Wstęp - Wydawnictwo UMCS

Zasoby podmiotowe pracowników socjalnych i osób bezrobotnych objętych pomocą społeczną,
Maria Chodkowska, Zdzisław Kazanowski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2017
Wstęp
Jedną z cech społeczeństwa przemysłowego było odchodzenie w sposobach myślenia od intuicyjnych schematów tradycyjnych na rzecz opierania sądów i prognoz na
empirii potwierdzonej wynikami badań naukowych, co Max Weber nazywał racjonalizacją. To stopniowe odmitologizowywanie myślenia przejęła również era ponowoczesności, a nawet zwielokrotniła jego tempo przez rewolucję sposobów i środków
komunikacji. Nie oznacza to jednak, że tradycyjne schematy myślenia oparte na
doświadczeniach wielu pokoleń są bezwartościowe. Co więcej, w warunkach nasilającej się anomii tradycyjnych wspólnot, pogoni za zyskiem w chaosie aksjologicznym bezwzględnej konkurencji, coraz bardziej ztechnologizowanych kompetencji
oderwanych od wrażliwości podmiotowej, wartość tamtych przekazów tradycyjnych
nabiera nowego, szczególnego znaczenia. Pomimo obniżania się kosztów wytwarzania oraz nadprodukcji w społeczeństwach uprzemysłowionych niemal wszystkich
dóbr, nie zmniejszają się liczebności kategorii społecznych potrzebujących pomocy
w zaspokajaniu elementarnych potrzeb zarówno własnych, jak i swoich rodzin. Decydują o tym z jednej strony procesy demograficzne, w tym zwłaszcza starzenie się
społeczeństwa, narastanie zagrożeń zdrowotnych generowanych długowiecznością
i czynnikami cywilizacyjnymi (choroby tzw. psychosomatyczne i urazy), a z drugiej także zmiany w stosunkach społecznych, tj. zanikanie wspólnotowego wsparcia
w rodzinach i społecznościach lokalnych, bezwzględność w działaniach korporacji
i firm, „pułapki” bankowe, a także bezradność służb pomocowych wobec problemów
kulturowego dziedziczenia biedy i patologii, połączonego z postawą bierno-roszczeniową. To wszystko generuje rosnące zapotrzebowanie na pomoc instytucjonalną, nie
tylko materialną, ale również prawną, edukacyjną, psychologiczną. O jej skuteczności
decydują w bardzo dużej mierze zasoby podmiotów, przez które działają instytucje
powoływane do udzielania pomocy. W nowoczesnych systemach pomocowych są
to kompetencje merytoryczne, a także kompetencje osobowościowe, tj. posiadane
zasoby osobiste, znaczące dla angażowania się w wykonywaną pracę i budowania
pozytywnych więzi z podopiecznymi. W zakres tych kompetencji/zasobów wchodzą między innymi takie, które pomagają wierzyć w sukces podejmowanych działań,
nawet w sytuacjach bardzo trudnych.
W socjologii medycyny znane są obserwacje i badania nad efektami placebo.
Pozwalają one wnioskować, że nawet przy pozorowaniu terapii wiara w jej efekty
8
Wstęp
ma pewne znaczenie dla poprawy stanu zdrowia, przy czym znacząca jest nie tylko
wiara pacjenta, ale także lekarza, jeśli działa on w przekonaniu, że faktycznie dysponuje lekiem rokującym uzyskanie korzystniejszych efektów. Wynika stąd wniosek, że efektywne są takie oddziaływania, które wzmacniają pozytywne nastawienie
podopiecznego, co z kolei zwiększa szanse powodzenia w przezwyciężaniu jego
życiowych trudności. Pozytywne nastawienie jest równoznaczne z życiowym optymizmem, a jego poziom znajduje odzwierciedlenie w natężeniu satysfakcji z życia.
Ta ostatnia decyduje o kompensowaniu niedoborów czy porażek w jednych obszarach życiowego funkcjonowania, przez osiągnięcia i sukcesy w innych obszarach.
Przedmiotem analiz zawartych w tej książce są optymizm i poczucie życiowej
satysfakcji pracowników socjalnych oraz jednej z kategorii ich podopiecznych, tj.
osób objętych pomocą społeczną z powodu bezrobocia. Przyjęte zostało tu założenie, że poziom każdego z tych zasobów jest istotny dla życiowego funkcjonowania
obu tych grup. Dla pracowników socjalnych ważna jest ich satysfakcja z własnego
życia pozwalająca koncentrować się na problemach podopiecznych, a nie własnych,
oraz optymizm, znaczący dla budowania przeświadczenia, że udzielana pomoc
przełoży się na znaczące i trwałe efekty w ich życiu. Z kolei osobom bezrobotnym
konieczne są poczucie satysfakcji pozwalające wierzyć, że utrata pracy nie oznacza
życiowej przegranej, że można czerpać zadowolenie także z innych źródeł, oraz
optymizm mobilizujący do działań ukierunkowanych na wychodzenie ze stanu bezrobocia. Omawiane zasoby niezbędne są osobom bezrobotnym przede wszystkim
dla nich samych, w celu budowania własnego życia ukierunkowanego na usuwanie
barier i osiąganie sukcesów. Pracownicy socjalni potrzebują ich zarówno dla siebie,
dla jakości własnego funkcjonowania życiowego, ale także w celu wspierania tych,
którym powinni pomagać w możliwie szerokim zakresie, także przez udzielanie
wsparcia psychicznego. Wynika stąd wniosek, że ich stan posiadania zasobów powinien być bogatszy.
Zgodnie z zasadami logiki, aby coś dawać, czymś się dzielić, trzeba to uprzednio
samemu posiadać. Dotyczy to wszystkich dóbr, materialnych i niematerialnych,
takich jak wiedza, wartości, wzory zachowań, wiara, radość życia. Te proste zasady
odzwierciedlają sentencje oparte na wielowiekowych doświadczeniach, zgodnie
z którymi nawet najmądrzejszy i potężny człowiek (Salomon) nie jest w stanie dać
tego, czym sam nie dysponuje („z pustego i Salomon nie naleje”). Podejmowanie
takich prób, czyli „przelewanie z pustego w próżne”, oznacza działanie bezsensowne, nieprzynoszące żadnych efektów.
Żeby coś dawać, trzeba to posiadać, w przeciwnym razie dający staje się postacią groteskową, jak Sienkiewiczowski Zagłoba ofiarowujący Niderlandy królowi
szwedzkiemu. Świadome, celowe i mądre dawanie jest wielkim przywilejem człowieka, posiada głęboką motywację, zróżnicowane dymensje i efekty. Może być
źródłem wielkiej satysfakcji, poczucia spełnienia, wysokiej samooceny, ale także
rozczarowań i frustracji, w zależności od efektów warunkowanych adekwatnością
Wstęp
9
diagnozy sytuacji oraz doborem odpowiednich metod działania pomocowego.
W odniesieniu do dawania wsparcia oznacza to, że trzeba umieć pomagać w taki
sposób, by optymalizować efekty, a minimalizować ryzyko (np. uzależnienia od
wsparcia). W nieformalnych strukturach, takich jak rodzina czy sąsiedztwo, dawania wsparcia człowiek uczy się w przekazach socjalizacyjnych od wczesnego dzieciństwa, przez obserwację, naśladownictwo. Rodzice wspierają dzieci, bo sami byli
wspierani przez swoich rodziców. W zachowujących tradycję grupach sąsiedzkich
utrzymuje się przekaz o konieczności zbiorowego wsparcia w sytuacji pożaru,
powodzi, choroby, śmierci, ponieważ jego dawanie zmniejsza ryzyko osamotnienia
w sytuacji, kiedy dający sam staje się potrzebującym.
W strukturach społeczeństw przemysłowych wsparcie zbiorowe, podobnie jak
wiele innych obszarów życia, zostało w dużym stopniu zinstytucjonalizowane, co
wiąże się z profesjonalizacją jego dawania. Oznacza to, że potrzebujący wsparcia
mogą go szukać już nie tylko w swoim środowisku rodzinnym i sąsiedzkim, ale
i w wyspecjalizowanych instytucjach. Należą do nich instytucje pomocy społecznej,
w których wsparcia udzielają pracownicy socjalni, przygotowani do tych zadań
przez wieloletnie kształcenie i doskonalenie zawodowe. Ma ono na celu zapewnienie wysokiego poziomu kompetencji osobom podejmującym role, przez które
instytucje te działają.
Każda instytucja określa wymogi niezbędne do podejmowania ról, przez które
będą realizowane cele działania. Efektywność instytucji jest zależna od spełniania
tych wymogów, przy czym ich weryfikacja bywa w wielu sytuacjach bardzo trudna.
Dotyczy to również ról pracowników socjalnych, przez które instytucje pomocy
społecznej zaspokajają potrzeby jednostkowe i zbiorowe swoich klientów w zakresie
określonym odpowiednimi paragrafami obowiązującej ustawy. Stosunkowo łatwe
do zweryfikowania są ich zasoby kwalifikacyjne, czyli wiedza oraz umiejętności
postępowania diagnostycznego, profilaktycznego i naprawczego, znaczenie trudniej jest natomiast oceniać ich predyspozycje i kompetencje osobowościowe. W tej
książce proponujemy nowy, oryginalny sposób oceniania kompetencji pracowników socjalnych, oparty na przywołanej już logice związku między posiadaniem
i dawaniem. Żeby kogoś wspierać wiedzą, trzeba tę wiedzę posiadać i umieć ją
wykorzystywać w celu rozwiązywania konkretnych sytuacji problemowych. Żeby
wspierać psychicznie przez budowanie w podopiecznym pozytywnych zasobów
podmiotowych, trzeba te zasoby samemu posiadać.
Pracownik socjalny udziela wsparcia osobom i grupom, które z różnych względów nie są w stanie samodzielnie zaspokajać swoich elementarnych potrzeb. Dla
celów procedury badawczej niezbędne było dokonanie wyboru jednej z nich. Zdecydowaliśmy się na wybór osób bezrobotnych, czyli takich, które z różnych przyczyn nie są w stanie samodzielnie znaleźć zatrudnienia i funkcjonować w rolach
zawodowych bądź też w inny sposób zabezpieczać zaspokajanie potrzeb własnych
i swoich bliskich.
10
Wstęp
Pracownik socjalny to coś więcej niż zawód. Przyjmujemy zatem, że jest to rola
społeczna, konkretnie rola zawodowa, czyli rola pełniona ze względu na posiadanie
zatrudnienia i wykonywanie określonych zadań w zamian za otrzymywane wynagrodzenie1. Bezrobotny to również rola społeczna, pełniona z kolei ze względu na
brak zatrudnienia i związaną z tym niemożność wykonywania określonych czynności zawodowych. Te dwie skrajnie różne sytuacje życiowe tworzą specyficzne
relacje między rolą pracownika socjalnego i rolą bezrobotnego. Funkcjonowanie
w danej przestrzeni społecznej osób pozbawionych możliwości wykonywania
pracy zarobkowej legitymizuje pełnienie ról zawodowych pracowników socjalnych,
powołanych instytucjonalnie do udzielania im wsparcia: materialnego, prawnego,
edukacyjnego i psychicznego. Pierwsze opiera się na zasobach instytucjonalnych,
pracownik socjalny jest tylko pośrednikiem między solidarnym państwem a jednostkami i grupami potrzebującymi solidarnej pomocy. W zakresie wsparcia prawnego, psychologicznego czy edukacyjnego pracownik socjalny może opierać się na
współpracy z odpowiednimi profesjonalistami działającymi zarówno w ramach
systemu pomocy społecznej, jak i na zewnątrz tego systemu. Jednak w codziennym
udzielaniu wsparcia psychicznego korzysta on przede wszystkim z posiadanych
zasobów osobistych, ważnych na wszystkich etapach diagnozowania i rozwiązywania problemów życiowych podopiecznych. Ośrodki pomocy społecznej mają
wprawdzie dla nich określoną ofertę szkoleń, poradnictwa, treningów i innych form
aktywizacji, jednak nie może to zastąpić bezpośrednich interakcji między oferującymi wsparcie oraz tymi, którzy stają się jego biorcami. Interakcja z kolei to nie
tylko przekaz informacji czy określonych dóbr, ale również osobowościowe oddziaływanie na drugiego człowieka. Osoba sama uwikłana w problemy ma niewielkie
szanse, by pomóc innym w przezwyciężaniu trudności.
W analizach zamieszczonych w tej książce zamierzamy sprawdzić, na ile bogate
są wybrane zasoby podmiotowe, tj. satysfakcja życiowa i poczucie optymizmu
zarówno u pracowników socjalnych, jak i osób bezrobotnych korzystających ze
wsparcia pracowników pomocy społecznej. Chcemy odpowiedzieć na pytanie, czy
badani pracownicy socjalni posiadają więcej – niż potrzebujący wsparcia bezrobotni – tego, co powinni tym drugim przekazywać budując ich kompetencje ułatwiające wychodzenie z życiowego kryzysu. Więcej optymizmu, którym mogliby
„zarażać” bezrobotnych, a także więcej „satysfakcji życiowej”, która pozwalałaby im
wskazywać podopiecznym, skąd tę satysfakcję czerpać, również w trudnych sytuacjach życiowych wygenerowanych doznanymi porażkami.
Książka ta składa się z czterech rozdziałów. Dwa pierwsze mają charakter teoretyczno-literaturowy i zawierają analizy dotyczące ról będących przedmiotem
podjętych eksploracji, tj. roli pracownika socjalnego i roli bezrobotnego. W roz1 Analiza roli pracownika socjalnego i roli bezrobotnego będzie poddana pogłębionej
analizie w dwóch pierwszych rozdziałach książki.
Wstęp
11
dziale pierwszym przedstawiono kolejno wyjaśnienia terminologiczne odnoszące
się do pracy socjalnej, funkcje i zadania wyznaczające funkcjonowanie pracownika
socjalnego w roli zawodowej, kształtowanie kompetencji zawodowych w kształceniu pracowników socjalnych, znaczenie zasobów podmiotowych w zawodowym
funkcjonowaniu pracowników socjalnych oraz zagrożeń realizacji roli zawodowej
pracownika socjalnego.
Rozdział drugi zawiera z kolei wyjaśnienia terminologiczne wiązane ze zjawiskiem bezrobocia, opisuje bezrobotność jako rolę społeczną, wyjaśnia konteksty
i mechanizmy wchodzenia w rolę bezrobotnego, a także konsekwencje dłuższego
pozostawania w tej roli. Rozdział kończy się analizą kwestii wspierania instytucjonalnego osób funkcjonujących w roli bezrobotnego.
Dwa rozdziały badawcze mieszczą się w paradygmacie pozytywistycznym, opartym na metodach ilościowych. Informacje na temat funkcjonowania badanych
w rolach zawodowej bądź bezrobotnego zgromadzono posługując się autorskim
kwestionariuszem, natomiast zmienne zależne, tj. poziom optymizmu dyspozycyjnego oraz poziom satysfakcji z życia, diagnozowano na podstawie wyników Testu
Orientacji Życiowej – LOT-R oraz Skali Satysfakcji z Życia – SWLS.
W kwestionariuszu uwzględniono, poza danymi społeczno-demograficznymi,
pytania charakteryzujące funkcjonowanie w rolach będących przedmiotem analizy,
tj. w roli pracownika socjalnego bądź bezrobotnego. Przyjęto założenie, iż cechy
charakteryzujące funkcjonowanie w tych rolach mogą być traktowane jako korelaty
poczucia optymizmu dyspozycyjnego oraz poziomu satysfakcji z życia. W związku
z tym skonstruowane zostały kwestionariusze odrębne dla każdej z grup, stanowiące
podstawę diagnozowania uwarunkowań badanych zasobów osobistych2. Natomiast
w badaniach obu grup zastosowano te same testy diagnozujące poziom optymizmu
dyspozycyjnego oraz satysfakcji z życia.
Pierwszy z nich to Test Orientacji Życiowej – LOT-R. Autorami testu są
M. S. Scheier, C. S. Carver oraz M. W. Bridges. Zdaniem autorów test ten badając
uogólnione oczekiwania pozytywnych zdarzeń w przyszłości pozwala na określenie
natężenia tzw. dyspozycyjnego optymizmu. Test składa się z 10 stwierdzeń, spośród których tylko sześć posiada znaczenie diagnostyczne. Zgodność wewnętrzna
LOT, ustalona w polskiej wersji testu, wynosi 0,76 (alfa Cronbacha) i jest zbliżona
do oryginalnej. W badaniach trafności teoretycznej ogólny wynik testu korelował dodatnio z poczuciem własnej wartości skali Rosenberga (0,63) oraz ujemnie
z kontrolą depresji (−0,54) i gniewu (−0,51) Skali Kontroli Emocjonalnej CECS.
W latach 1998–1999 opracowano tymczasowe normy stenowe polskiej wersji testu
(Juczyński, 2001, s. 60–65).
Pytania miały charakter pytań zamkniętych, ich treść zawarto w tytułach kolejnych tabel
zamieszczonych w rozdziałach trzecim i czwartym. Pierwsze kolumny tabel obejmują kafeterie,
jakimi te pytania zostały zaopatrzone.
2 12
Wstęp
Skala Satysfakcji z Życia powstała w latach 90. XX wieku. Jej autorami są E. Diener,
R. A. Emmons, R. J. Larson i S. Griffin. Narzędzie bada subiektywne poczucie zadowolenia z własnych osiągnięć i warunków i składa się z pięciu twierdzeń ocenianych
na siedmiostopniowej skali. Wskaźnik rzetelności (alfa Cronbaha) polskiej wersji
skali w badaniach Z. Juczyńskiego wyniósł 0,81 (dla wersji oryginalnej: 0,87). W badaniach trafności teoretycznej ustalono, że wynik ogólny korelował dodatnio z poczuciem własnej wartości mierzonym skalą Rosenberga (0,56), poczuciem skuteczności
mierzonym skalą GSES (0,38) oraz dyspozycyjnym optymizmem mierzonym skalą
LOT-R (0,45). Ujemne zależności były natomiast rezultatem korelacji z nasileniem
spostrzeganego stresu (−0,58; Skala Odczuwanego Stresu) oraz kontrolą gniewu
(−0,18), depresji (−0,23) i lęku (−0,24), mierzonymi Skalą Kontroli Emocjonalnej
CECS. W latach 1998–1999 zaproponowano tymczasowe normy stenowe polskiej
wersji skali (Juczyński 2001, s. 134–137).
Badania zostały przeprowadzone w populacji 344 osób, w tym 184 pracowników
socjalnych oraz 160 biorców świadczeń pomocy społecznej z powodu braku możliwości podjęcia pracy zarobkowej. Reprezentują oni trzy województwa o różnym
poziomie uprzemysłowienia, tj. województwo poznańskie, łódzkie i lubelskie.
Niektóre pytania dotyczyły kwestii osobistych (doświadczeń, przeżyć), dlatego
też respondentów z obu grup informowano, by ewentualnie pomijali pytanie, jeśli
z jakichś względów nie chcieliby szczerze wypowiadać się na dany temat. Materiały
empiryczne były gromadzone techniką ankiety, co zwiększało zaufanie respondentów do zapewnienia im przez organizatorów warunków pełnej anonimowości.
Nasze opracowanie opiera się na dotychczasowych ustaleniach literaturowych,
ale proponuje również nową perspektywę analiz. Nowatorstwo tej propozycji to
przede wszystkim sięgnięcie do teorii ról społecznych nie tylko w odniesieniu do
roli pracownika socjalnego, będącej jedną z kategorii ról zawodowych, ale również do roli bezrobotnego, stanowiącej swoisty równoważnik roli zawodowej osób,
które nie mogą znaleźć zatrudnienia, pomimo sił i gotowości do jego podjęcia.
Innowacyjność koncepcji analiz własnych to także równoczesne diagnozowanie
zasobów, w grupach osób, którym są one niezbędne dla wychodzenia z sytuacji
kryzysowych, jak i w grupach osób, które są przez swoje role powołane do udzielania pomocy w tym zakresie, między innymi przez dzielenie się posiadanymi
zasobami podmiotowymi (kompetencjami merytorycznymi osobowościowymi).
W związku z tym analizy zawarte w tej książce koncentrują się na:
– optymizmie osób udzielających wsparcia instytucjonalnego i osób z niego
korzystających oraz jego korelatach związanych z funkcjonowaniem w roli
społecznej,
– satysfakcji życiowej osób udzielających wsparcia instytucjonalnego i osób
z niego korzystających oraz jej korelatach związanych z funkcjonowaniem
w roli społecznej.
Wstęp
13
Książkę tę kierujemy przede wszystkim do osób zajmujących się udzielaniem
wsparcia społecznego, jak i przygotowujących się do pełnienia roli pracownika
socjalnego. W ostatnich latach na polskim rynku wydawniczym pojawiło się wiele
publikacji dotyczących pomocy społecznej i pracowników socjalnych oraz bezrobocia i osób bezrobotnych. Nasze opracowanie łączy oba te obszary. Łatwiej w takim
zintegrowanym kontekście dostrzec istotę zarówno funkcjonowania zawodowego
pracowników socjalnych, jak i potrzeb ich podopiecznych, co znacząco wzbogaca
ofertę systemu edukacyjnego, zwłaszcza dotyczącą kształcenia i dokształcania pracowników socjalnych.
Maria Chodkowska
Zdzisław Kazanowski
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej