w edukacji pracowników socjalnych są właśnie umiejętności z tej grupy. Pracownicy socjalni wykazują braki w zakresie projektowania socjalnego. Projekt socjalny, jak podaje E. Kantowicz (2011, s. 139), to przedsięwzięcie o charakterze autorskim, cechach niepowtarzalności, dające możliwość efektywnego planowania własnej pracy, wprowadzania zmian środowiskowych, grupowych i indywidualnych, zaprezentowania posiadanej wiedzy i umiejętności rozwiązywania sytuacji problemowych. Pracownik socjalny powinien być inicjatorem zmian i prowadzić działania metodycznie, profesjonalnie i świadomie jako formy aktywności, które nastawione są na pozytywną (ze społecznego punktu widzenia) modyfikację sytuacji, w której znajduje się klient. Aby wywołać tę pozytywną zmianę, pracownik socjalny musi wykazać się szeregiem kompetencji i umiejętności. I tak, do najistotniejszych należą; trafne diagnozowanie występujących problemów, trudności i deficytów, precyzyjne stawianie celów, zarówno głównych jak i szczegółowych, zastosowanie adekwatnych technik i narzędzi wprowadzania zmian, promocja podejmowanych przedsięwzięć, poszukiwanie zasobów realizacji: zarówno osobowych (w tym wolontaryjnych) jak i rzeczowych (różne formy sponsoringu), podejmowanie roli koordynatora realizowanych działań, monitoringu i ewaluacji. Pracownik socjalny posiadający powyższe kompetencje i umiejętnie, wykorzystując je w praktycznym działaniu, może w pełni realizować istotę pracy socjalnej oraz posiąść miano profesjonalnego. Kolejnym obszarem potrzeb edukacyjnych pracownika socjalnego jest doskonalenie metod pracy socjalnej. Pracownicy socjalni w Polsce, przez lata, koncentrowali swoje działania wokół metod pracy z indywidualnym przypadkiem i małą grupą, rodziną. Praca ze społecznością lokalną była „zapomnianym ogniwem pracy socjalnej”. W obecnym czasie ta forma pracy przeżywa swoje odrodzenie. Aby jednak pracownik socjalny mógł podejmować rolę lidera społeczności lokalnej oraz takiego lidera spośród tej społeczności kreować musi posiadać szereg opisanych powyżej umiejętności. Większość z nich w toku licznych szkoleń może zostać nabyta. Na podstawie analiz dokonanych przez M. Łuczyńską należy stwierdzić, iż w ciągu ponad 10 lat liczba pracowników socjalnych zatrudnionych w sektorze pomocy społecznej na stanowisku specjalisty i starszego specjalisty 126 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 znacząco się powiększyła. W ślad za tym wykazano, że zdecydowanie zwiększyła się populacja pracowników socjalnych z wyższym wykształceniem. Wykształcenie 1988 1995 2005 Średnie 38,6 20,2 23,5 Pomaturalne – szkoła pracowników socjalnych 50,0 73,4 28,5 Pomaturalne-inne 7,8 b.d. 7,5 Licencjat 1,4 b.d. 13,1 Wyższe 2,2 6,1 47,4 Wykształcenie pracowników socjalnych. M. Łuczyśnka, Pracownicy socjalni w procesie profesjonalizacji, ISP, Warszawa 2013, s. 60. Badania potwierdziły wcześnieje sugestie o starzeniu się zawodu pracownika socjalnego. W 2010 roku, pracowników socjalnych ze stażem powyżej 20-letnim było 22,4%, co zdaniem M. Łuczyńskiej świadczy o tym, że są to osoby pracujące jeszcze przed wejściem zmian systemowych w 1989 roku, przy malejącym wskaźniku pracowników socjalnych ze stażem 2 lat (M. Łuczyńska, 2013, s. 61). Szczególnie interesujące są dane mówiące o kompetencjach osób pracujących w zawodzie. Okazuje się, że ocena własnej wiedzy przez pracowników socjalnych w przeciągu prawie dwudziestu lat zdecywanie się poprawiła. Jednakże można wskazać wyraźne rozbieżności spowodowane zróżnicowanymi problemami jakimi przychodzi się zajmować w pracy. Pracownicy socjalni nadal podkreślaja niweystarczajace umiejętności w pracy z alkoholikami, narkomanami czy osobami chorującymi psychicznie. Subiektywna ocena stopnia przygotowania pracowników socjalnych do samodzielnego rozwiązywania problemów potencjalnych klientów wskazuje, że najlepiej czują się oni przygotowani do rozwiązywania problemów finansowych ludzi starych, dzieci zaniedbanych i rodzin wielodzietnych (op. cit., s. 93-104). Potencjalne niebezpieczeństwa kształcenia ustawicznego pracowników socjalnych Przywoływane analizy M. Łuczyńskiej napawają niepokojem w kontekście praktycznego stosowania zdobytej wiedzy i nabytych umiejętności. Okazuje się bowiem, że ponad połowa badanych pracowników socjalnych bardziej niż doświadczeniem zadowodym, kieruje się osobistym doświadczeniem życiowym w rozwiązywaniu zgłoszonych problemów swoich klientów. 127 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 To sami pracownicy socjalni zaniżają wartość fachowego przygotowania, zdobytego w toku kształcenia oraz działań praktycznych. Takie podejście do wykonywanych czynności może grozić odejściem od wypracowanych standardów profesjonalizacji zawodu. Jest wyrazem utrzymujących się postaw zachowawczych w kontekście dokonujących się zmian systemowych (M. Łuczyńska, op. cit., s. 110-114). Zasadnym jest pytanie o podejście pracowników socjalnych do prowadzonych szkoleń podwyższających ich umiejętności i kompetencje zawodowe. Według badań sondażonych prowadzonych na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w Zielonej Górze, ocena prowadzonych szkoleń dla pracowników socjalnych nie jest jednoznaczna. Otóż uczestnicy szkoleń wysoko oceniają ich stronę organizacyjną oraz atmosferę, przy niezadowalającej jakości przekazywanych treści oraz materiałów szkoleniowych. Niepokoi fakt, że to, co stanowi istotę różnych form doskonalenia zawodowego (warsztaty, szkolenia, wykłady), w których uczestniczyli pracownicy socjalni – zostało ocenione najniżej. W Raporcie napisano wprost, że szkolenia bardziej spełniają funkcję wyjazdów integracyjnych, są okazją do spotkań z pracownikami z innych jednostek pomocowych, wymiany opinii i doświadczeń, co w rezultacie sprawia, że uczestnicy szkoleń są z nich zadowoleni. Ogólnie szkolenia są wysoko oceniane, jednak różnice w ocenie poszczególnych aspektów mogą oznaczać, że szkolenia i kursy nie przynoszą takich rezultatów w postaci przyrostu wiedzy i umiejętności, jakich oczekiwaliby pracownicy (M. Zielińska (oprac.) 2013, s. 74). Istotna wskazówka, jaka płynie dla organizatorów tych form doskonalenia zawodowego jest taka, że pracownicy socjalni bardziej oczekują zajęć o charakterze praktycznym, dzięki którym mogą nabyć konkretne umiejętności, przydatne im w pracy niemalże natychmiast. Co więcej, oczekują zajęć ukierunkowanych problemowo, z konkretnymi rekomendacjami do zastosowania w relacjach pracownik – klient, zwłaszcza w tematyce dotyczącej przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, alkoholizmowi i narkomanii, nieco w mniejszym zakresie problemów starości, bezdomności i samotności, problemów komunikacji społecznej oraz praktyki zawodu. Dodatkowo, wskazują na problematykę pracy z klientem trudnym, przemoc w rodzinie oraz kwestie wypalenia zawodowego (Tamże, s. 76). Pomimo ambiwaletnych odczuć, jakie stały się udziałem pracowników socjalnych, nadal upatrują w szkoleniach ważne narzędzie w profesjonalizacji zawodu. Jednakże podejście do organizowanych form doskonalenia zależy nie tylko od jakości, ale i ich ilości. Na potencjalne niebezpieczeństwa zagrażające skuteczności prowadzonych zajęć mają wpływ także takie zmienne, jak: warunki techniczne pracy, liczba potencjalnych klientów, warunki lokalowe czy skala zróżnicowania istniejących problemów. Porażają dane, w których ponad 90% respondentów wskazuje przerost biurokracji nad konieczną pracą w terenie. Mimo zwiększa128 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 jącej się liczebnie popualcji pracujących pracowników socjalnych, a od niedawna ich współpracowników – asystentów rodziny, nadal istnieją takie rejony w Polsce, w których brakuje pracowników socjalnych. W kontekście istniejących trudności zawodowych leżących nie tylko po stronie klientów, ale także współpracowników i przełożonych, na ważny problem wybija się zagadnienie wypalenia zawodowego, przeżywanego stresu, a więc superwizji w pracy socjalnej (Tamże, s. 79 - 80). Przeciążenie pracą wpływa niekorzystnie na kondycję psycho-fizyczną samych pracowników socjalnych, a pośrednio na członków ich rodzin czy wreszcie samych klientów pomocy społecznej. Skalę frustracji podwyższa przeświadczenie samych pracowników socjalnych o niskim prestiżu zawodu, niesatysfakcjonującym wynagrodzeniu itp. Wszystko to nie zachęca do inwestowania w siebie, co więcej, może podważyć sens ustawicznego kształcenia. Zakończenie Współczesny pracownik socjalny ma świadomość dokonujących się zmian i pojawiania się coraz to nowych problemów, z którymi przyjdzie się mu zmierzyć. Dlatego rozumie konieczność kształcenia ustawicznego, ale jednocześnie podkreśla ważność innych komponentów mających wpływ na profesjonalizację zawodu. Do tych wyżej wymienionych, należy dodać istotny czynnik, jakim jest uznanie przełożonych oraz budowanie przyjaznej atmosfery wzajemnej współpracy. Przeświadczenie o braku wpływu na „dziejącą się rzeczywistość socjalną” może być tym, co uniemożliwi prawidłowe pełnienie służby dla poprawy dobrostanu współobywateli. Nie należy, bowiem zapominać, że zawód pracownika socjalnego to coś więcej – to misja dedykowana drugiemu człowiekowi, bedącemu w potrzebie, przeżywającemu kryzys życiowy. To posługa, za którą najlepszą nagrodą – jak powtarzają sami pracownicy socjalni – jest uznanie klientów i poprawa ich jakości życia. Prestiż zawodu pracownika socjalnego jest ciągle w Polsce postulowany, jednak nie sposób wyobrazić sobie „ładu socjalnego” bez wykonujących swoich zadań pracowników socjalnych. To właśnie oni będąc często pierwszymi specjalistami niosącymi pomoc i wsparcie podejmują role interwenta, mediatora i negocjatora. Pracownik socjalnych podejmując wielość ról zawodowych musi posiadać wielki zakres wiedzy, umiejętności oraz kompetencji. Oczywistym jest nie zdobędzie tego w toku edukacji przygotowującej do zawodu. To podejmowane różnorodne formy doskonalenia zawodowego odgrywają ważną rolę w profesjonalizacji zawodu i wypełnianiu codziennej misji. 129 Nová sociálna edukácia človeka IV Medzinárodná interdisciplinárna vedecká konferencia, Prešov, 10. 11. 2015 Bibliografia: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Błasiak D., Piątkowska – Lipka I. (red.), Wydawnictwo ROPS Województwa Śląskiego, Katowice 2012, ISBN 978-83-926737-4-3. Kantowicz E., Olubiński A. (red.), Działanie społeczne w pracy socjalnej na progu XXI wieku, Wydawnictwo Akapit, Toruń 2003, ISBN 83-8916304-7. Kowalczyk B., Kowalczyk J., Karczewska A., Pracownik socjalny w perspektywie zarządzającego procesem zmiany, Wydawnictwo CRZL, Warszawa 2014, ISBN 978-83-7951-305-5. Kształcenie ustawiczne i jego rola w rozwoju zawodowym człowieka, WUP, Kielce 2011, Łuczyńska M., Pracownicy socjalni w procesie profesjonalizacji, Wyd. ISP, Warszawa 2013, ISBN: 987-83-7689-158-3. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „ŻAK”, Warszawa 2007, ISBN 83-86770-29-5. M. Zielińska (oprac.), Raport z badań. Rola pracownika socjalnego we współczesnym świecie – perspektywy i zagrożenia, ROPS, Zielona Góra 2013, www.polityka-spoleczna.lubuskie.pl; dostep 7.10.2015. Rymsza M. (red.), Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce, Wydawnictwo IPS, Warszawa 2012, ISBN: 978-83-7689-051-7. Szymczak W., Współczesne wyzwania i metody pracy socjalnej, Wydawnictwo TN KUL, Lublin 2009, ISBN 978-83-7306-461-4. dr hab. Małgorzata Duda Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Pracy Socjalnej e-mail: [email protected] mgr Katarzyna Wojtanowicz Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Instytut Pracy Socjalnej e-mail: [email protected] 130
