Determinanty satysfakcji życiowej w późnej dorosłości
advertisement
PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2010;7(1):11-16 artykuł poglądowy opinion article Determinanty satysfakcji życiowej w późnej dorosłości – w świetle rodzimych doniesień badawczych Determinants of life satisfaction in late adulthood – according to Polish research reports Halina Zielińska-Więczkowska1, Kornelia Kędziora-Kornatowska2 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej Collegium Medicum UMK Katedra i Klinika Geriatrii Collegium Medicum UMK, kierownik 1 2 Słowa kluczowe: satysfakcja życiowa/jakość życia, późna dorosłość, determinanty Key words: life satisfaction/quality of life, late adulthood, determinants Streszczenie Celem artykułu przygotowanego na podstawie przeglądu literatury oraz doniesień badawczych jest ukazanie najważniejszych czynników wyznaczających satysfakcję życiową w okresie późnej dorosłości na tle postępującej inwolucji starczej. Satysfakcja życiowa wyraża stopień zadowolenia z życia na wielu jego płaszczyznach. Ważnymi determinantami satysfakcji życiowej osób starszych są kondycja zdrowotna (głównie sprawność fizyczna), poziom wykształcenia, sytuacja materialna, jakość relacji w rodzinie, optymizm, poczucie koherencji. Jej poziom wyznacza złożony całożyciowy proces wychowania człowieka, w tym edukacji permanentnej. Ważnym jej wyznacznikiem jest bilans życiowych dokonań/strat oraz wielowymiarowe wsparcie jednostki w poszczególnych etapach drogi życiowej. Abstract Aim: the aim of the study based on literature review and research reports is to recognize the most important factors determining life satisfaction in late adulthood in the era of senile involution. Life satisfaction reflects the degree of satisfaction with many aspects of life. Among the important determinants of life satisfaction in the elderly are: general health (especially physical fitness), education level, material status, quality of family relations, being optimistic and the level of the sense of coherence. The level of life satisfaction results from the whole process of upbringing, including continuing education. Success/failure balance and multidimensional support of an individual at the consecutive stages of life are important determinants of life satisfaction. PGP 129 Adres do korespondencji: dr n. med. Halina Zielińska-Więczkowska Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej UMK Collegium Medicum 85-801 Bydgoszcz, ul. Techników 3, tel. (0-52) 585-21-94 e-mail: [email protected] Copyright © 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego 12 Halina Zielińska-Więczkowska: Determinanty satysfakcji życiowej Wstęp W czasach systematycznego starzenia się współczesnych społeczeństw pytanie o satysfakcję życiową osób starszych wydaje się wysoce zasadne. W literaturze często spotykanym synonimem pojęcia „satysfakcja życiowa” jest „jakość życia”, co znajduje miejsce w prezentowanym artykule [1]. Satysfakcja życiowa bywa, zwłaszcza w psychologii, utożsamiana z poczuciem szczęścia. Pojęcie szczęścia ma też wiele znaczeń. Satysfakcja życiowa jest wyrazem zadowalających parametrów jakości życia. Odzwierciedla stopień zaspokojenia ważnych dla człowieka potrzeb. W znacznej mierze zależy od aspiracji życiowych i statusu społecznego jednostki. Jakość życia w ujęciu Światowej Organizacji Zdrowia to „satysfakcja z sytuacji życiowej, subiektywna ocena własnej sytuacji życiowej w porównaniu z sytuacją innych osób w tym samym wieku lub osiągnięcie wysoko cenionej wartości” [2]. Satysfakcja życiowa – według Halickiej [3] – „wyraża zbilansowaną ocenę wieloczynnikową, na która składa się ocena obecnego życia oraz ocena życiowych dokonań”. W gerontologii ważnym celem jest, aby średnia długość życia, która na przestrzeni ostatnich stu lat znacznie się wydłużyła (średnio z około 40 lat do około 80) – oznaczała także – satysfakcję z obecnego życia i przeżytych lat. Celem pracy, przygotowanej na podstawie przeglądu literatury oraz doniesień badawczych, jest ukazanie najważniejszych czynników wyznaczających satysfakcję życiową w późnej dorosłości na tle postępującej inwolucji starczej. Proces starzenia się a satysfakcja życiowa Starzenie się jako proces z natury destruktywny, zapewne nie sprzyja satysfakcji życiowej w późnej dorosłości. W psychologii, starzenie się bywa nazywane okresem strat. Straty, coraz bardziej widoczne, dotyczą zdrowia, witalności, urody, atrakcyjności fizycznej, osób najbliższych, pozycji i prestiżu społecznego etc. Śmierć w życiu osoby starszej staje się zjawiskiem częstym i wszechobecnym. Umierają członkowie rodziny, przyjaciele, znajomi i – niestety – pojawia się widmo nadchodzącej własnej śmierci. To wszystko wywiera negatywny wpływ na świadomość i funkcjonowanie osób starszych. Strata małżonka/partnera życiowego może poważnie zaburzyć pełnienie dotychczasowych ról społecznych, jakże ważnych dla człowieka w aspekcie jakości życia. Wycofanie się z aktywności zawodowej może prowadzić do utraty prestiżu zawodowego i osobistych aspiracji w związku z zajmowanym wcześniej, niekiedy znaczącym, stanowiskiem pracy. Wiąże się to z obniżeniem się statusu materialnego i społecznego emeryta/rencisty [2]. W psychologii uważa się, że człowiek łatwiej znosi sytuacje trudne, jeżeli dostrzega w niedalekiej przyszłości perspektywę zmian na lepsze. Przyszłość dla osoby starszej, zwłaszcza w fazie późnej starości, jawi się niestety jako kres życia. Reasumując, można zatem stwierdzić, że uwarunkowania organizmu na tle postępującej inwolucji starczej zapewne nie sprzyjają wysokim parametrom jakości życia. Proces starzenia się ma charakter jednak wysoce zindywidualizowany [4]. Bardzo często wiek chronologiczny nie pokrywa się z biologicznym starzeniem się człowieka. Chcąc cieszyć się życiem, jednostka powinna na drodze prozdrowotnego stylu życia podejmować działania prowadzące do maksymalnego opóźnienia biologicznego starzenia się organizmu. Nikt zapewne nie wątpi w fakt, że każdy człowiek chciałby wyglądać i czuć się młodziej aniżeli wskazuje na to jego wiek kalendarzowy. Wyznacza mu to dobre samopoczucie i wyższą samoocenę, jakże ważną w aspekcie poczucia satysfakcji życiowej starzejącej się jednostki. Wyraźnie dowodzą tego badania brazylijskie przeprowadzone w latach 2005-2006 na grupie 120 słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku, z których wynika, że osoby określane mianem „młodszych” niż wskazuje na to ich faktyczny wiek kalendarzowy, uzyskały najwyższe parametry jakości życia we wszystkich obszarach codziennego funkcjonowania [5]. Czynniki warunkujące satysfakcję życiową w okresie starości Uwarunkowania satysfakcji życiowej w późnej dorosłości to aspekt zapewne złożony i wieloaspektowy a także wysoce zindywidualizowany, podobnie jak sam proces starzenia się. 13 Halina Zielińska-Więczkowska: Determinanty satysfakcji życiowej Niewątpliwie ważną determinantą satysfakcji życiowej w późnej dorosłości jest kondycja zdrowotna jednostki, a zwłaszcza poziom sprawności fizycznej. Doniesienia badawcze wyraźnie wskazują na istnienie zależności korelacyjnych pomiędzy poziomem sprawności fizycznej, a jakością życia osób w wieku podeszłym [6].W tym zakresie dane nie są zbyt optymistyczne. Jak wynika z doniesień Bień [7], niesprawność fizyczna Polaków to podstawowy problem natury zdrowotnej i społecznej. Przyczyn złej kondycji fizycznej należy upatrywać w złych nawykach zdrowotnych, w „komputeryzacji życia” i rozwoju motoryzacji. Rozwój cywilizacyjny niesie za sobą wiele dobrodziejstw, ale niestety i ujemnych skutków dla człowieka. Z doniesień Bień [7] wynika, że ważnym wyznacznikiem stanu zdrowia osób starszych jest poziom wykształcenia i sytuacja materialna. Lepszym zdrowiem cieszą się osoby bardziej wykształcone oraz znajdujące się w korzystniejszej sytuacji materialnej [7]. Problemem dużej wagi rzutującym na jakość życia osób starszych są choroby cywilizacyjne, a wśród nich w czołówce znajdują się choroby układu krążenia, schorzenia nowotworowe oraz depresja. Depresja to poważne zagrożenie XXI wieku. Dotyczy ona różnych grup wiekowych. Czasy, w których żyjemy, zawrotne tempo życia oraz duża konkurencja w pozyskiwaniu wielu dóbr, niestety, w znacznej mierze sprzyjają tej poważnej chorobie współczesnych czasów. Ważne jest przy tym ustawiczne oddziaływanie na świadomość współczesnego człowieka oraz przygotowanie go do sprostania wielu wyzwaniom XXI wieku. Bardzo ważnym wyznacznikiem czerpania zadowolenia z ludzkiej egzystencji jest aktywność życiowa. Aktywność nadaje życiu sens, czyni je ciekawszym i wartościowszym. Dla osiągania satysfakcji, w życie jednostki nie może wkradać się nuda i pustka. Takie zagrożenie, niestety, pojawia się w chwili przejścia na emeryturę. Istnieje wiele stylów życia ludzi starszych, jednak dla poczucia jakości życia – jak pisze Czerniawska [8] – najważniejsze jest, aby była to forma stylu aktywnego. Życie ludzkie, zdaniem psychologów i pedagogów, ma charakter celowy. Człowiek musi swojemu życiu nadać sens poprzez stawianie coraz wyższych celów. W trosce o jakość życia, jednostka powinna w ciągu całego życia mieć poczucie ciągłego spełniania się w różnorakich, a zwłaszcza ważnych dla niej dziedzinach [9]. W przeciwnym przypadku pojawia się uczucie pustki, zniechęcenia czy w ogóle braku sensu życia. Dlatego w trosce o jakość życia, pożądany jest ustawiczny rozwój jednostki z otwarciem się na edukację permanentną, co jest szczególnie pożądane we współczesnym szybko zmieniającym się świecie. Konieczność funkcjonowania w społeczeństwie informacyjnym stawia jednostkę wobec wielu wyzwań. Szybki rozwój technologii informacyjnych i „komputeryzacja życia” wymuszają konieczność ciągłego dostosowywania się do zachodzących przemian a tym samym ustawicznego dokształcania [10]. Można zatem powiedzieć, że edukacja permanentna jest ważną drogą w osiąganiu satysfakcji życiowej współczesnego człowieka. Człowiek, który nie chce się zmieniać wraz z „duchem” czasu, szybciej się starzeje zwłaszcza w aspekcie społecznym i psychicznym, co przyspiesza jego śmierć biologiczną. W ten sposób starzejąca się jednostka sama zatacza kręgi marginalizacji osób starszych. Dlatego uważa się, że tworzenie szerokiej sieci Uniwersytetów Trzeciego Wieku (UTW) może skutecznie ograniczyć zjawisko marginalizacji [11]. Zauważa się, że sam proces ustawicznej edukacji wywiera korzystny wpływ na jakość życia jednostki. Edukacja permanentna poprzez wszechstronną aktywność nadaje sens istnienia, motywując jednostkę do wielu pożądanych działań (m.in. troska o wygląd zewnętrzny) w kontekście cieszenia się życiem. Dowodzą tego badania dotyczące jakości starzenia się i starości przeprowadzone wśród słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku [12]. Wynika z nich, że ponad połowa słuchaczy UTW subiektywnie czuła się młodsza, a 85% badanych nie doświadczało z racji starszego wieku dyskryminacji. Jest to fakt, który dobrze prognozuje i napawa optymizmem. Może to świadczyć o wysoce korzystnym oddziaływaniu UTW na jakość życia seniorów. Dlatego propagowanie jakże cennej idei tworzenia szerokiej sieci tychże placówek niewątpliwie znajduje tu swoje uzasadnienie. Wiele dotychczasowych badań dowodzi, że jakość życia osób starszych istotnie jest wyznaczana przez poziom wykształcenia jednostki [3, 5, 13, 14]. Wyższy poziom wykształcenia koreluje z wyższymi parametrami jakości życia i odwrotnie. Poziom wykształcenia warunkuje samopoczucie osób starszych. Lepszym samopoczuciem psychicznym cieszą się osoby bardziej wykształcone [15]. Jak donosi Halik [15], dobry nastrój występuje czterokrotnie częściej u osób z wykształceniem wyższym niż z najniższym. Wykształcenie jest istotną determinantą wiary w pomyślną przyszłość [15]. Największym optymizmem życiowym – jakże istotnym w kontekście satysfakcji życiowej starzejącej się jednostki 14 Halina Zielińska-Więczkowska: Determinanty satysfakcji życiowej – charakteryzują się inteligenci i kadra kierownicza [15]. Optymizm życiowy to kolejny bardzo ważny wyznacznik satysfakcji życiowej w późnej dorosłości. Sprzyja podejmowaniu konstruktywnych strategii radzenia sobie ze stresem [16]. Optymiści są bardziej wytrwali w swoich dążeniach do celu. Uważa się, że lepiej funkcjonują na wielu płaszczyznach życia. W sytuacjach trudnych nie poddają się, a swoje porażki traktują jako przejściowe. Starzeją się pomyślnie. Podejmują więcej starań by rozwiązać określony problem a trudne sytuacje są dla nich wyzwaniem. Powszechnie uważa się, że optymistom żyje się lepiej. Na ogół są to osoby aktywne życiowo, które nigdy się nie nudzą. Z kolei pesymiści w sytuacji trudnej szybko popadają w bezradność, najczęściej poddają się [16]. Można zatem stwierdzić, że optymizm to postawa życiowa niewątpliwie sprzyjająca satysfakcji życiowej jednostki, o czym dowodzą także doniesienia Marcinka [14]. Optymista swoim sposobem postrzegania świata przyciąga do siebie innych i dzięki temu, w razie zaistnienia potrzeby, może liczyć na wielowymiarowe wsparcie. Fakt ten korzystnie kształtuje świadomość i postawę życiową, a w konsekwencji sprzyja satysfakcji życiowej starzejącej się jednostki. Następnym istotnym czynnikiem tkwiącym w zasobach osobowościowych człowieka jest poczucie koherencji [17]. Osoby wykazujące wysoki poziom poczucia koherencji wykazują lepszą zdolność zmagania się z wieloma sytuacjami trudnymi, jakie niesie ze sobą faza starości i proces inwolucji starczej. Rzadziej przejawiają stany depresyjne [18]. Wykazują lepsze zdolności adaptacyjne i bardziej cieszą się życiem. Badania empiryczne potwierdzają istnienie związku pomiędzy poziomem poczucia koherencji a jakością życia [9]. Poczucie koherencji kształtuje się głównie na bazie doświadczeń życiowych [9] oraz pod wpływem oddziaływań wychowawczych i edukacyjnych [19], co z kolei wpływa na długość i jakość życia. Kolejnym, bardzo ważnym wyznacznikiem satysfakcji życiowej w późnej dorosłości, jest rodzina. Jakość panujących w niej relacji, zwłaszcza na linii rodzice-dzieci, istotnie kształtuje poziom satysfakcji życiowej. Zarówno złe stosunki z dziećmi, jak i brak dzieci wyznacza zdecydowanie niższe parametry satysfakcji życiowej starszego człowieka [3]. Satysfakcja życiowa osób starszych kształtowana jest w znacznej mierze przez pryzmat szczęścia i osiągnięć własnych dorosłych już dzieci. Jakość życia osób starszych uwarunkowana jest kontekstem społecznym i doświadczaniem bliskości/ lub poczucia osamotnienia Z doniesień wynika, że osoby starsze zamieszkujące w swoich rodzinach cieszą się wyższą jakością życia niż pensjonariusze domu pomocy społecznej [20]. Przytoczone wyżej dane wskazują na fakt, że o satysfakcji życiowej osób starszych decyduje całożyciowy bilans dokonań, który jest swego rodzaju rozrachunkiem dokonywanym na własnej osobie pod kątem odniesionych sukcesów, spełnionych oczekiwań i nadziei, ale także wielu rozczarowań, porażek czy bezpowrotnie utraconych szans. Okres późnej dorosłości to niewątpliwie czas refleksji, medytacji i podsumowań dobiegającej kresu przebytej drogi życiowej. Reasumując, należy stwierdzić, że satysfakcja życiowa w późnej dorosłości to proces niezwykle złożony uwarunkowany w głównej mierze oddziaływaniami wychowawczymi – w tym edukacyjnymi, podejmowanych na przestrzeni całego życia człowieka. Kształtowana jest na bazie wielu doświadczeń i mądrości życiowej. Wyciągnięcie właściwych wniosków zwłaszcza z bolesnych doświadczeń powinno stanowić dla jednostki impuls do dalszego rozwoju. Jednostce w trosce o jakość życia należy już od najmłodszych lat stworzyć jak najkorzystniejsze warunki do całożyciowego rozwoju i wielowymiarowo wspierać ją na poszczególnych szczeblach rozwoju. W psychologii, znane są cztery typy wsparcia społecznego: emocjonalne, informacyjne, instrumentalne i oceniające [16]. Najważniejszym źródłem wsparcia dla jednostki na różnych etapach życia powinna być rodzina. Niezwykle pomocne w osiąganiu satysfakcji życiowej są pedagogika i jej subdyscypliny, jak andragogika (pedagogika człowieka dorosłego) i geragogika (pedagogika osób starszych) oraz psychologia. Pozwalają poznać i zrozumieć ważne mechanizmy wyznaczające rozwój człowieka na drodze osiągania satysfakcji życiowej, w tym także w okresie późnej dorosłości. 15 Halina Zielińska-Więczkowska: Determinanty satysfakcji życiowej Wnioski • Najważniejszymi wyznacznikami satysfakcji życiowej w późnej dorosłości są kondycja zdrowotna, poziom wykształcenia, sytuacja materialna, rodzina. • Koniecznym warunkiem na drodze do satysfakcji życiowej w XXI wieku jest uczestniczenie w edukacji permanentnej, która przeciwdziała zagubieniu, bezradności, pustce, samotności i izolacji współczesnego człowieka. Pozwala nadążać za zmianami współczesnego świata i czerpać satysfakcję z życia na wielu jego płaszczyznach. • W kształtowaniu pożądanych w kontekście satysfakcji życiowej zasobów osobowościowych, takich jak optymizm czy poczucie koherencji, niezwykle ważną rolę odgrywają oddziaływania wychowawcze podejmowane na przestrzeni całego życia jednostki. Piśmiennictwo [1] Lassota L. Satysfakcja z życia emerytów w Polsce i w Niemczech. W: Steuden S., Marczuk M. (red.) Starzenie się a satysfakcja z życia, KUL, Lubelskiego, Lublin 2006; 123-132. [2] Tobiasz-Adamczyk B. Społeczne aspekty starzenia się i starości. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A.(red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk 2006; 37-41. [3] Halicka M. Rodzina – czynnik warunkujący satysfakcję życiową w starości. Annales UMCS, Lublin, Polonia 2004; 59: supp. 14, 148; 289-294. [4] Kocemba J. Starzenie się człowieka. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A.(red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk 2006; 6-12. [5] Aleksandre, TS, Cordeiro, RC, Ramos, LR, 2009. Factors associated to quality of life in active elderly. Rev Sau`de Pu`blica, 4, 613-621. [6] Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K. Jakość życia chorych z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym w wieku podeszłym na tle uwarunkowań zdrowotnych (część II). Pielęgniarstwo XXI wieku 2007; 2 (19): 39-43. [7] Bień B. Sytuacja zdrowotna osób w podeszłym wieku. W: Grodzicki T., Kocemba J., Skalska A.(red.) Geriatria z elementami gerontologii ogólnej, Via Medica, Gdańsk 2006; 42-46. [8] Czerniawska O. Style życia ludzi starszych. W: Czerniawska O.(red.) Style życia w starości, Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, Łódź 1998; 17-26. [9] Zając L. Psychologiczna sytuacja człowieka starszego oraz jej determinanty. W: Obuchowski K. (red.) Starość i osobowość, Akademia Bydgoska, Bydgoszcz 2002; 53-112. [10] Łapa A. Andragogika wobec globalizacji – wyzwania i zagrożenia w lokalnych w warunkach polskich. W: Horyń W., Maciejewski J. (red.) Nauczyciel andragog u progu XXI wieku, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 2002; 170-178. [11] Kozieł D., Trafiałek E. Kształcenie na Uniwersytetach Trzeciego Wieku a jakość życia seniorów. Gerontol. Pol. 2007; 15 (93): 104-108. [12] Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K. Jakość starzenia się i starości w subiektywnej ocenie słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Gerontol. Pol. 2009; 17 (3): 1-6. [13] Marczuk M. O wyższą jakość życia ludzi starszych. W: Bednarczyk H. (red.) Edukacja dorosłych-służba społeczna, Wyższa Szkoła Pedagogiczna, Warszawa 2002; 173-188. [14] Marcinek P. Funkcjonowanie intelektualne i subiektywna jakość życia u osób w wieku emerytalnym. Gerontol. Pol. 2007; 15 (3): 76-81. [15] Halik J. Samopoczucie osób starszych i jego uwarunkowania. W: Halik J. (red.) Starzy ludzie w Polsce. Społeczne i zdrowotne skutki starzenia się społeczeństwa. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002; 71-75. [16] Poprawa R. Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: Dolińska-Zygmunt G. (red.) Uniwersytet Wrocławski, Wroclaw 2001; 103-141. [17] Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować, IPN; Warszawa 2005. 16 Halina Zielińska-Więczkowska: Determinanty satysfakcji życiowej [18] Zielińska-Więczkowska H., Ciemnoczołowski W., Kędziora-Kornatowska K. Poczucie koherencji a występowanie stanów depresyjnych u słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Psychogeriatria Polska 2009;6 (3):141-46. [19] Binnebesel J. Pedagogiczne możliwości kształtowania poczucia koherencji w kontekście salutogenetycznej koncepcji zdrowia A. Antonowsky`ego. Psychoonkologia 2006, 10 (2): 64-69. [20] Okła W. Psychospołeczne uwarunkowania jakości życia osób starszych w rodzinach własnych i w domach opieki społecznej. W: Steuden S., Marczuk, M. (red.) Starzenie się a satysfakcja z życia, KUL, Lublin 2006; 29-38. Zrecenzowano/Reviewed 19.04.2010 Zatwierdzono do druku/Accepted 5.05.2010
