historia rozdz1

Spis treÊci
Od autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
I. Wprowadzenie do historii
1. Dzieje – historia – historiografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Czym jest historia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Przedmiot historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Proste pytania wymagają złożonych odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . 14
Wszystko może być ważne, ale zjawiska i fakty mają swoją rangę . . 16
„Wieczny powrót” czy zmiana? Czyli jak postrzegamy czas . . . . . 17
Zmiana czy postęp? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Oceniać przeszłość czy raczej ją wyjaśniać? . . . . . . . . . . . . . . . 22
2. Źródła historyczne i metody poznawania przeszłości
Źródła historyczne i ich rodzaje . . . . . . . . . . . . . . .
Dyscypliny historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Jak postępować ze źródłami, czyli metodologia historii
Etapy badania historycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
24
25
26
27
II. Początki cywilizacji
1. Pierwsze cywilizacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Podstawowe rośliny uprawne i związane z nimi kręgi cywilizacyjne . 39
Pierwsze miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Początki cywilizacji w Mezopotamii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
Daleki Wschód. Indie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Daleki Wschód. Cywilizacja chińska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Miasta w Egipcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Miasta i cywilizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2. Pierwsze wielkie państwa i imperia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Mezopotamia w III tysiącleciu p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Egipt w okresie Starego Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Znaczenie pisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Wielkie państwa II tysiąclecia p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
Stosunki polityczne w połowie II tysiąclecia p.n.e. . . . . . . . . . . . 58
Przemiany końca II tysiąclecia p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Początek epoki żelaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Imperium perskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3. Wielkie religie starożytnego świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Charakter dawnych wierzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Religia Greków. Znaczenie Homera i Hezjoda . . . . . . . . . . . . .
Politeistyczne religie starożytnego Bliskiego Wschodu . . . . . . . . .
Indie. Hinduizm i buddyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nauczanie Buddy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wierzenia chińskie. Konfucjanizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
www.wsip.com.pl
64
65
67
69
71
71
73
3
Spis treÊci
Judaizm – wielka religia monoteistyczna starożytności . .
Niewola babilońska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Prorocy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Pismo Święte – Biblia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
74
76
76
77
III. Cywilizacja grecko-rzymska
1. Polis grecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
Powstanie polis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Polis jako wspólnota obywateli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
Wielka Kolonizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Świat Greków w V w. p.n.e. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Dwa ustroje polis – oligarchia i demokracja . . . . . . . . . . . . . . . 86
Ateny – polis demokratyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
Potęga Sparty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Kategorie ludności lacedemońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Ustrój polityczny Sparty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Wojny Greków z Persami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Rywalizacja Aten i Sparty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2. Cywilizacja grecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Początki kultury greckiej. Rola arystokracji . . . . . . . . . . . . . . . 94
Kultura polis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
Sztuka grecka okresu klasycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
Narodziny filozofii w Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Znaczenie Sokratesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Zmiany warunków życia Greków w epoce hellenistycznej . . . . . 100
Nowe ośrodki kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Sztuka hellenistyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Hellenizacja Wschodu i wpływ Wschodu na Greków . . . . . . . . 103
3. Rzym – polis, która zdobyła świat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Rzym a Italia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Organizacja Italii po podbojach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
Ustrój Republiki Rzymskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
Zamorskie podboje Republiki Rzymskiej . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Imperium Romanum. Organizacja prowincji . . . . . . . . . . . . . . 111
Ustrój Cesarstwa Rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
Cesarz i senat w okresie pryncypatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Rola armii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Reorganizacja prowincji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
4. Cesarstwo Rzymskie – ku uniwersalnej cywilizacji
śródziemnomorskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Miasta i życie miejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Cywilizacja rzymska za czasów Cesarstwa . . . . . . . . . . . . . . . 120
Imperium Romanum i barbarzyńcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Romanizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Prawo rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
4
Spis treÊci
Stosunki polityczne w I–II w.
Pierwsze objawy kryzysu w II
Kryzys III w. . . . . . . . . . .
Sytuacja Wschodu i Zachodu
..
w.
..
..
..
.
..
..
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
127
129
129
130
5. Chrystianizacja Imperium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Pierwsi chrześcijanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Misja świętego Pawła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Chrześcijaństwo a religie tradycyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Doktryna chrześcijańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Chrześcijaństwo a kultura antyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Kultura i sztuka chrześcijan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Organizacja kościelna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Kościoły wschodni i zachodni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
6. Koniec jedności świata śródziemnomorskiego . . . . . . . . . .
Cesarstwo za Dioklecjana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cesarstwo za Konstantyna Wielkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Podział Cesarstwa Rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zachód i barbarzyńcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozpad Cesarstwa Zachodniego. Państwa barbarzyńskie
na terenie Imperium Romanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Barbarzyńcy a kultura antyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cesarstwo na Wschodzie. Justynian Wielki . . . . . . . . . . . . . .
Znaczenie podbojów arabskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Islam i kultura antyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
145
146
148
149
149
.
.
.
.
.
152
152
155
158
159
.
.
.
.
.
162
163
163
165
168
IV. Średniowieczna cywilizacja chrześcijańskiej Europy
1. Początki średniowiecznej Europy
Bizancjum . . . . . . . . . . . . . . . .
Europa Zachodnia, łacińska . . . .
Europa plemion pogańskich . . . .
Cesarstwo Karola Wielkiego . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
2. Starsza i młodsza Europa – ekspansja chrześcijańskiej
cywilizacji zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wieś w organizacji społeczeństwa Europy Zachodniej w X–XI w. .
Stosunki lenne, feudalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Miasta w XI–XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kościół i rola duchownych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Powstanie państw w Europie Środkowo-Wschodniej i Północnej . .
Chrystianizacja nowych państw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nowe państwa w systemie politycznym Europy . . . . . . . . . . . .
Chrzest a wewnętrzne zmiany polityczne w nowych państwach . .
Przemiany kultury w państwach młodszej Europy . . . . . . . . . . .
Dalsze etapy recepcji wzorców zachodnich . . . . . . . . . . . . . . .
Wczesne średniowiecze i rozkwit średniowiecza w różnych
częściach Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
www.wsip.com.pl
175
176
176
178
179
180
181
182
184
184
186
187
5
Spis treÊci
3. Bizancjum i jego oddziaływanie – inny wariant cywilizacji
chrześcijańskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cywilizacja bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Sztuka bizantyńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Władza i Kościół w Bizancjum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Zasięg wpływów politycznych i kulturalnych Cesarstwa
Bizantyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ruś i jej dziejowe znaczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
190
191
193
195
. . 197
. . 199
4. Światy gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
Izolacja światów gospodarki wczesnego średniowiecza . . . . . . . 205
Bizancjum i islam jako odrębne światy gospodarki . . . . . . . . . . 207
Świat gospodarki europejskiej w okresie rozkwitu średniowiecza . . 208
Miasta i handel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
Reforma pieniądza i pierwsze banki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
Włączenie Europy Środkowej w świat gospodarki europejskiej . . . 215
5. Władze i idee uniwersalne – średniowieczna jedność Europy . . . 219
Podstawy ideowe i polityczne uniwersalnej władzy cesarzy . . . . 220
Papiestwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Kształtowanie się uniwersalnej władzy papieży . . . . . . . . . . . . 223
Znaczenie sporu o inwestyturę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Dwie władze uniwersalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Suwerenność królestw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Sobory i koncyliaryzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Polska wobec władz uniwersalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
6. Królestwa średniowiecznej Europy – od
patrymonialnej do stanowej . . . . . . . .
Średniowieczne poglądy na państwo . . . .
Monarchia patrymonialna . . . . . . . . . . .
Rozdrobnienie feudalne . . . . . . . . . . . .
Monarchia stanowa . . . . . . . . . . . . . . .
Reprezentacje stanowe . . . . . . . . . . . . .
Suwerenność królestw i początki poczucia
monarchii
.........
.........
.........
.........
.........
.........
narodowego
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
7. Przemiany państwa polskiego i powstanie polskiej
świadomości narodowej (od X do XIV w.) . . . . . . . . . . . . . .
Plemiona lechickie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tworzenie państwa polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nazwa: Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Związek z dynastią . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kościół . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wczesnośredniowieczne księstwo polskie na tle innych monarchii
europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Feudalizacja i rozbicie dzielnicowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przemiany etniczne XII i XIII w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Tendencje zjednoczeniowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Monarchia stanowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6
232
232
234
236
237
238
240
243
244
245
246
246
248
249
250
252
253
255
Spis treÊci
Wieloetniczność i świadomość narodowa w XIV w. . . . . . . . . . 257
Przyłączenie Rusi Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
Korona Królestwa Polskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
8. Między władzą a domem rodzinnym – małe ojczyzny
średniowiecza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
Ludność Europy i typy związków między ludźmi . . . . . . . . . . . 263
Ród i rodzina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
Więzi terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Wspólnoty innych typów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Więzi międzyludzkie wyższych szczebli . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
Jednostka ludzka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
9. Jedność kultury i nauki europejskiego średniowiecza . . . . . . 275
Pismo, obraz, słowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Symbolizm sztuki średniowiecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
Kultura stanowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280
Jedność kultury chrześcijańskiej: cel życia, czas, łacina, szkoły . . 283
Uniwersytety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
Powstanie i odnowienie Akademii Krakowskiej . . . . . . . . . . . . 286
Style romański i gotycki w sztuce europejskiej . . . . . . . . . . . . . 288
10. Europa a świat – ludzie średniowiecza wobec innych ludów,
religii, cywilizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Średniowieczna wiedza naukowa o świecie . . . . . . . . . . . . .
Wiedza praktyczna o Europie i świecie . . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek Europejczyków do pogan . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chrześcijanie wobec heretyków i Żydów . . . . . . . . . . . . . . .
Stosunek do świata islamu. Wyprawy krzyżowe . . . . . . . . . .
Wielkie wyprawy europejskie do Azji . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
293
294
296
297
299
301
305
11. Kryzys cywilizacji zachodniej i szansa młodszej Europy . . . . 309
Upadek autorytetów i bunty społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Rozwój gospodarczy Europy Środkowej i Wschodniej w XIV
i XV w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Rozwój polityczny państw Europy Środkowej i Wschodniej . . . . 317
Zmniejszenie różnic w rozwoju Europy Zachodniej i Środkowej . . 319
Drogi wychodzenia Europy Zachodniej z kryzysu . . . . . . . . . . . 320
12. Królestwo Polskie w unii z Wielkim Księstwem Litewskim . . . 324
Unie państw europejskich w średniowieczu . . . . . . . . . . . . . . 325
Unia Polski i Litwy na tle średniowiecznych unii europejskich . . 327
Wzajemne oddziaływanie na siebie Polski i Litwy . . . . . . . . . . 332
Skutki unii polsko-litewskiej i poglądy na nią . . . . . . . . . . . . . 335
Spis cytowanych źródeł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Tablice synchronistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
www.wsip.com.pl
7